De dramatische jaren 1990 vormden vruchtbare grond voor het autoritaire leiderschap van Poetin. Het Westen speelde hierin een dubbele nefaste rol: het schreef mee ronduit gevaarlijke economische recepten voor en liet deze expliciet primeren boven democratische ontwikkelingen._

In 2001 beschreef Thomas Friedman – de invloedrijke The New York Times columnist die een platte, geglobaliseerde wereld vooropstelde – triomfantelijk hoe de Russen eindelijk dat 'kapitalistische ding' omarmden en de taal van geldgewin begonnen spreken.¹ Hij besloot met een steunbetuiging aan de architect van dit vermeende succes: 'keep rootin' for Putin'. De eerste ambtstermijn van Poetin bracht immers allerlei lekkers uit een bekend draaiboek zoals een lage vlaktaks, een verlaging van de vennootschapsbelasting, een versoepeling van de arbeidswetgeving en een verdere liberalisering van (buitenlands) kapitaalverkeer. Westers kapitaal kon daar ook eindelijk hun ding doen en zou vrolijk meesurfen op de energiegolf die Rusland piloteerde richting respectabele economieën in de jaren 2000.

Friedmans schouderklopje aan Poetin past perfect in de analyse die de Duitse juriste Katharina Pistor recent maakte²: het Westen heeft in het verleden enkel oog gehad voor markthervormingen in Rusland, ten koste van de ontwikkeling van democratische instituties en cultuur. Voor Pistor loopt er een directe lijn tussen de neoliberale schoktherapie die Rusland onderging in de jaren 1990 en de opkomst van het autoritaire regime onder Poetin. Hoewel het voorzichtig omspringen is met monocausale verklaringen, is het zinvol om na te gaan welke economische ideeën het Rusland, dat Poetin erfde in 2000, mee hebben vormgegeven.

Een dergelijke terugblik op de jaren 1990 biedt ook een welgekomen kijk op het 'Rusland zonder Poetin'. In het gelijknamige boek³ uit 2018 stelt schrijver Tony Wood terecht dat de westerse obsessie met Poetin een hele rits politieke, sociale en economische kwesties herleidt tot de gebrekkige moraliteit en mood swings van één individu. Een dergelijke, manicheïstische lezing wortelt begrijpelijkerwijs nog sterker in de bloederige Oekraïense bodem, maar kan ons verhinderen om na te denken over zowel de politiek-economische realiteit die Poetin aan de macht bracht, als over het toekomstige Rusland (hopelijk) zonder Poetin.

VAN DEMOCRATIE NAAR DERMOKRATYIA

De complexe verhouding tussen democratie en kapitalisme bepaalt in het Westen al sinds de 19e eeuw traag maar gestaag de grote gang der geschiedenis. In Rusland belanden beide echter in een snelkookpan in de jaren 1990, na de val van de Sovjet-Unie.

De wegbereider van de opening naar het Westen, Michael Gorbatsjov, maakte sinds zijn aantreden in 1985 vorderingen met democratische hervormingen zoals het einde van de censuur. Op economisch vlak lag het tempo echter laag: de oprichting van kleine coöperatieven werd toegelaten en ondernemingen kregen meer autonomie, maar prijzenpolitiek en eigenaarschap bleven voornamelijk publiek. Gorbatsjovs zelfverklaarde ambitie om gradueel te evolueren naar een 'gemengde markt-economie'⁴ – een sociaaldemocratisch model op zijn Scandinavisch – landde echter op een ijskoude steen bij zijn eerste formele ontmoeting met de G7, de club van rijke landen.

Tijdens die G7-top in 1991 toonde zich de kracht van de vigerende economische ideeën: de Keynesiaanse economische politiek onder een sterke, herverdelende staat was al een tijdje dood verklaard, terwijl de zegeningen (en de disciplinering) van de zuivere marktwerking werden bezongen. De beloftes van het neoliberalisme, die eerst in Chili en later in de jaren 1980 'succesvol' waren getoetst onder Thatcher en Reagan, klonken op hun allerluidst en bereikten stilaan hegemoniale status.⁵ Het zieke economische weefsel van Rusland kon dus slechts met een radicale kuur van drastische, marktgerichte hervormingen – later door Naomi Klein gepopulariseerd als schoktherapie⁶ – hersteld worden, kreeg Gorby te horen op die top. Westerse (financiële) steun voor de uiteenvallende Sovet-Unie kwam er enkel op die voorwaarden.

Gorbatsjevs opvolger, Boris Jeltsin, zag wel heil in dit nieuwe draaiboek om komaf te maken met de oude garde. Om de schoktherapie toe te dienen, zag hij – de in het Westen gelauwerde architect van het nieuwe democratische Rusland – zich ironisch genoeg wel genoodzaakt via uitzonderingswetten het Russische parlement tijdelijk buiten spel te zetten. Redelijk standard practice zou men kunnen stellen – ook in ons land geschiedden de meest pijnlijke economische hervormingen met buitenparlementaire volmachten. Volgens Jeltsin en zijn economische team, een lokale keur 'Chicago Boys' geronseld uit een Friedmaniaanse boekenclub, zouden ze genoeg hebben aan één jaar om Rusland uit het economische slop te halen.

De gewone Rus sprak smalend over de 'dermokratyia' - vrij vertaald een 'kakacratie'.

De economische impact van de draconische maatregelen die plotsklaps werden ingevoerd – die verder nog worden toegelicht – was echter zo dramatisch dat het Parlement weigerde Jeltsin uit de wind te blijven zetten. Begin 1993 besliste de parlementairen om het uitzonderingsregime voor Jeltsins onpopulaire hervormingsprogramma stop te zetten, nadat ze enkele maanden eerder al premier Gaidar de laan hadden uitgestuurd. Er volgde een dramatische escalatie tussen het Parlement en een steeds meer autoritair optredende Jeltsin. Gesteund door het Westen, stuurde de 'hervormer' Jeltsin tanks naar het Parlement dat hem had afgezet, herschreef hij de grondwet op autoritaire maat en won hij, met de massale steun van de nieuwe oligarchen en deels op Amerikaanse poef, de verkiezingen van 1996. De gewone Rus sprak dan ook al snel smalend over de 'dermokratiya'⁷ - vrij vertaald een 'kakacratie' – waarin later autoritair leiderschap wellicht makkelijker kon gedijen.

VEEL SCHOK, WEINIG THERAPIE

Een verklaring van de opmars van Poetin schuilt niet enkel in het lamentabel democratisch palmares van Rusland in de jaren 1990, maar ook in het socio-economische bilan van die periode.

Tot vlak voor de big bang van 1991 overzag de overheid alle belangrijke determinanten van het Russische economische leven: het was eigenaar van de productieve capaciteit, controleerde de prijs- en loonvorming, en coördineerde de gelduitgave en investeringen. De schoktherapie, die deze ingeslapen planeconomie leven moest inblazen, bestond uit 4 pijlers: 1) de liberalisering van alle prijzen in één keer, 2) de privatisering van alle productieve capaciteit, 3) de vrijmaking van de buitenlandse handel en kapitaalrekening, 4) de stabilisering van de economie met een strak monetair en zuinig fiscaal (besparings)beleid.⁸

De onderliggende logica was even simpel als naïef: de planeconomie knock-out slaan met een enorme schok, waarop de onzichtbare hand op miraculeuze wijze een moderne markteconomie tot stand zou brengen. De Amerikaanse adviseurs van Jeltsins team, type Jeffrey Sachs en allen diep gedrenkt in het neoklassieke economische denken, gingen ervan uit dat prijsprikkels snel zou leiden tot een nieuw natuurlijk evenwicht, inclusief een zogeheten efficiënte allocatie van productiemiddelen. Een dergelijke economische blitzkrieg zou bovendien vermijden dat de oude administratieve klasse zich de mooiste stukken van de nieuwe economie toe-eigent.

Alle standaard economische handboeken en creatieve destructie ten spijt, viel het neoliberale experiment faliekant uit.

Alle standaard economische handboeken en creatieve destructie ten spijt, viel het neoliberale experiment faliekant uit: Ruslands economie kreeg de allergrootste klap uit de moderne geschiedenis en kromp met meer dan een derde tussen 1991 en 1994. De advocaten van schoktherapie zagen niet in dat de markteconomie geen natuurlijk gegeven is, maar een dynamische socio-economische constellatie waarin verscheidene marktgerichte processen geleidelijk aan worden ingebed en geïnstitutionaliseerd. De brutale gevolgen van dit utopische clean sheet kapitalismelaten zich moeilijk samenvatten.

GEVOLGEN VAN DIT UTOPISCHE CLEAN SHEET KAPITALISME

De modale Rus(sin) had vooral te lijden onder de drastische prijsstijging van essentiële goederen zoals voeding, die verdriedubbelde in kost. De typische broodrijen uit de planeconomie verdwenen, maar het brood werd snel onbetaalbaar.⁹ Daarnaast zorgden een mix van budgettaire orthodoxie en falende ondernemingen voor een forse daling en schorsing van zowel lonen als uitkeringen aan ambtenaren en gepensioneerden. Het spaargeld van de modale Rus verdween als sneeuw voor de zon, samen met de waarde van de vouchers die ze kregen om aandelen te kopen in de overhaast geprivatiseerde overheidsbedrijven.

De privatisering van overheidsbedrijven liep mis op meerdere fronten: de meeste vouchers die een soort 'populair kapitalisme' moesten inleiden, werden in het volatiele economische klimaat halsoverkop verkocht aan een fractie van hun reële waarde. Daarnaast werden via de beruchte 'loans for shares'-constructies¹⁰ een hele rits grote staatsbedrijven de facto gratis uitgedeeld. Het industrieel potentieel van Rusland viel dus aan bodemprijzen in handen van een nieuwe oligarchische klasse van goed geplaatste ambtenaren en gewiekste zakenlui. Tot overmaat van ramp vluchtte de snel vergaarde rijkdom eerder naar het buitenland – de nieuwe luxe van het vrije kapitaalverkeer – dan te investeren in de ineenstortende economie. De hoge rentes om deze kapitaalvlucht te ontmoedigen voedde enkel financiële speculatie en wurgde de prille ondernemende klasse, die bovendien werd weggeconcurreerd door meer fashionable westerse producten.

De economische malaise hakt zwaar in op het sociale weefsel: de galopperende inflatie en werkloosheid dreef meer dan de helft van de bevolking in extreme armoede¹¹, terwijl in een klimaat van sterk toegenomen ongelijkheid¹² de criminaliteitscijfers verdubbelden. De opgelegde besparingsmaatregelen troffen ook publieke voorzieningen zoals onderwijs en gezondheidszorg. Bijzonder tekenend voor deze periode is de daling van de mannelijke levensverwachting in de eerste helft van de jaren 1990 met 5 jaar.

ORDER, ORDER MET POETIN

In 1990 vroeg The Economist – ooit treffend omschreven als het orgel van de financiële aristocratie – zich af of een overgang naar een markteconomie in Rusland mogelijk was zonder een autoritaire 'strongman rule'. In het stuk, getiteld 'Order, Order'¹³, werd voorzichtig de 'Pinochet-kaart voor een liberale economie' gesuggereerd in plaats van het falende gradualisme: Gorbatsjov werd hiertoe opgeroepen 'de jonge radicalen van Jeltsin' op te nemen in de regeringen, en ernstige economische hervormingen desnoods manu militari door te drukken.

Met Poetin kreeg The Economist – met enige vertraging – misschien wel het wou: orde na de chaos. Poetin consolideerde aanvankelijk de pijnlijke economische hervormingen, en versnelde zelfs Ruslands integratie in de globale economie.¹⁴ Hij dwong op autoritaire manier een consensus af tussen de elites van Rusland en installeerde een meer staatsgeleid, corporatistisch kapitalisme.¹⁵

De Russische bevolking, getraumatiseerd en gedesoriënteerd door de jaren 1990, zag hun levensstandaard opnieuw stilaan verbeteren: onder impuls van een ondergewaardeerde roebel (een erfenis van de Russische financiële crash in 1998, die Jeltsin van het toneel verdreef) en sterk gestegen energieprijzen exporteerden de Russen zich uit het economisch niemandsland. Poetins pop polls deden intussen de meeste westerse leider blozen, ondanks het afschaffen van de vrije pers en het centraliseren van politieke macht in het Kremlin.

EEN RUSLAND NA POETIN

Het lijkt dus moeilijk te ontkennen dat de dramatische jaren 1990 vruchtbare grond vormden voor het autoritaire leiderschap van Poetin. Het Westen speelde hierin een dubbele nefaste rol: het schreef mee ronduit gevaarlijke economische recepten voor en liet deze expliciet primeren boven democratische ontwikkelingen.

De 'formule Pinochet' – een autoritair kapitalisme – genoot ook steun bij een deel van de Russische politieke, economische en culturele elite.

Tegelijkertijd kunnen we niet blind zijn voor de Russische verantwoordelijkheid voor de malaise: de centrale planeconomie stond al deels op instorten vóór de schoktherapie én de privatisering verliep niet bepaald volgens het boekje. Bovendien genoot de 'formule Pinochet' – een autoritair kapitalisme – ook steun bij een deel van de Russische politieke, economische en culturele elite, vanuit een anticommunistische reflex maar ook vanwege het schijnbare economische succes onder een sterke leider.¹⁶

Hoewel het misschien nog vroeg dag is om na te denken over de westerse strategie versus Rusland na de inval in Oekraïne, houden we hun wedervaren in de jaren 1990 best in het achterhoofd. Eenzijdige narratieven genre 'het kapitalisme pakt niet bij een inherent corrupte Homo Sovieticus zijn' of 'het is allemaal de schuld van Milton Friedman en zijn neoliberale acolieten' – afhankelijk van het politieke spectrum – worden hierbij beter geschuwd.

Stuart Shields¹⁷ vergeleek de postcommunistische staat met een bastaardkind, het product van een compromis tussen neoliberalen en de nomenklatuur. Hopelijk wordt een Rusland na Poetin uit iets mooier geboren.

VOETNOTEN

1. Friedman, Thomas (2001). 'Russia's last line', New York Times 23/12/2001.↑
2. Pistor, Katharina (2022). 'From shock therapy to Putin's war', Project Syndicate, 28/02/2022.↑
3. Wood, Tony (2018). Russia without Putin: Money, Power and the Myths of the New Cold War. London:Verso.↑
4. Gorbatsjov, Michael (1991). Nobel lecture https://www.nobelprize.org/prizes/peace/1990/gorbachev/26100-mikhail-gorbachev-nobel-lecture-1990-2/.↑
5. Over de beloftes van neoliberalisme als legitimering voor politieke processen , zie Jens Beckert(2020). The exhausted futures of neoliberalism: from promissory legitimacy to social anomy,Journal of Cultural Economy,13:3,318-330.↑
6. Klein, Naomi (2007). The shock doctrine: The rise of disaster capitalism. Toronto: Alfred A. Knopf Canada.↑
7. Voor een kritische lezing van de rol van de VS in Jeltsins herverkiezing, zie Guillori, Sean (2017). 'Dermokratiya, USA', Jacobin, 13/03/2017.↑
8. Voor een overzicht van de schoktherapie (en hoe China deze dans ontsprong) zie Weber, I.M. (2021). How China Escaped Shock Therapy: The Market Reform Debate (1st ed.). Routledge.↑
9. Pour la petite histoire: België kende vaste broodprijzen tot in 2004.↑
10. Hierbij leenden pas opgerichte private banken geld aan de overheid, die haar industrieel kapitaal in onderpand gaf en vervolgens moest afgeven wegens een gebrek aan terugbetalingscapaciteit.↑
11. Volgens cijfers van de UNDP en de Wereldbank leefde in de periode 1996-1999 zo'n 53% van de bevolking in Rusland met minder dan 4 dollar per dag, ten opzichte van slechts 2 miljoen in 1989.↑
12. Volgens cijfers van de Wereldbank had Rusland in 1988 Russia een Ginicoëfficiënt van 0,24, vergelijkbaar met Zweden. In 1993 stond de teller op 0,48, op gelijke hoogte met de Filipijnen.↑
13. 'Order, Order', The Economist, 22/12/1990.↑
14. Foreign Direct Investment in Rusland kwam bijvoorbeeld pas echt op toerental onder Poetin.↑
15. Zie David Lane(2008)From Chaotic to State-led Capitalism, New Political Economy,13:2,177-184.↑
16. Rupprecht, Tobias (2016). Formula Pinochet: Chilean Lessons for Russian Liberal Reformers during the Soviet Collapse, 1970-2000. Journal of Contemporary History, 51(1), 165-186.↑
17. Shields Stuart (2007). Too Much Shock, Not Enough Therapy: Transnational Capital and the Social Implications of Poland's Ongoing Transition to a Market. Competition & Change. 2007;11(2):155-178.↑

Samenleving & Politiek, Jaargang 29, 2022, nr. 4 (april), pagina 30 tot 35

• schoktherapie
• oorlog
• Rusland
• Oekraïne

OEKRAÏNE

Naar een ander geopolitiek tijdperk?

David Criekemans

Waarom deze brutale oorlog tegen mijn land?

Dmytro Panchuk

De nefaste rol van de NAVO

Ludo De Brabander

Oorlog start niet met wapens

Katia Segers

Schoktherapie: van Pinochet tot Poetin?

Greg Van Elsen

Polen tussen (een beetje) vrees en (veel) hoop

Maja Wolny

Vluchtelingen die het (niet) verdienen

Sara Cosemans en Pascal Debruyne