Je kan het omschrijven als het sprookje van het (neoliberale) kapitalisme, maar jammer genoeg is het nog altijd de onderliggende boodschap van heel wat handboeken macro-economie: namelijk dat een economie gebaseerd op competitieve markten en concurrentie – dus marktwerking zonder staatsbemoeienissen, laat staan burgerinitiatieven – de meest efficiënte wijze van organisatie is. Overheidsingrijpen valt te vermijden, van zelforganisatie door burgers valt niet veel te verwachten. Indien deze markteconomie al niet als het normale wordt beschouwd, worden in ieder geval alternatieven – denk aan overheden of burgers die productie zelf in handen nemen – als verwerpelijk geduid. Het is een denkwijze die ook ingebed zit in de huidige constructie van de EU, met haar focus op economische groei en concurrentievermogen, en slechts spaarzaam aandacht voor sociaal beleid.

Neem de energiesector. Die werd, toen de neoliberale wind in de jaren 1990 dominant werd, door Europa geliberaliseerd. Een eengemaakte markt waar louter privébedrijven met elkaar in competitie gaan, zou leiden tot meer en stabiele welvaart. Want concurrentie tussen bedrijven leidt zogezegd tot lagere prijzen. Onderlinge competitie zou investeringen in innovatie stimuleren, zodat bedrijven zich voorbereiden op de toekomst (zeg maar: investeren in hernieuwbare energiebronnen). De realiteit draaide anders uit. Ik hoef u niet te overtuigen dat dit neoliberaal marktmodel geen garantie is voor lage prijzen, laat staan vertrouwen in wat de toekomst brengt qua energiefactuur. Ook de idee dat energiebedrijven massaal zouden investeren in hernieuwbare energie, is een fabel gebleken. Net omdat energiebedrijven dat niet deden, begonnen burgers zichzelf – in samenwerking met lokale besturen – te organiseren in Duitsland. Dat leidde tot de zogenaamde Energiewende, waar een groot deel van de nieuwe capaciteit aan hernieuwbare energie gerealiseerd werd ondánks de grote energieconcerns.

VERDUURZAMING KOMT ER GEWOON NIET

Zoals ik in mijn boek Vrijheid & Zekerheid (2016) schreef, biedt de analyse van Noé van Hulst de meest ontnuchterende terugblik op deze periode. Als hoogste energie-ambtenaar van Nederland was hij jarenlang één van de voorvechters van de liberalisering en verantwoordelijk voor de vermarkting van de energiebedrijven. Hij stelde zijn visie echter helemaal bij toen de verduurzaming van de sector er gewoonweg niet kwam. Al in 2013 maakte hij de balans op waarbij hij glashelder is over drie punten. Ten eerste hebben de energiebedrijven de duurzame boot gemist en kortzichtig de actieve burgers die zelf stroom produceren totaal onderschat: 'Na de liberalisering was het eerste waar ze aan dachten concurreren, concurreren, concurreren. Toen hebben ze de lange termijn verwaarloosd.' Hij denkt echter niet dat grote, nationale energiebedrijven het beter zouden hebben gedaan, want die missen eveneens de nodige wendbaarheid. Ten tweede stelt hij dat 'als energie te goedkoop is, je idiote consumptie krijgt'. En ten derde: 'Ik ben steeds meer bekeerd tot harde regulering, in aanvulling op prijsprikkels (…) Als je wil dat energiebedrijven meer duurzame energie produceren, moet je dat als overheid aantrekkelijk maken of verplichten.' Hij stelt Denemarken als voorbeeld van een land dat veel energie bespaart dankzij keiharde regulering. 'Want', voegt hij eraan toe, 'de markt investeert uit zichzelf nooit genoeg in research.'

Je zou denken dat ondertussen de energiebedrijven of de overheden hun lesje wel hebben geleerd. Maar niets is minder waar. Wat lees je bijvoorbeeld in februari 2023 op de website van FEBEG, de Federatie van de Belgische Elektriciteits- en Gasbedrijven, waar onder meer Engie en TotalEnergies toe behoren? Ik citeer uit hun 'Aanbevelingen voor de energiemarkt van morgen': 'Gezonde concurrentie stimuleert de zoektocht naar efficiëntie, een breed productaanbod en constante innovatie in producten en businessmodellen. Een correct prijssignaal dat vrij kan schommelen, is daarvoor de eerste vereiste. (…) In een gezonde markt heeft de klant keuzevrijheid. De rollen van de netbeheerders en de marktspelers zijn duidelijk afgebakend. Marktspelers beconcurreren elkaar op gelijke voet en prijzen zijn vrij. Een stabiel wettelijk kader boezemt klanten en investeerders vertrouwen in. Deze vrije markt functioneert het best zonder interventies. De overheid moet bijkomende beleidsdoelstellingen vertalen in marktconforme instrumenten.'

FATAAL MARKTFALEN

Toch even toetsen wat dit marktmodel in de feiten oplevert. Sommige olie- en gasbedrijven wisten al decennia geleden dat het verbranden van hun producten zou leiden tot klimaatontwrichting met dramatische gevolgen. Maar ze hielden de informatie voor zich, en investeerden integendeel grote sommen geld in het verstoren van het klimaatdebat en in diskrediet brengen van klimaatwetenschappers.

Maar ook het recente plaatje van het voorbije jaar spreekt boekdelen. Het toont waartoe neoliberale marktwerking leidt. Terwijl heel wat gezinnen thuis kou leden uit schrik dat ze anders hun energiefactuur niet zouden kunnen betalen, maakten de olie- en gasbedrijven onwaarschijnlijk hoge winsten. Shell incasseerde de historische winst van maar liefst 37 miljard euro, BP kwam uit op een winst van 26 miljard euro. En om even de uitstap te maken naar de voedingssector, die het volgens henzelf zo moeilijk heeft door de gestegen energieprijzen en daarom ons basisvoedsel fors duurder maakte: ook Ahold Delhaize en Albert Heijn boekte miljardenwinsten.

Beter dan de columniste Asha ten Broeke in de Volkskrant kan ik het niet omschrijven: 'We worden genaaid waar we bijstaan'. Terwijl ook in ons land de premier verkondigde dat het verscheidene moeilijke winters zouden worden, en politici in Nederland en Frankrijk waarschuwden dat we collectief zouden verarmen, is alleen de ongelijkheid fundamenteel vergroot. Dat is de realiteit van aandeelhouderskapitalisme, al de rest is bullshit. Voor de olie- en gasbedrijven en hun aandeelhouders was het een heel warme en mooie winter. En dat zal bij ongewijzigd beleid de komende jaren niet anders zijn. Dat mensen in energiearmoede jagen, wat op zich al moreel verwerpelijk is, er ook toe leidt dat de voedingsbodem voor extreme politieke partijen vergroot, laten we hier nog buiten beschouwing.

Verkondigde BP drie jaar geleden nog de ambitie om tegen 2050 een 'net zero' (emissie) bedrijf te zijn, dan worden de ambities nu teruggeschroefd.

Maar met het voorgaande houdt de miserie niet op. Of het nu Shell of BP is: je zou denken, in het licht van de versnellende klimaatontwrichting gaan ze (eindelijk) massief investeren in hernieuwbare energie. Dat gebeurt dus niet, integendeel. Shell zal het aandeel in hernieuwbare energie in het geheel van haar investeringen behouden op een schamelijke 3%. BP doet het nog onbeschaamder: het kondigde niet alleen aan dat het haar aandeelhouders een hoger dividend zal uitkeren, maar maakte in één beweging ook nog een bocht inzake haar klimaatambities. Verkondigde BP drie jaar geleden nog de ambitie om tegen 2050 een 'net zero' (emissie) bedrijf te zijn, dan worden de ambities nu teruggeschroefd. De beloofde reductie van emissies van broeikasgassen met 35-40% tegen 2030 wordt teruggedraaid naar 20-30%. En als vuile kers op de taart maakt BP bekend dat het zijn plannen om de olie- en gasproductie te beperken, heeft verlaten en juist de productie zal verhogen! Concreet zal het zijn investeringen in de productie van fossiele brandstoffen jaarlijks verhogen met een miljard dollar, bovenop dus de al bestaande plannen. Concreet zal dit leiden tot een forse verhoging van de uitstoot van broeikasgassen. (Dit belet al deze bedrijven natuurlijk niet om grote sommen geld te investeren in advertenties waarin ze burgers misleiden met straffe voorbeelden van greenwashing.)

Samengevat: door de oorlog in Oekraïne en het onvermogen (en onwil) om structureel in te grijpen op de energiemarkt (met uitzondering van het Europese plafond op gasprijzen, waarvan nog moet blijken hoe effectief het kan zijn), maakten olie- en gasbedrijven ongeziene winsten. Die gaan naar aandeelhouders en investeringen in nieuwe olie- en gasvelden, en aanzienlijk minder naar investeringen in hernieuwbare energie. Ik noem dit een fataal marktfalen, inclusief een cynisch fuck you naar het noodzakelijke klimaatbeleid. Met dergelijk nieuws kan je het beperken van de klimaatopwarming tot maximaal anderhalve graad gewoon op je buik schrijven. Dat bovenop het feit dat hun megawinsten verbonden zijn met het leed van talloze gezinnen, veroorzaakt door de klimaat- en de energiecrisis.

Je kan deze analyse uitbreiden naar andere sectoren. Zo blijkt uit nieuwe doorlichtingen van ngo's dat de klimaatplannen en verkondigde ambities van tal van grote bedrijven helemaal niet geloofwaardig zijn. Zo berichtte De Standaard (13/2) dat de meeste multinationals die zich schaarden achter de 'Race to zero' (emissions) campagne, en dus beloofden om tegen 2050 klimaatneutraal te worden, in de praktijk vooral niet-bindende beloftes hebben gedaan, of voor een deel van hun uitstoot gewoonweg nog geen doelstellingen of plannen hebben geformuleerd. Feiten blijken, zoals altijd, weerbarstiger dan woorden.

JOËL DE CEULAER HEEFT ONGELIJK

In het licht van deze analyse zegt het veel dat bepaalde opiniemakers, zoals De Morgen-senior writer Joël De Ceulaer, blijven verkondigen dat het kapitalisme de klimaatcrisis zal oplossen (DM, 11/2). Dat doet hij, net als andere ecomodernisten, door een blind geloof in technologieën die ons in de toekomst zullen redden. Daarbij fietsen ze bewust om unconvenient truths heen, of baseren zich op foute gegevens. De Ceulaer en zijn kompanen stellen dat verdere economische groei – dat het kapitalisme nodig heeft – mogelijk is zonder verdere aantasting van de natuur. Zich baserend op de Amerikaanse auteur McAfee, beweert De Ceulaer dat in de VS het bruto binnenlands product blijft stijgen terwijl het gebruik van grondstoffen en materialen juist zou dalen. Dat is boerenbedrog en al lang weerlegd, maar die artikels heeft De Ceulaer toevallig niet gelezen. Want McAfee verwijst alleen naar binnenlandse materiaalconsumptie, niet naar wat er buiten de VS aan grondstoffen moet worden gehaald voor de Amerikaanse producten. Zo blijft een fundamenteel kenmerk van het kapitalisme buiten beeld: het is al vijfhonderd jaar een extractieve economie, die roofbouw pleegt op mensen en natuur, en dat in het bijzonder in het Globale Zuiden. Kapitalisme is nooit een win-win gebeuren geweest voor al de betrokkenen. Er zijn altijd verliezers.

Uit een recente studie van het Planbureau blijkt dat onze economische welvaart stijgt, maar het ecologisch kapitaal sterk daalt.

Dit alles is geen ver-van-mijn-bedshow. Het zijn fragmenten van een bredere analyse die allemaal in dezelfde richting wijzen: het huidig economisch model van kapitalisme leidt ons naar de rand van de afgrond. Dat is niet alleen mijn analyse of die van een bredere groep maatschappijkritische analisten, maar recent ook de conclusie van het Planbureau, een federale instantie die niet bekend staat om haar verregaande uitspraken of radicale boodschappen. Uit een recente studie van het Planbureau blijkt dat onze economische welvaart stijgt, maar het ecologisch kapitaal sterk daalt (FIGUUR 1). Onder meer de waterkwaliteit en de biologische diversiteit zijn er sinds de jaren 1990 sterk op achteruitgegaan. De auteurs van het rapport zijn duidelijk: 'Onze studie toont aan dat de huidige ontwikkeling van ons land onhoudbaar is.' Daar valt weinig aan toe te voegen.

TRANSFORMATIEVE VERANDERINGEN IN ALLE DOMEINEN VAN DE SAMENLEVING

Het is duidelijk dat het huidig economisch systeem, maar ook het politiek systeem dat dit faciliteert en promoot, onze toekomt bedreigt. Het komt er dus op aan de systeemfouten die evengoed in het politiek-bestuurlijk systeem als in de economie zitten, aan te pakken. Dit is trouwens ook één van de conclusies van de recente klimaat- en biodiversiteitsrapporten die steevast te weinig aandacht krijgen: alleen transformatieve veranderingen in alle domeinen van de samenleving kunnen de noodzakelijke, radicale koerswending naar een duurzame toekomst realiseren.

Voor alle duidelijkheid, mijn analyse leidt niet tot een pleidooi van 'vroeger was het beter'. Ook de naoorlogse staatsbedrijven die vroeger een monopolie hadden op het energiesysteem blonken uit in immobilisme en klantonvriendelijkheid. Meer ruimte geven voor lokale besturen en burgercoöperaties om het energiesysteem in eigen handen nemen, met focus op sufficiëntie en in samenhang met regeringen die werk maken van een Europees geconnecteerd energienetwerk, is een veel vruchtbaardere piste.

Bovendien is er een fundamenteel verschil tussen een samenleving waar goed gereguleerde markten een rol spelen in een gemengde economie, en de huidige marktsamenleving waar marktspelers impliciet de spelregels bepalen. Of in de woorden van de socioloog Karl Polanyi: 'In plaats dat de economie ingebed zit in sociale relaties, zijn de sociale relaties ingebed in het economisch systeem'. Bijna niemand pleit ervoor om het marktmechanisme opzij te schuiven, maar het is niet de enige wijze om zaken in onze samenleving te organiseren.

En last but not least, en ik schreef het al eerder: we mogen niet in de valkuil trappen om vooral een debat te voeren over welke naam we die gewenste economie geven. Want dat semantische spelletje is net wat verdedigers van de status quo het liefst willen, om het echte debat niet te moeten voeren.

Samenleving & Politiek, Jaargang 30, 2023, nr. 3 (maart), pagina 60 tot 64

• klimaat
• ongelijkheid
• kapitalisme

KLIMAAT