Met leugens, desinformatie, censuur en propaganda hebben Russen altijd geleefd. Poetin voert deze oorlog niet alleen tegen de Oekraïners, maar ook tegen zijn eigen volk.
Alles wat we weten over de wereld, weten we via de media. Aan Poetins invasie en verwoesting van Oekraïne is een jarenlange propagandaoorlog vooraf gegaan. Eén die heviger dan ooit in de geschiedenis woedt. Eén met klassieke én nieuwe technieken: propaganda, censuur en massale desinformatie, onder andere door het gebruik van Artificiële intelligentie en (deep)fake. Anno 2022 hebben we alle tools in handen om dit zowel mogelijk als onmogelijk te maken. 'Que faire' om ervoor te zorgen dat onze blik op de wereld niet meer vertroebeld kan geraken?
IN OORLOG SNEUVELT DE WAARHEID ALS EERSTE
"In oorlog sneuvelt de waarheid als eerste". Het zijn de woorden van Johan De Ryck in de podcast 'False Flags' van Vranckx en Byloo op VRT.NU. Met leugens, desinformatie, censuur en propaganda hebben Russen altijd geleefd. Onder de tsaren, onder het communisme, onder Poetin. Ze weten dat ze ermee leven. Velen aanvaarden dat ook. Omdat ze denken de waarheid nooit te zullen kennen. Of omdat ze bang zijn dissident te spreken.
Leugens zijn de beste manier om een oorlog te verkopen aan het volk en de soldaten. Dat is de tactiek die totalitaire leiders sinds mensenheugenis gebruiken. En dat is wat Poetin deed in voorbereiding naar de verwoesting van Oekraïne. Poetin heeft draagvlak voor zijn oorlog gezocht door al jaren lang haat te zaaien, een vijand te creëren op basis van desinformatie, propaganda, censuur en het omdraaien van de waarheid van zijn brutale aanvalsoorlog via een narratief van bescherming. Hiermee voert Poetin deze oorlog niet alleen tegen de Oekraïners, maar ook tegen zijn eigen volk.
PROPAGANDAOORLOG
De familie van mijn Russische grootmoeder woont dicht bij de Oekraïense grens. Toen ik op de eerste dag van de oorlog (24 februari 2022) mijn oudtante vroeg hoe ze het stelde, viel ze uit de lucht. Ze wist niets van een oorlog. De beelden van VRT NWS die ik haar stuurde waren volgens haar fake. En over de eerste speech van Zelenski zei ze: "Politici hebben allemaal hun eigen waarheid. Wij zullen de 'echte' waarheid nooit kennen". De dagen nadien viel het gesprek stil van haar kant. We kijken duidelijk niet met dezelfde bril naar wat er zich vandaag afspeelt. In mijn ontsteltenis over de reactie van mijn oudtante uit Rostov stuurde ik een tweet. Die ging viraal. Ik vermoed omdat mensen hier aanvankelijk verbijsterd waren dat niet alle Russen in de eerste dagen van de oorlog op de hoogte waren.
Toen ik op de eerste dag van de oorlog mijn Russische oudtante vroeg hoe ze het stelde, viel ze uit de lucht.
Vier weken verder in deze gruwelijke oorlog is het beeld voor de Vlamingen genuanceerder. Onze media berichten sinds het uitbreken uitvoerig over de propagandaoorlog waarmee Poetin erin slaagt om een groot deel van zijn bevolking feilloos zand in de ogen te strooien. We zien de beelden van het grote propaganda-event in het tjokvolle Loezjniki stadion in Moskou met verplicht opgetrommelde ambtenaren, jonge mooie Russische meisjes breed in beeld gebracht en massa's Russische vlaggen ter gelegenheid van de achtste verjaardag van de annexatie van de Krim. Op de grote slogan op alle banners staat: 'Voor een wereld zonder nazisme, voor Rusland'. Terwijl de protesterende Moskovieten buiten het stadion werden opgepakt, werd Poetins speech op tv onderbroken door patriottische liederen. We zien hoe de vele Russen die wél goed beseffen wat er aan de hand is in Oekraïne en zich verzetten tegen de oorlog, worden afgevoerd en opgepakt. Denk maar aan de 'grootmoeder van het Russische activisme', Yelena Osipova, de moedige Russen tijdens hun vreedzame actie op straat met een blanco papier, de heldhaftige journaliste Marina Ovsjannikova die de live-uitzending van het nieuws van de grootste Russische staatzender onderbrak, opgepakt werd, 14 uur werd verhoord, vrijgelaten, maar wie (minstens) een gevangenisstraf van 15 jaar boven het hoofd hangt.
ONAFHANKELIJKE JOURNALISTIEK ONMOGELIJK
Helaas vertrekken vandaag steeds meer journalisten zowel uit Rusland als uit Oekraïne. Omdat ze hun job niet meer kunnen/mogen doen. Verschillende journalisten lieten reeds het leven. Daardoor bereiken ons via officiële kanalen steeds schaarser informatie en beelden over de gruwelijke situatie in Oekraïne. Die beelden komen wel tot ons via sociale media, via de massa's berichten die Oekraïense burgers onder andere via TikTok posten.
Wat wij te zien krijgen staat in schril contrast met het totaal verstoorde beeld dat de Russen over deze oorlog tot zich krijgen. Dat is gebaseerd op manifeste desinformatie, censuur van onafhankelijke nieuwsbronnen en sociale media en propaganda via de staatszenders. Het grote deel van de Russen richt zich op de staatszenders en de officiële persagentschappen RIA Novosti en TASS. Wat je daar verneemt, brengt je in een andere wereld: 'de oorlog is een gerichte militaire actie om Oekraïne te de-nazificeren'. In de weken voor het begin van de oorlog en sindsdien worden vooraf opgenomen valse filmpjes verspreid op televisie en sociale media. Voor de meeste Russen zijn die filmpjes de waarheid.
Onafhankelijke journalistiek is ondertussen in Rusland helemaal onmogelijk geworden. Op 4 maart nam de Doema een wet aan die alle niet-officieel goedgekeurde communicatie verbiedt, op straffe van 15 jaar gevangenis. Onafhankelijke zenders verdwenen de voorbije weken uit de ether. Facebook, Instagram en andere sociale media worden gecensureerd. Deze wet maakte zelfs dat ook onze VRT Rusland-specialist, Jan Balliauw, onverrichter zake Moskou moest verlaten omdat hij er niet vrij kon berichten. En ook buitenlandse bedrijven zoals Netflix mogen enkel nog Russische propagandareeksen uitzenden.
Tegelijk zijn er veel belangrijke, hoopvolle initiatieven van collectieven die zich inzetten om de desinformatie en propaganda te ontmaskeren. Zo is er het hackerscollectief Anonymous dat opriep om via Russische restaurantreviews de Russen te informeren over de oorlog en dat erin slaagt om de belangrijke sites van de Russische instanties en van buitenlandse bedrijven als Nestlé, dat weigert om te exporteren naar Rusland, te hacken. Booking.com dat mensen oproept om Oekraïners te steunen door bij hen een kamer te boeken. Of factcheckinginitiatieven als #UkraineFacts, het internationaal fact-checking-netwerk Signatories die op 23 maart al 797 valse berichten vanuit Rusland over Zelenski en de situatie in Ukraïne als desinformatie ontmaskerde.
JONGE GENERATIE RUSSEN
Macht en tegenmacht dus. Met klassieke en nieuwe instrumenten, die een getroebleerd beeld opleveren van de realiteit voor vooral de Russen. Er bestaat in Rusland een groot verschil tussen generaties en tussen mensen in moderne steden en daarbuiten. De generatie van mijn oudtante die 70 jaar is, geïndoctrineerd in Sovjettijd en vooral afgestemd op de staatsmedia, ziet de waarheid niet of wil die niet zien. Of misschien wel, maar zwijgt liever. Zwijgen uit angst hebben die generaties Russen geïnternaliseerd sinds de Sovjettijd. Jongere generaties, zoals de dochters van dezelfde oudtante, geboren in post-Sovjettijd of net voor de val van het rijk, kijken anders naar het Poetinregime, naar de oorlog, naar de wereld. Ze informeren zich via internet en sociale media. Zij laten mij weten dat ze sommige van mijn Facebookposts niet te zien krijgen wegens gecensureerd, maar dat ze op de hoogte zijn van de oorlog. Ze zijn ook bang. Ze spreken zich uit tegen de oorlog. We doen dat via WhatsApp waarbij we woorden als 'oorlog', 'Poetin', 'Oekraïne' vermijden. Eén familie van moeder en dochters, twee andere lezingen van wat er gebeurt vandaag, twee andere houdingen.
Jongere generaties, zoals de dochters van dezelfde oudtante, kijken anders naar het Poetinregime.
Maar ook voor Oekraïense burgers wordt het steeds moeilijker om op de hoogte te blijven. Omdat ze moeten schuilen, er complete chaos is, ze geen toegang hebben tot wifi of elektriciteit, ja zelfs voedsel en water, omdat ook in Oekraïne veel fake news circuleert en omdat Rusland op 1 maart de televisietoren bombardeerde.
NIEUWE FASE VAN OORLOGSVOERING
Poetins propagandaoorlog is zo oud als oorlog zelf. Wat ons moet bezig houden, is de vraag waarom het Poetin vandaag – toch voorlopig nog – lukt om de meerderheid van de Russische bevolking mee te krijgen in deze oorlog. Waarom kan dit nog vandaag? Met alles wat we sinds meer dan 100 jaar, sinds de Eerste Wereldoorlog weten over hoe propaganda werkt, hoe censuur, desinformatie worden ingezet om een bevolking te misleiden en een klimaat te creëren waarin een oorlog gerechtvaardigd lijkt? Anno 2022 mogen niet langer accepteren dat een dictator erin slaagt om onafhankelijke media te verbieden, massale censuur en propaganda te installeren en om massieve vormen van desinformatie in te zetten om het Oekraïense volk aan te vallen en de Russen te sussen.
We zijn wel degelijk een écht nieuwe fase van oorlogsvoering ingegaan. Zoals Thomas Friedman in The New York Times (25/2/2022) stelt, is dit een oorlog die weliswaar volgens 18e eeuwse rauwe, mensonterende methodes op het terrein wordt gevoerd, maar waarover tegelijk wordt verslag gegeven via onze 21e eeuwse digitale wereld van sociale media. Via kanalen als TikTok tonen jongeren ons via hun smartphone indringende beelden van de oorlog, filmen hun schuilkelder waar ze overleven, angst hebben, maar ook zingen. Tonen Russische influencers op Instagram – die allemaal samen meer volgers hebben dan inwoners van Rusland – hun verzet tegen deze oorlog. Via Google Maps waarschuwen chauffeurs voor files veroorzaakt door Russische tanks die de weg blokkeren.
Impactvolle getuigenissen van burgers via hun smartphone om het gevecht om de waarheid aan te gaan, maakt dat we echt in een nieuw, ander tijdperk leven.
Deze unieke context van primitief oorlog voeren op het front, inzetten van aloude recepten van desinformatie, censuur, propaganda, aangevuld met nieuwe technologieën als deepfake, én tegelijk de aanwezigheid van nieuwe, impactvolle getuigenissen van burgers via hun smartphone om het gevecht om de waarheid aan te gaan, maakt dat we echt in een nieuw, ander tijdperk leven. Er is geen historische parallel van deze vreselijke oorlog.
LESSEN TREKKEN UIT DEZE VRESELIJKE OORLOG
Dit is hét moment om in te grijpen op deze nieuwe, onstabiele wereld als gevolg van de toenemende macht van zowel desinformatie, censuur en propaganda als de macht van sociale media. We moeten uit deze vreselijke oorlog leren, noodzakelijke maatregelen nemen.
Vooreerst is onafhankelijke journalistiek een vitale sokkel voor onze democratie. Journalisten moeten ten alle tijde hun werk kunnen doen zonder gevaar van eigen leven. Overal ter wereld worden journalisten toenemend onder druk gezet, bedreigd. Ook in ons land. De Vlaamse Vereniging voor Journalisten (VVJ) trekt al enkele jaren aan de alarmbel over het toenemend geweld tegen onze journalisten. Dat geweld moet stoppen. Daartoe moeten we de wetten op de persvrijheid streng bewaken. Helaas staan die in vele landen, zelfs binnen de Europese Unie, onder druk. Europa moet absoluut een lijn trekken, zich uitspreken, maatregelen nemen. Onder meer door op Europees vlak journalistenverenigingen te ondersteunen en landen die de persvrijheid schenden ondubbelzinnig veroordelen.
Hoe, ten tweede, omgaan met de Russische propagandakanalen? Europa besliste op 2 maart om de propagandazenders Russia Today en Spoutnik die in Europa uitzenden, te verbieden. Deze sanctie is niet de juiste. Ja, Poetins zenders spuien propaganda die destabiliserend werkt. Maar propaganda beantwoorden met censuur is niet de goede manier. Deze sanctie leidt er vooreerst toe dat westerse journalisten uit Rusland worden geweerd, waardoor onafhankelijke berichtgeving onmogelijk wordt. Bovenal moeten we inzetten op het ontmaskeren van desinformatie én op mediawijsheid. Internationaal, en ook in Vlaanderen, bestaan er tal van initiatieven die systematisch berichtgeving checken op hun feitelijkheid. Die moeten we bundelen, versterken en ervoor zorgen dat hun werk alle mensen bereikt. Hiermee komen we bij mediawijsheid. Mediawijsheid is terecht een beleidsprioriteit van Vlaanderen. Bij de introductie van elke nieuwe technologie worden alle generaties geconfronteerd met nieuwe uitdagingen. Mediawijsheid is dan ook een job die nooit af is. Daarom moet volop worden ingezet op mediawijsheid in het onderwijs, het middenveld en alle andere relevante actoren.
En dan, ten slotte, de sociale media. De internetgiganten zijn zo impactvol dat we ze op Europees niveau dringend moeten beschouwen en behandelen als publieke bedrijven. Enkel wanneer we ze publieke bedrijven maken, kunnen we ze verplichten om hun algoritmen in te zetten om mensen beter te informeren en de massale verspreiding van valse beelden via hun metadata te detecteren en te stoppen. Artificiële intelligentie kan worden ingezet 'for the worst' maar ook 'for the best'. We hebben dringend nood aan een ethisch en juridisch kader voor de inzet van Artificiële intelligentie 'for the good' op Europees niveau. Tegelijk moeten we garanderen dat in Europa geen enkele internetgigant gecensureerd wordt.
ALLES WAT WE WETEN OVER DE WERELD, WETEN WE VIA DE MEDIA
Meer dan ooit moeten we inzetten op onafhankelijke media, bescherming van journalisten, propaganda bestrijden met factchecking en mediawijsheid en sociale mediabedrijven als publieke bedrijven behandelen. Zo zorgen we ervoor dat een vertroebelde blik op de wereld niet een volgende oorlog mogelijk maakt.
Samenleving & Politiek, Jaargang 29, 2022, nr. 4 (april), pagina 25 tot 29
OEKRAÏNE
Abonneer je op Samenleving & Politiek
Het magazine verschijnt 10 keer per jaar; niet in juli en augustus.
Proefnummer? Factuur? Contacteer ons via
info@sampol.be
of op 09 267 35 31.
Het abonnementsgeld gaat jaarlijks automatisch van je rekening. Het abonnement kan je op elk moment opzeggen. Lees de
Algemene voorwaarden.
Je betaalt liever via overschrijving?
Abonneren kan ook uit het buitenland.
*Ontdek onze SamPol draagtas.