Op 24 februari 2022 brak op het Europese continent een nieuwe grote oorlog uit op een schaal die sinds de Tweede Wereldoorlog niet meer was voorgekomen. Het Rusland van Poetin ontketende, met steun van het regime van Loekasjenko, een brutale agressie-oorlog in een poging buurland Oekraïne over te nemen. De Russische troepen lanceerden een enorm artillerie- en raketoffensief terwijl Russische militaire voertuigen uit ten minste zeven richtingen Oekraïne binnenstroomden.

Op dit moment van schrijven heeft Oekraïne de Russische aanval grotendeels afgeslagen door zijn opmars te handhaven en zware verliezen toe te brengen aan de bezetter. Rusland heeft wat grondgebied gewonnen in Oekraïne, maar is er tot nu toe (25 maart, red) niet in geslaagd om een grote Oekraïense stad te veroveren, behalve het regionale centrum van Kherson, in de buurt van de Krim. Veel steden, groot en klein, zijn zwaar gebombardeerd en sommige belegerd. Er zijn talloze burgerslachtoffers gemeld. Meer dan drie miljoen mensen uit de getroffen gebieden zijn naar West-Oekraïne en naar de EU gevlucht.

Twee van mijn eigen neven en nichten met hun familie, en mijn broer die in Kiev woont, zijn verhuisd naar het huis van mijn ouders in een klein stadje in het westen van Oekraïne.

HISTORISCHE OORZAKEN

Waarom deze grote oorlog? Waarom nu? Laten we beginnen met een stukje geschiedenis. Zowel de Oekraïense als Russische volkeren putten hun oorsprong uit de oude staat Kievse Roess in de 9-13e eeuw, met Kiev als politiek en cultureel centrum. Na de Mongoolse invasie van 1240 werd Kiev geplunderd, hield de staat op te bestaan en verhuisde de Roes-erfenis geleidelijk naar het Grootvorstendom Moskou en vervolgens naar het Russische Rijk. Delen van het moderne Oekraïne behoorden in het verleden tot meerdere staatsentiteiten – Byzantijns, Mongools, Pools-Litouws, Russisch, Habsburgs, Ottomaans en andere. Veel etnische Oekraïners wonen nog steeds verspreid over het grondgebied van het huidige Rusland, Wit-Rusland, Polen, Slowakije en Roemenië. De langste periode van onvrijheid voor de meeste Oekraïners wordt echter geassocieerd met hun onderwerping aan het Russische Rijk, beginnend vanaf het einde van de 17e eeuw tot het uiteenvallen van de Sovjet-Unie. In de afgelopen eeuwen, en ook nu, hebben veel Russen dan weer Oekraïne als hun eigen etnische land beschouwd, terwijl ze de verschillende nationale identiteit van Oekraïne ontkennen of onderdrukken, en de Oekraïense taal beschouwen als een ondergeschikt dialect van het Russisch.

De ongemakkelijke geschiedenis verklaart de kracht waarmee Oekraïners zich vandaag verzetten tegen de Russische aanval.

Voordat Oekraïne in 1991 onafhankelijk werd, had het eerder twee korte perioden van soevereiniteit genoten – in de 16e eeuw als een Kozakken-Hetmanaat op het grondgebied van het moderne Centraal-Oekraïne, en vervolgens in 1917-1921 na de Bolsjewistische revolutie in het Russische rijk. Beide keren verloor Oekraïne zijn soevereiniteit in de strijd met Russen. Elke poging tot nationale zelfbeschikking werd brutaal onderdrukt door massale repressie en terreur tegen Oekraïense intelligentsia, dissidenten en boeren, waaronder Stalins hongersnood genocide van 1932-33 en de systematische uitroeiing van de Oekraïense taal en cultuur. Veel oudere Oekraïners herinneren zich nog het leven onder het Sovjet-juk dat werd gedomineerd door politieke en culturele elites uit Moskou. De ongemakkelijke geschiedenis verklaart de kracht waarmee Oekraïners zich vandaag verzetten tegen de Russische aanval. De onafhankelijkheid en de soevereiniteit van Oekraïne liggen opnieuw op tafel.

EEN NIEUW RUSLAND OP DE OUDE SOVJET-UNIE

Tijdens zijn toespraak tot de Russen in april 2005, kort nadat de Oranje Revolutie de pro-Europese Viktor Joesjenkohad bevestigd als president van Oekraïne, noemde Poetin het relatief vreedzame uiteenvallen van de Sovjet-Unie de 'grootste geopolitieke catastrofe van de eeuw'. Die eeuw was de bloedige 20e eeuw met zijn wereldoorlogen, genocides en de nucleaire wapenwedloop! Poetin zei dit niet per ongeluk. Het vermeende onrecht en de vernedering die Rusland ervoer na het uiteenvallen van de Sovjet-Unie hebben het imperialistische beleid van Rusland ten opzichte van zijn buren aangewakkerd. Sinds de Koude Oorlog beschouwt Moskou Oost-Europa en Centraal-Azië als haar rechtmatige 'invloedssfeer' en heeft het hard gewerkt om talloze bevroren (en open) conflicten in die regios te creëren. Op die manier heeft het geprobeerd te voorkomen dat deze landen de Russische kring verlaten om lid te worden van de EU en de NAVO. Toen de NAVO tijdens haar Top van 2008 in Boekarest zei dat Oekraïne en Georgië zich bij het Bondgenootschap konden aansluiten, reageerde Poetin door Georgië binnen te vallen en een deel van haar grondgebied te bezetten.

Toen in het voorjaar van 2014 Russische troepen en huurlingen de Oekraïense Krim bezetten en de Donbas binnentrokken, was dit weer een felrode vlag voor Europa met betrekking tot de bedoelingen van Poetin. Hij wilde toen een zogenaamd 'novorossia' ('nieuw Rusland') creëren door het hele Zuidoost-Oekraïne uit te hakken. In die tijd verijdelden de Oekraïners deze plannen meestal, maar waren ze niet sterk genoeg om alle bezette gebieden op de Russische troepen te heroveren. Het is veelzeggend dat de eerste grote Europese sancties tegen het Kremlin pas in augustus 2014 werden ingevoerd, toen vlucht MH17 van Malaysia Airlines werd neergehaald door Russische troepen waarbij veel EU-burgers aan boord omkwamen. Hoewel deze sancties zeker een sterk politiek signaal waren, waren ze niet bijzonder pijnlijk voor de Russische economie en hebben ze voorspelbaar het Kremlin niet kunnen afschrikken van verdere agressieve pogingen om Oekraïne over te nemen. De meeste westerse beleidsmakers waren gevaarlijk misleid door te denken dat het nastreven van diplomatie met Poetin hem van gedachten zou kunnen doen veranderen. Dat is niet gebeurd. Daarom sudderde de oorlog in sommige delen van de Donbas acht jaar lang, tot eind februari 2022. Gedurende deze tijd verloren meer dan 13.000 Oekraïners hun leven aan Russische agressie, met nog veel meer gewonden en verminkten.

TOTALE OORLOG VOOR EEN DEFINITIEVE OPLOSSING

Ondanks zijn acht jaar van 'hybride oorlogvoering' in de Donbas, is het regime van Poetin er niet in geslaagd om te voorkomen dat Oekraïne probeert toe te treden tot de EU en de NAVO. Zijn plan om Oekraïne te 'federaliseren' door de Donbas-regio het vetorecht op het buitenlands beleid van Oekraïne te geven, werkte niet. Het belangrijkste is dat Moskou, ondanks zijn meedogenloze propaganda dat Russen en Oekraïners 'één volk' of 'broederlijke naties' zijn, de strijd om de harten en geesten van gewone Oekraïners heeft verloren.

Op 21 februari 2022 erkende Rusland unilateraal de onafhankelijkheid van de zogenaamde 'volksrepublieken Donetsk en Loehansk'. Deze illegale en alom veroordeelde stap betekende in wezen dat Rusland al zijn pogingen om de bezette gebieden te gebruiken om met Oekraïne te onderhandelen, had opgegeven. Nadat hij er niet in was geslaagd zijn doel van indirecte onderwerping van Oekraïne te bereiken en aangemoedigd door de vermeende zelfgenoegzaamheid van het Westen, koos Poetin enkele dagen later voor een totale militaire overname van Oekraïne.

Door zijn verovering van de buren heeft Rusland duidelijk laten zien dat het de grenzen in Europa met geweld kan hertekenen en er voor een groot deel mee weg kan komen. Het volgende doel van het Kremlin kan zijn om Oekraïne zijn rechten als staat, ook op internationaal vlak, volledig te ontzeggen. In het licht van Poetins Hitler-achtige verwijzingen naar de 'definitieve oplossing van het Oekraïens Vraagstuk', zou het leven onder bezetting naar verwachting verschrikkelijk zijn voor Oekraïners. Een beleid gericht op de volledige culturele en taalkundige vernietiging van de Oekraïense natie wordt dan teruggebracht uit het verleden. Volgens de Amerikaanse inlichtingendienst heeft Rusland een hitlist opgesteld van bekende Oekraïners die tijdens de bezetting worden gearresteerd of vermoord. Zoals een lange geschiedenis van Russische vijandige activiteiten in Europa laat zien, zouden internationale grenzen geen belemmering vormen voor Russische agenten om door te gaan met moorden en sabotagedaden in verschillende EU-landen. Als de volledige bezetting plaatsvindt (wat ik persoonlijk onwaarschijnlijk acht), zou Oekraïne doorgaan met guerrilla-oorlogsvoering tegen de bezetters, maar zou het ook veranderen in een grijze zone van instabiliteit en onvrijheid in Europa. Als dit wordt toegestaan, zal de neofascistische ideologie van russki mir (Russische wereld) heel dicht bij de oostgrens van de EU komen.

De Russische staatstelevisie heeft reeds actief speculaties verspreid over de mogelijkheid van een aanval op Polen of een van de Baltische staten.

Hoewel Oekraïne het belangrijkste ontbrekende element is voor het nieuwe rijk van Rusland, heeft het Kremlin bij talloze gelegenheden laten doorschemeren dat het niet van plan is bij Oekraïne te stoppen. Het game plan zou het terugdraaien van de hele veiligheidsarchitectuur van Midden- en Oost-Europa naar vóór 1997 omvatten. In feite zou dit het herstel betekenen van een prototypische Sovjet-Unie, met een netwerk van de voormalige Warschaupactlanden als vazalstaten. Inderdaad, de Russische staatstelevisie heeft reeds actief speculaties verspreid over de mogelijkheid van een Russische aanval op Polen of een van de Baltische staten na Oekraïne. Verschillende sociologen, Russische en buitenlandse, schatten de Russische steun van de bevolking voor Poetins militaire campagnes in het buitenland op 60-70%. Vandaar dat er sterke redenen zijn om aan te nemen dat de toekomst van Europa afhangt van de vraag of Rusland kan slagen in zijn verovering van Oekraïne.

DOMINO-EFFECT?

Natuurlijk, zoals sommige commentatoren terecht opmerken, zou de NAVO verder Russisch expansionisme in de weg staan. Dat is waar. De formele belofte van bescherming van de NAVO neemt echter nog steeds niet alle veiligheidsangsten van haar Oost-Europese bondgenoten weg. Het Kremlin doet al jaren zijn best om een wig te drijven in Europa door propaganda, desinformatie, sponsoring van groupuscules en van anti-EU- en anti-NAVO-politici. Nieuw bewijs suggereert dat de noodlottige Brexit-stemming mogelijk is beslist dankzij Russische inmenging. Autoritaire leiders zoals Donald Trump of Viktor Orbán, met hun pro-Kremlin neigingen, of nog onbekende anderen kunnen ervoor kiezen om een destructieve rol te spelen in de EU en de NAVO. Nieuwe geopolitieke uitdagingen kunnen ook bijdragen aan de verzwakking van de eenheid in het Westen.

Bovendien is het nog niet duidelijk of de NAVO bereid is om de 'hybride' bedreigingen die Rusland voor Europa heeft gesteld, het hoofd te bieden. Als er bijvoorbeeld op een dag 'kleine groene mannetjes' (Russische soldaten zonder kentekens, red.) in Letland verschijnen die autonomie claimen voor etnische Russen die daar wonen, zal dit dan worden gekwalificeerd als buitenlandse agressie door de NAVO en de clausule over collectieve verdediging activeren? Zeker als Rusland officieel zijn betrokkenheid ontkent, zoals het lange tijd deed in Oekraïne. Als NAVO-leden herbergen de Baltische staten een beperkt contingent NAVO-troepen (elk tot 2.000 soldaten) naast hun binnenlandse troepen. Deze aantallen kunnen echter onvoldoende zijn om een massale Russische aanval lang genoeg af te wenden om de omvangrijke NAVO-bureaucratie in staat te stellen te bewegen en versterkingen te sturen.

Daarom, als Oekraïne op de een of andere manier wordt opgeofferd aan Rusland, zal het slechts een kwestie van tijd zijn totdat dan de gesterkte dictator een nieuwe kans grijpt om verder Europa binnen te dringen.

DE UITWEG

De enige 'window of opportunity' om het verdere expansionisme van het Kremlin tegen te gaan, staat op het punt te sluiten. Het kan alleen worden voorkomen door een massale militaire en economische steun van Oekraïne in zijn verdedigingsoorlog voor onafhankelijkheid. Oekraïne heeft al buitengewone moed en veerkracht getoond bij het afremmen van de Russische opmars, evenals een indrukwekkende efficiëntie bij het gebruik van de reeds geleverde apparatuur. Het heeft echter dringend een verenigd westers front nodig om deze strijd te winnen. De Europese steun aan Oekraïne moet voortbouwen op reeds lopende militaire leveringen en zware economische sancties tegen Rusland, waarvan sommige al zijn geïmplementeerd. Naar alle waarschijnlijkheid kan een regimeverandering in Rusland alleen worden bereikt door de militaire overwinning van Oekraïne, vergezeld van de gestaag verslechterende economische situatie in Rusland zelf.

Het verlenen van het EU-lidmaatschap aan Oekraïne zou een sterk signaal afgeven aan Rusland.

Last but not least zal het verlenen van het EU-lidmaatschap aan Oekraïne een sterk signaal afgeven aan Rusland en zijn autocratische sympathisanten dat de toekomst van Oekraïne stevig toebehoort aan een veilige, democratische club. Recente peilingen in Frankrijk, Duitsland en andere EU-lidstaten suggereren dat het publiek daar overweldigend de toetreding van Oekraïne tot de EU steunt. Dit zal het moreel van de Oekraïners opkrikken en hen op een pad van Europese integratie duwen zodra de oorlog voorbij is.

Daarom zal het beste scenario voor Oekraïne en Europa zijn dat Rusland gedwongen wordt zijn troepen terug te trekken uit alle bezette gebieden van Oekraïne, en zelf een democratie wordt door interne transformatie, geleidelijk of revolutionair. Na het einde van de oorlog zal Oekraïne beginnen aan een enorme wederopbouwinspanning, die moet worden geholpen door de Russische staatsfondsen die door Europeanen zijn bevroren of in beslag zijn genomen. Een groot financieel steunpakket vergelijkbaar met het Marshallplan voor West-Europa na de Tweede Wereldoorlog moet ook worden gericht op de wederopbouw van de Oekraïense steden en het op gang brengen van de economische groei van Oekraïne. Na de eerste bemoedigende signalen uit Brussel over het uiteindelijke EU-lidmaatschap van Oekraïne, moet de EU alle politieke en technische bijstand verlenen die Oekraïne nodig heeft om te voldoen aan het rechtskader van de EU en een volwaardig lid te worden.

De Russische nederlaag en de daaropvolgende transformatie kunnen sommige van de vele etnische groepen in Rusland ertoe aanzetten om zelfbeschikking te zoeken. De Russische overgang naar democratie kan ook leiden tot een democratische heropleving in de hele regio, waarbij landen als Wit-Rusland en Hongarije afstand nemen van autoritarisme. Georgië en Moldavië zouden vol vertrouwen de weg naar het EU-lidmaatschap inslaan. Oekraïne zal politiek en cultureel meer verenigd uit de oorlog komen. Er zal meer consensus zijn over de opbouw van de nationale staat rond de Europese waarden van de rechtsstaat en de democratie. Vanwege zijn inzet voor de verdediging van de democratische waarden en de veiligheid van Europa, zal Oekraïne ook ooit toetreden tot de NAVO. Het bondgenootschap zelf zal nieuw leven worden ingeblazen door een grotere eenheid onder de geallieerden die voortvloeit uit het nieuw gevonden gevoel van legitimiteit van de NAVO in het licht van autoritaire veiligheidsbedreigingen. Oekraïne zal een sterk leger behouden, ervaring en training delen met andere NAVO-landen en bijdragen aan het bouwen van een betere veiligheidsarchitectuur wereldwijd.

Vertaling: Geert Mareels

Samenleving & Politiek, Jaargang 29, 2022, nr. 4 (april), pagina 14 tot 19

• oorlog
• Rusland
• Oekraïne

OEKRAÏNE

Naar een ander geopolitiek tijdperk?

David Criekemans

Waarom deze brutale oorlog tegen mijn land?

Dmytro Panchuk

De nefaste rol van de NAVO

Ludo De Brabander

Oorlog start niet met wapens

Katia Segers

Schoktherapie: van Pinochet tot Poetin?

Greg Van Elsen

Polen tussen (een beetje) vrees en (veel) hoop

Maja Wolny

Vluchtelingen die het (niet) verdienen

Sara Cosemans en Pascal Debruyne