Merkwaardig genoeg staat de functie van Belgisch premier zo goed als nergens wettelijk omschreven. In de grondwet was lange tijd alleen sprake van de koning en zijn ministers. De premier wordt pas een eerste keer expliciet vermeld bij de grondwetswijziging van 1970. In de praktijk zat de koning zelf de ministerraad voor. Geleidelijk ging een van de ministers optreden als primus inter pares, om­dat in afwezigheid van de koning toch iemand de ministerraad moest voor­zitten. Meestal combineerde hij dat met een specifiek departement. De premier ontleende zijn macht lange tijd alleen aan het feit dat hij de ministerraad voorzat. Geleidelijk ging de eerste minister zelfstandiger functioneren en begon hij steeds zwaarder op het beleid te wegen. Zijn rol groeide omdat de invloed van de koning steeds symbolischer en formeler werd. Sinds de ontknoping van de koningskwestie in 1950 leidt de premier volledig autonoom de regering. Ook het feit dat België de voorbije honderd jaar bijna altijd coalitieregeringen kende, vergrootte de macht van de eerste minister als bemiddelaar tussen de regeringspartijen. Door de communautaire splitsing van de partijen telt de federale regering minstens vier en tegenwoordig zelfs zeven par­tijen. Onrecht­streeks versterkt dat de rol van de eerste minister, omdat hij als voorzitter van de ministerraad niet alleen tussen al die partijen moet bemiddelen, maar vaak beslissingen moet forceren. Daarnaast hebben de verschillende staatshervormingen de macht van de eerste minister vergroot. Als voorzitter van het Overlegcomité tussen gewesten en gemeenschappen is hij een belangrijke brugfi­guur tussen de verschillende geledingen van de federale staat. De afwezigheid van elke hiërarchie tussen gemeenschappen en gewesten in de grondwet maakt zijn brugfunctie des te belangrijker. In een communautair land, waarbij kieskringen, partijen en ook de media zijn gesplitst, is alleen de eerste minister – soms bijgestaan door zijn vicepremiers en ministers – nog verantwoordelijk voor beide landsdelen. Ten slotte heeft ook de Europese eenmaking de macht van de premier gevoelig doen toenemen. De belangrijke rol van de Europese Raad van staatshoofden en regeringsleiders in de internationale politiek maakt van de eerste minister de belangrijkste politicus op Europees niveau. De toenemende invloed van de Europese Unie – ook op de binnenlandse politiek – versterkt zijn positie nog. Het maakt meteen ook dat hij de meest gemediatiseerde politicus van het land is en vanuit zijn functie vaak alle politieke aandacht naar zich toezuigt. Als de premier spreekt, luisteren alle media. Ook dat bezorgt hem of haar aanzien, invloed en macht.

De premier heeft op cruciale ogen­blikken het politiek initiatief in handen.

In het boek Er is nog leven na de 16 – waarbij ik uit zijn 'Dehaenese' gedachten en kronkels een leesbaar boek probeerde te distilleren – schrijft gewezen premier Jean-Luc Dehaene: 'Het voornaamste instrument van een eerste minister is dat hij zelf zijn agenda en de timing van veel zaken kan bepalen. Wie die twee zaken uit handen geeft, of wie zich een agenda of een timing laat opdringen, raakt in de problemen. Hij is baas in de regeringskeuken, hij stelt het menu samen, hij beslist wat in de ijskast blijft zitten of hoelang iets op het vuur moet blijven sudderen.' De premier heeft op cruciale ogen­blikken het politiek initiatief in handen. Hij heeft weinig concrete bevoegdheden, maar zit wel in de cockpit van de Wetstraat. Alle gevoelige politieke binnen- en buitenlandse initiatieven passeren door zijn bureau. Hij kan ze in gang steken, versnellen, uitstellen of laten doodbloeden. Hij of zij beslist wat er op de agenda van de vrijdagse ministerraad of het kernkabinet komt. De premier zit ook het Overlegcomité voor. Sinds de coronacrisis is het belang daarvan alleen maar toegenomen. Alle betrokkenen proberen in de dagen op voorhand te lobbyen, via de media druk uit te oefenen of op andere manieren hun slag thuis te halen, maar het is uiteindelijk de premier die beslist waar het Overlegcomité gaat landen. Ook al doen andere ministers hun best om na de gebruikelijke persconferentie met stoere verklaringen op de stoep van de Wetstraat 16 het tegendeel te beweren, op cruciale ogenblikken leiden alle wegen naar de premier.

En toch werd het voorbije decennium duchtig geknaagd aan de macht van de Belgische premier. De ongeschreven regel was vroeger dat de grootste partij de premier leverde. Daar is de laatste jaren een einde aan gekomen. Charles Michel werd in 2014 uiteindelijk premier, omdat Bart De Wever als partijvoorzitter van de grootste partij, N-VA, verzaakte aan premierschap. En bij de laatste regeringsvorming in 2020 liet PS-voorzitter Paul Magnette de eer uiteindelijk aan Alexander De Croo, ook al was de PS met 20 Kamerzetels veruit de grootste partij van de huidige coalitie. In beide gevallen had dat te maken met communautaire of strategische evenwichtsoefeningen. Maar dat de premier zoals in het geval van De Croo pas tot de zevende partij van de regering hoort, verzwakt zijn positie. Niet toevallig weigerde De Croo lang het premierschap omdat hij zelf dacht en zei daardoor de dweil van de regering te worden. Ook de particratie is aan een nieuwe opmars bezig.

Alexander De Croo kan de oekazes van Paul Magnette moeilijk negeren.

Sterke partijvoorzitters blijven de laatste jaren buiten de regering, maar roeren zich steeds luider. Charles Michel moest als premier terdege rekening houden met de wil van Bart De Wever, en Alexander De Croo kan de oekazes van Paul Magnette nog moeilijker negeren. Bovendien lijkt de Wetstraat de laatste jaren in een permanente sfeer van crisis te vertoeven. Ook dat verzwakt de macht van de premier. Er wordt veel ruzie gemaakt, die bovendien vaak op straat worden uitgevochten. De regering-Michel en met haar de premier is ten onder gegaan aan interne ruzies en hetzelfde gevaar – nu extern – bedreigt de regering-De Croo. Het wordt steeds moeilijker een regering te vormen, maar ook in het zadel te houden.

Er zijn verzachtende omstandigheden: internationale problemen zoals klimaat en migratie zijn veel bedreigender dan vroeger. De communautaire erfenis die de oudere generatie heeft nagelaten, is niet min. Dat maakt het niet gemakkelijk om vandaag premier van België te zijn. Hij of zij moet het merendeel van haar of zijn tijd steken in brandjes te blussen tussen coalitiepartners of partijvoorzitters tot de orde te roepen die zich te pas en ten onpas willen profileren. De Belgische premier is in de eerste plaats een brandweerman en een voortdurende compromiszoeker geworden. Voor een coherent en visionair beleid waar het land in deze moeilijke tijden juist ontzettend veel nood aan heeft en waar de premier het gezicht van moet zijn, blijft er nog ontzettend weinig tijd en ruimte over.

Samenleving & Politiek, Jaargang 29, 2022, nr. 1 (januari), pagina 60 tot 61

• macht
• Wetstraat
• premier
• Alexander De Croo

MACHT