Op het einde van de 20e eeuw bewoog de liberale democratie van het Westen naar het Oosten, maar nu merken we een omgekeerde beweging. Een autoritaire bestuursstijl rukt op van het Oosten naar het Westen.
Liegen is zo oud als de politiek zelf. Politiek onderstelt macht. Je kan een interessant project formuleren, maar je moet macht veroveren om het te realiseren. Politiek is gebaseerd op retoriek. De politieke leugen kan verschillende vormen aannemen. Men vertelt niet de ware toedracht. Men verzwijgt of ontkent de feiten, geeft een onvolledig of vertekend beeld. Men stelt zijn resultaten rooskleuriger voor, verbloemt zijn mislukkingen. Men doet verkiezingsbeloftes die men daarna 'vergeet'. Men verbergt zijn ware intenties, presenteert zijn eigenbelang als algemeen belang. Maar méér, de politiek kan de waarheid systematisch negeren. Timothy Snyder schreef: 'Alle presidenten liegen. Bij Trump echter is waarheidspreken uitzonderlijk.' Dat is de kern van post-truth politics.
Michel Foucault belicht in zijn colleges de band tussen democratie en waarheidspreken. Instellingen en wetten waarborgen de vrije meningsuiting. Waarheidspreken is de ziel van de democratie. Als de waarheid systematisch genegeerd wordt, wat zegt dat over de politiek? Wat bedreigt de democratie? In dit stuk beschrijf ik eerst een aantal vertoogstrategieën waarbij de waarheid geschonden wordt. Ik analyseer daarna het onderliggend politiek bestuur. Foucault spreekt van gouvernementalité, d.w.z. de manier waarop de overheid het handelen van burgers stuurt, en de vormen waarin zij kunnen reageren.
FAKE NEWS ALS VERTOOGVORM
Men beschuldigt de ander van leugens als men op onwaarheden betrapt wordt. Journalisten confronteren Trump en Poetin met de feiten, maar zij keren de aanklacht om. Het zijn de media, althans de niet bevriende, die fake news verspreiden.
Het slachtoffer wordt onderdrukker, de aanvaller wordt slachtoffer. Aanvallen is de beste verdediging. Trump noemde de impeachmentprocedures 'de grootste heksenjacht in onze geschiedenis'. Hij riep zijn aanhangers op de democratie te verdedigen tegen de vervalste verkiezingen.
Het standpunt van een marginale minderheid krijgt evenveel gewicht als de consensus van de wetenschappelijke gemeenschap. 'Veel wetenschappers betwijfelen de klimaatopwarming, althans de menselijke rol daarin.' Er is zekerheid noch waarheid. De wetenschap vertolkt slechts een mening. Alle meningen moeten aan bod komen. De macht gebruikt het relativisme. Ze verschilt daardoor van het totalitarisme dat een fundamentalisme aanhing. De totalitaire macht hield vast aan de absolute waarheid, i.c. de geschiedenis in het stalinisme, het ras in het nationaalsocialisme (Hannah Arendt).
Een leugen die men keihard herhaalt, wordt als waarheid gepercipieerd. Men beseft dat men liegt, maar men volhardt. Een leugen die met autoriteit en emotie wordt volgehouden, wordt uiteindelijk waar. Sommige mensen geloven je niet, maar anderen twijfelen en de harde aanhangers geloven wat zij graag geloven. De herhaling werkt vaak als volgt: 'wat ik beweer is waar, maar zelfs als dat niet zo is, zou het waar kunnen zijn. Fake news speelt met 'bias confirmation'. We hechten belang aan feiten die onze vooroordelen bevestigen. We negeren feiten die niet stroken met onze overtuigingen en emoties. Informatiewinning via de sociale media werkt dergelijk gedrag in de hand. Ik ontvang content die past in mijn interesse. De surfer leeft in zijn eigen echokamer.
De grap fungeert als wapen. Men overdrijft, men provoceert. Men laat zich cynisch uit, gebruikt ironie en sarcasme. Men meent het niet, althans niet helemaal. Als er kritiek komt op wat onwaar of immoreel is, antwoordt men: jij hebt geen zin voor humor. 'Zij hebben lange tenen'. Men kwetst, maar om te lachen. De vrijheid van meningsuiting impliceert zogenaamd het recht om te beledigen. Trumps campagne gebruikte het figuurtje Pepe. De half-kikker, half-Trump maakte allerlei racistische opmerkingen. Schild & Vrienden verwijst ironisch naar het fascisme: een lachende Hitler, met 'You can't be racist if there's only one race'. Of 'te veel bruinen is ongezond.'
Ten slotte, de vorm van de communicatie. Men formuleert korte zinnen, eenvoudige boodschappen, in contrast met het wollige taalgebruik van de politieke krokodillen, de onbegrijpelijke uiteenzettingen van deskundigen, maar ook met een zorgvuldige analyse van complexe problemen. De sociale media lenen zich daartoe. In een tweet communiceert de leider onmiddellijk met zijn achterban. Men durft ingaan tegen het politiek correcte. 'Wij zeggen onverbloemd wat velen stiekem denken.' Men beroept zich op het gezond verstand. Taalfouten suggereren directheid en volksnabijheid.
POST-TRUTH POLITICS ALS BESTUURSVORM
Leugenachtige politici worden soms voorgesteld als zonderling of gestoord. Het gaat echter niet louter om individuele grillen, maar om een onderliggende bestuursvorm. Trump en Poetin, Orbán en Erdogan zijn geen geïsoleerde figuren. Denk aan het succes van rechtse Europese partijen. Ze willen regeren. Als minderheid voeren ze een gedoogbeleid. In de oppositie drukken ze op het beleid: op de agenda, de beslissingen, het taalgebruik, het blikveld. Ze vormen een dichte wolk die neerslaat op de heersende bestuursvorm. Autoritaire leiders tonen uitvergroot wat de democratie bedreigt.
Politieke wetenschappers spreken over de illiberale democratie. Politici hebben zich de term intussen toegeëigend. Orbán karakteriseerde zijn bestuur als illiberale democratie na zijn herverkiezing in 2014. Ook Aleksandr Doegin, de 'ideoloog van Poetin', gebruikt de term. Poetin zelf bestempelde in 2019 het politiek liberalisme als achterhaald, althans geen universeel ideaal. Hij wil van Rusland een 'geleide' of 'soevereine democratie' maken.
De illiberale democratie bewaart de democratie. Ze steunt op de volkswil. De leider spreekt namens de burgers, althans namens het boze volk. De slachtoffers van het neoliberale bestuur lijden onder de afbouw van sociale voorzieningen zoals openbaar vervoer, gezondheidszorg en onderwijs. Ze zijn de 'losers' van de meritocratie. Ze vrezen hun resterende welvaart en sociale bescherming te moeten delen met migranten. Populisten geven een stem aan hun woede. Voorts blijven de democratische instellingen bestaan. Er zijn wetten. Verkiezingen gaan door, campagnes worden georganiseerd. Er is een meerpartijensysteem. Coalities worden gevormd. De minderheid voert oppositie. Maar illiberaledemocratie, want de rechtsstaat wordt genegeerd, minstens uitgehold door het autoritair bestuur. Ik verkies de term demagogie. In de zogenaamde illiberale democratie heeft het volk uiteindelijk niet veel te zeggen. Het volk is bij uitstek doelwit van manipulatie. Het fungeert als een applausmachine achteraf voor uitgetekend beleid.
De demagogie verschilt van de dictatuur, die ineens en gewelddadig opgedrongen wordt. Naomi Klein liet zien hoe dictators aan de macht kwamen na een natuurlijk of gecreëerd rampenscenario. De demagogie echter wordt stapsgewijs ingevoerd, met de steun van het volk. Daar ligt ook haar kwetsbaarheid. Als die steun wegvalt, verglijdt de demagogie naar dictatuur. Opmerkelijk is ook dat demagogen aan de macht komen met een kleine, of net geen meerderheid. In het Amerikaanse kiesstelsel kan men met een procentuele minderheid toch een meerderheid van zetels winnen. Orbán heeft het kiessysteem hertekend zodat Fidesz makkelijker de meerderheid kon behalen.
Na de val van het communisme leek de liberale democratie in opmars. Francis Fukuyama sprak over 'het einde van de geschiedenis'. Hij stelde dat de vrije markt samengaat met de liberale democratie. Er is geen alternatief. Verfijningen en verbeteringen zijn mogelijk, maar het patroon ligt vast. De liberale democratie is nog niet overal gerealiseerd, maar de hele wereld is daarnaar op weg. Gauw bleek echter dat de geschiedenis niet ten einde was. Op het einde van de 20e eeuw bewoog de liberale democratie van het Westen naar het Oosten, maar nu merken we een omgekeerde beweging. Een autoritaire bestuursstijl rukt op van het Oosten naar het Westen. Orban zei: '27 jaar geleden dachten wij in Midden-Europa dat Europa onze toekomst was. Nu denken wij dat wij de toekomst van Europa zijn.'
GRONDTREKKEN VAN DE DEMAGOGIE
Afrekenen met de elite
Volgens Antonio Gramsci betekent democratie dat een bepaalde groep, 'de intellectuelen', de ervaringen van de mensen capteert, voorts een samenhangende en omvattende maatschappijvisie ontwikkelt, en ten slotte erin slaagt die 'ideologie' ruim te doen aanvaarden. Zo wordt consensus geproduceerd. Als dat mislukt, ontaardt de democratie tot chaos of dwang. Of Gramsci een algemeen model uittekent, laat ik nu buiten beschouwing. Dit proces stond alleszins voorop bij de heropbouw van de democratie na de Tweede Wereldoorlog. De representatieve democratie kreeg brede steun na het trauma van het fascisme en als alternatief voor het communisme. De consensus berustte ook op de economische bloei. Vaak speelde de politiek zich af boven de hoofden van de burgers, maar hun kritiek werd afgekocht met toenemende consumptiemogelijkheden en uitgebreide sociale voorzieningen.
Dat model verkeert in crisis. Politici wantrouwen de massa. Zij vinden de kiezers bekwaam noch berekenbaar. Omgekeerd heerst een intens wantrouwen ten opzichte van de intellectuele en politieke elite. Het wordt in de sociale media geventileerd en opgezogen door de mainstreammedia. Demagogen spelen erop in.
Het wantrouwen tegenover de elite heeft zijn redenen. Mensen moeten zich kunnen herkennen in hun vertegenwoordigers. Zij moeten zich erkend weten door hun bestuurders. Dat proces is verstoord. De burgers ervaren dat politici machteloos zijn om fundamentele beslissingen te nemen. Economische belangen primeren, bijvoorbeeld de banken waren too big to fail. Het zijn technocraten die beslissen, zij moeten zich niet verantwoorden. Het democratisch deficit is een centrale factor in de Europese malaise. Daarbij komt de bureaucratie van de politiek zelf. In het parlement zetelen overwegend hoger opgeleiden. De politiek lijkt een duur bedrijf dat cirkelt rond zichzelf. De elite is begaan met het bestendigen van haar macht, eerder dan met het welzijn van de burgers. De democratie is een particratie. Het beleid wordt bepaald door de partijleiding. De vertegenwoordigers vertolken niet de stem van het volk, maar gedragen zich als loyale partijsoldaten. Ten slotte is er de, vaak terechte, kritiek op de corruptie van de bestuurders.
De demagoog gebruikt het beeld van de 'tabula rasa'. Hij zal de boel opruimen, grote kuis houden.
De demagoog gebruikt het beeld van de tabula rasa. Hij zal de boel opruimen, grote kuis houden. Trump presenteerde zich als een buitenstaander. Hij verwenste 'het establishment' in Washington. Hij noemde de Clintons het voorbeeld van die volksvreemde en corrupte elite.
De sterke leider
Trump presenteerde zichzelf als een succesvol zakenman, iemand die kan beslissen, in tegenstelling tot de aarzelende Obama. De leider is lichamelijk sterk. Poetin is een atletisch type. Trump zoomde tijdens zijn campagne in op een vermoeide Hillary. Hij noemde Biden 'Sleepy Joe'.
De massa identificeert zich met de charismatische leider. Hij verwoordt de 'vox populi'. Ook zijn stijl spreekt de taal van het volk. Trumps seksistische uitspraken waren geen probleem voor zijn achterban. Machogedrag past bij leiderschap. Hij mag de morele normen overtreden, zoals hij mag liegen.
Het uitspelen van het verleden
Men idealiseert het verleden, maar dat verleden is imaginair. De utopie, aldus Zygmunt Bauman, droomt vooruit van een rechtvaardige maatschappij, een 'retrotopia' daarentegen projecteert een harmonische gemeenschap achteruit. 'Make America great again.' Baudet noemt Form voor Democratie 'het vlaggenschip van de renaissance', na 'de ondergang van het Avondland'.
Men reactiveert pijnlijke ervaringen uit het verleden. Orbán bekritiseert 'het dictaat van Brussel', verwijzend naar het historisch trauma: het dictaat van Trianon, na de Eerste Wereldoorlog.
Het primaat van de uitvoerende macht
De uitvoerende macht primeert op de wetgevende. Men fulmineert tegen de eindeloze discussies van het parlement. Baudet spreekt van 'keuvelsessies' in de Kamer.
De uitvoerende macht primeert op de rechterlijke. Onafhankelijke rechters worden afgeschilderd nu eens als wereldvreemd, dan weer als partijdig. Zij moeten plaats ruimen voor regeringsgezinde, zoals de omstreden Kavanaugh in het Amerikaanse hooggerechtshof. Het conflict tussen Europa en Hongarije-Polen draait om de politieke bemoeienis in de rechtspraak.
Aanval op tegenstemmen
De media liggen onder vuur. Ze zouden vervreemd zijn van het volk, en geïnfiltreerd door links. Bevriende media daarentegen worden geliefkoosd.
De media liggen onder vuur. Ze zouden vervreemd zijn van het volk, en geïnfiltreerd door links. Bevriende media daarentegen worden geliefkoosd.
De universiteit en de wetenschap worden aangevallen, kritische leerkrachten en kunstenaars, vooral het georganiseerde middenveld. Orbán heeft de Central European University van George Soros tot vijand verklaard. Baudet bekampt 'de linkse indoctrinatie op scholen en universiteiten, de vooringenomenheid die aan leerlingen wordt gepresenteerd'.
In die context past de discussie over het 'cultuurmarxisme'. Klassieke marxisten, zegt men, focusten op de onderbouw. Cultuurmarxisten vervangen de economie door de cultuur, uitbuiting door onderdrukking, klasse door identiteit. Zij hebben het proletariaat opgegeven voor allerhande minderheden (ras, gender, religie), de klassenstrijd voor ideologische strijd. Geïnspireerd door Gramsci streven zij naar hegemonie via een stellingenoorlog, d.w.z. langdurige en geweldloze machtsopbouw in de culturele instellingen. Die sector is geïnfiltreerd door cultuurmarxisten. Ook het universitaire onderzoek en onderwijs, vooral de humane wetenschappen, bijvoorbeeld postkolonialismestudies, vrouwen- en genderstudies. Die nieuwlinkse intellectuelen, de erfgenamen van mei '68, dwepen met multiculturalisme en intersectionaliteit, tolerantie en diversiteit. Conservatieve en rechtse figuren, maar tegenstemmen zonder meer worden uitgesloten, minstens gemarginaliseerd. Het cultuurmarxisme is slopend, want gebaseerd op zelfcensuur bij veel wetenschappers. Tegelijk wil nieuwrechts leren van het cultuurmarxisme. De Fransen spreken van 'un Gramscisme de droite'. Men wil zelf een rechts ideologisch blok vormen, consensus creëren en hegemonie veroveren in de culturele instellingen.
Het bespelen van conflicten
De directe band tussen leider en volk creëert een Wij: één leider, één volk, één stem. Wij staan tegenover Zij. 'We have many foes', zegde Trump. Men hanteert een hard vriend-vijandschema. De ander bedreigt ons. Voor immens gevaar voelen wij intense angst. Daaruit volgt een soort paranoïde bestuursstijl: een combinatie van grootheidsdenken bij de leider en angst bij het volk.
De buitenlandse vijand, dat zijn andere landen. Ook de vreemdelingen die 'als een tsunami' binnenstromen. De binnenlandse vijand, zij ondermijnen onze eenheid, onze cultuur, 'waarden en normen', traditie, onze identiteit. De leider spreekt voor het volk, maar bepaald het authentieke deel: de echte Polen, de ware Fransen, de fatsoenlijke Britten. Verder wordt de tegenstelling tussen de stad en het platteland bespeeld. De plattelandsbewoners behoren bij een bepaalde plaats. Zij vertolken de traditie en het gezond verstand. De stedelingen zijn kosmopolieten zonder wortels. Zij lijden aan oikofobie. Zij vertolken het politiek-correcte denken.
De islam is een gedroomde schietschijf. Extreem- en radicaalrechts vormen uiteenlopende bewegingen, maar ze delen het anti-islamisme. De strijd tussen twee massieven, 'onze cultuur' en 'de islam', is voor hen een beschavingenoorlog. Bij Samuel Huntington hebben ze de botsing tussen 'het Westen' en 'de islam' opgepikt. Ze verzetten zich tegen medeburgers die de islam verregaand tolereren, de 'nuttige idioten' van het multiculturalisme, de Gutmenschen. Renaud Camus waarschuwt voor 'le grand remplacement'. De linkse elite zou er doelbewust naar streven de autochtonen te vervangen door een ander volk, i.c. door moslims. Zijn stelling vond bijval, onder meer bij Eric Zemmour. Hij kondigde aan dat hij zich kandidaat stelt bij de presidentsverkiezingen in 2022.
De soevereine staat
De staat moet soeverein zijn. Hij moet zijn grenzen beschermen. Hij mag niet toegeven aan supranationale instellingen en regelgevingen, die bureaucratisch en technocratisch zijn: de Europese Unie, het Europees Hof voor de Rechten van de mens, het Internationaal Strafhof, de Wereldhandelsorganisatie. Trump zegde op de Algemene Vergadering van de VN in 2019: 'De toekomst is niet aan de globalisten, maar aan de patriotten.'
Mensenrechten zijn abstract, en in die optiek onwerkzaam en natievreemd.
In plaats van internationale reguleringen komen bilaterale afspraken. Die contracten zijn in het voordeel van beide staten en steeds opzegbaar.
In plaats van internationale reguleringen komen bilaterale afspraken. Die contracten zijn in het voordeel van beide staten en steeds opzegbaar.
DEMOCRATIE EN WAARHEIDSPREKEN
De grondstructuur van de liberale democratie is de balans van machten. Door 'checks and balances' houden verschillende krachten elkaar in toom. De maatschappelijke orde berust op een dynamisch evenwicht. Politiek bestuur is steeds een compromis. Het algemeen belang is de uitkomst van uiteenlopende belangen: partijen en visies, individuen en groepen. Die machten moeten voluit kunnen spelen, en door mekaar ingeperkt worden.
De macht is geen bezit, ze wordt gerepresenteerd. Ze is een mandaat, dus voorwaardelijk en tijdelijk. De meerderheid bepaalt het beleid, de minderheid voert oppositie. De minderheid probeert bij de volgende verkiezing meerderheid te worden. Meer nog, de meerderheid waarborgt de instrumenten waarmee de minderheid meerderheid kan worden. In een democratie maakt de meerderheid een georganiseerd voorbehoud bij haar eigen gelijk.
Kiezen voor democratie betekent checks and balances bewaken. Dat impliceert een levendige civil society: een georganiseerd middenveld, met diverse belangengroepen en burgerbewegingen die hun stem laten horen. Dat onderstelt onafhankelijke media. Maar er is méér. Wat betekent een sterk middenveld, als dat verwordt tot een bureaucratie, waar men meer bezig is met zijn eigen macht dan met belangen van zijn leden, laat staan met het algemeen belang? Wat heb je aan onafhankelijke media, als spektakel belangrijker is dan informatie, als sensatie belangrijker is dan feiten?
Democratie onderstelt waarheidspreken. Waarheidspreken onderstelt waarheidsliefde.
Samenleving & Politiek, Jaargang 29, 2022, nr. 1 (januari), pagina 62 tot 68
MACHT
Abonneer je op Samenleving & Politiek
Het magazine verschijnt 10 keer per jaar; niet in juli en augustus.
Proefnummer? Factuur? Contacteer ons via
info@sampol.be
of op 09 267 35 31.
Het abonnementsgeld gaat jaarlijks automatisch van je rekening. Het abonnement kan je op elk moment opzeggen. Lees de
Algemene voorwaarden.
Je betaalt liever via overschrijving?
Abonneren kan ook uit het buitenland.
*Ontdek onze SamPol draagtas.