Het is laat op een dinsdagavond. Ik ben op bezoek bij een vriendin en sta op het punt weer naar huis te vertrekken. Binnen enkele dagen zullen we samen met honderden anderen naar een site van oliereus TotalEnergies gaan, verenigd onder het nieuwe actiecollectief Code Rood. Qua burgerlijk ongehoorzaam actievoeren, is geen van ons beiden aan haar proefstuk toe – we zijn al enkele jaren actief bij Extinction Rebellion – maar het is de eerste keer dat we fossiele infrastructuur gaan blokkeren. Zij zal deel uitmaken van een groep actievoerders, ik zal één van de perswoordvoerders zijn. We zijn allebei uitgelaten, vrolijk, nog nagenietend van elkaars gezelschap die avond. Bij het naar buiten gaan, valt mijn oog op het witte veiligheidspak dat ze zal dragen tijdens de actie. Op de verpakking staat een foto van een stoer ogende man gehuld in hetzelfde smetteloze pak, compleet met veiligheidsbril en stofmasker. Ik schud mijn hoofd. 'Hoe ver is het toch gekomen met jou?' We schieten beiden in de lach. Gaan we niet overkomen als een bende gekken in die witte pakken, onze gezichten onherkenbaar gemaakt met markeringen, maskers en sjaaltjes? Secondelijm met glitter op onze vingertoppen, om vingerafdrukken na arrestatie te vermijden? En wat als we tijdens die blokkade dringend naar de wc moeten, zo'n pak is dan toch echt niet handig? Zal er een wc zijn? Als we het allemaal door de ogen van een denkbeeldige buitenstaander proberen bekijken, zien we er het absurde van in. (We doen doen dit natuurlijk vaak – hilariteit verzekerd.)

Later, tijdens de actie, ben ik onder de indruk door de grote opkomst van mensen in dezelfde witte pakken. Ik voel opluchting wanneer ik hoor dat alle actiegroepen de industriesite kunnen bereiken zonder dat de aanwezige politie optreedt. Ik ben blij verrast om de belangstelling die de media opbrengen, niet alleen voor wat we doen, maar ook waarom. Samen met de andere perswoordvoerders bezoek ik beide blokkades, ga ik bij vrienden in de zon zitten op de treinsporen. Er zijn te weinig slaapmatjes en slaapzakken voor iedereen, maar er is wel genoeg soep en brood, en ja, na enige tijd ook een wc. Er is een sambaband en er wordt frisbee gespeeld. Het gevoel midden op een festival te zijn aanbeland, neemt even de overhand. Alles is rustig. De politie met haar paarden en waterkanon blijven op afstand, en zal ook later die dag niet uitrukken om de actievoerders daar weg te halen. Na die zonnige dag volgt een kille nacht die ik doorbreng in een tent, 6 kilometer van de Total-site, op een slaapmatje in een slaapzak, denkend aan mijn vrienden en alle anderen daar op de blokkades. Ik wist dat dit het plan was, dat dit ging gebeuren, en toch ben ik opnieuw vol verwondering over het feit dat het gebeurt. Dat ruim 700 mensen, waarvan velen voor de eerste keer aan een actie deelnemen, deze kille oktobernacht onder de blote hemel op het asfalt of op treinsporen aan het doorbrengen zijn. De bewondering en trots die ik voel, raakt me diep. De volgende dag zeg ik in de microfoon van een journaliste nét niet dat ik hen allemaal graag zie. Ik hoor mezelf wel de woorden 'historisch' uitspreken, en ook 'dappere, moedige mensen'. Ik heb het gevoel dat het best passende woorden zijn, maar ze dekken de lading niet helemaal.

DE HELD IS HET PROBLEEM

In haar essay When The Hero Is The Problem kaart Amerikaans auteur Rebecca Solnit aan hoe onze vertelcultuur gedomineerd wordt door heldenverhalen, en welke invloed dit overwicht heeft op ons denken en handelen. Niet alleen in fictiefilms en -boeken ontwikkelt het drama zich vaak rond die ene 'held(in)' (of het tegendeel daarvan: de schurk), hetzelfde fenomeen doet zich ook voor in onze (populaire) geschiedschrijving. De verhalen van historische sociale verandering die ons worden verteld, worden maar al te vaak toegespitst op één of enkele vooraanstaande figuren, die als de leiders van een beweging worden voorgesteld: Martin Luther King, Gandhi, of in onze tijd, Greta Thunberg. Solnit redeneert dat we deze mensen beter niet langer als heldhaftige leiders zouden beschouwen, maar dat we hun rol zouden moeten herdefiniëren als katalysatoren van een beweging die nog breder uitwaaiert dan we echt kunnen inschatten, waarin zoveel anderen hun bijdragen leveren, direct of indirect, zichtbaar of onzichtbaar.

De verhalen van historische sociale verandering die ons worden verteld, worden maar al te vaak toegespitst op één of enkele vooraanstaande figuren.

Solnit verwijst naar het minder gekende voorbeeld van een honderdtal IJslandse boeren, die in 1970 samenkwamen om de bouw van een dam te verhinderen die een bedreiging vormde voor hun land en gemeenschap. De boeren slaagden erin om de dam in aanbouw te dynamiteren én hun verantwoordelijkheid voor de actie op te eisen zonder gearresteerd te worden. De IJslandse regering besloot om het hele gebied een beschermd statuut te verlenen, en de actie was zelfs in die mate een succes dat ze de directe aanleiding was voor nieuwe milieuwetgeving en meer milieubewustzijn in IJsland. Solnit voegt eraan toe dat dit één van de weinige historische voorbeelden is van succesvolle eco-sabotage. Vermoedelijk omdat dit een optreden was van een hele gemeenschap, en niet van enkele individuen. Ze merkt op dat we blijkbaar niet erg goed zijn in het navertellen van het verhaal van honderd mensen die samen optreden voor één gemeenschappelijk doel, noch in het vertellen van het verhaal dat voorafging aan hun spectaculaire actie: 'Back in 1970, the farmers did produce a nice explosion, and movies love explosions almost as much as car chases, but it came at the end of what must have been a lot of meetings, and movies hate meetings.'

Films en veel andere fictievormen, maar ook non-fictie storytelling en media, houden doorgaans veel meer van krachtige individuen dan van krachtige gemeenschappen. Tegelijk is het duidelijk, schrijft Solnit, dat niet zozeer fysieke kracht of moed om (gewelddadige) confrontaties aan te gaan de kwaliteiten zijn die we nodig hebben om onze maatschappij te veranderen, maar wel de kunst van het inspireren, verbinden en coördineren van erg van elkaar verschillende mensen. Misschien wordt het tijd dat we andere verhalen proberen te vertellen. Verhalen zonder helden of schurken, waarin we meer belangstelling gaan opbrengen voor de kleine beetjes moed – of lafheid – die in ons allemaal zitten. Waarin we bovendien niet alleen aandacht krijgen voor de mensen die urenlang rond de vergadertafel gaan zitten om bijvoorbeeld een actieconsensus te bereiken, maar ook voor de mensen die intussen een maaltijd bereiden voor de vergaderaars, of voor hun kinderen of huisdieren zorgen. Of ook: belangstelling voor de mensen die mobiele wc's naar blokkades brengen. Misschien kunnen deze nieuwe verhalen ons helpen bij de keuzes die we allemaal maken in ons dagelijks leven, keuzes die in belangrijke mate verschillen van de afweging wat we 'als individu' kunnen doen. Zoals een aantal inspirerende mensen in sociale bewegingen (laten we hen maar geen leiders noemen) vaak hebben herhaald: het beste wat je als individu kan doen, is eerst en vooral stoppen met een individu te zijn.

ALSOF JE IN EEN OMGEKEERDE WERELD BENT TERECHTGEKOMEN

Deel uitmaken van een burgerlijk ongehoorzame actiegroep als Extinction Rebellion voelt alsof je in een omgekeerde wereld bent terechtgekomen. Toegegeven, het vergt moed om dit soort van acties te ondernemen, maar het is niet zozeer moed die je nodig hebt om de confrontatie met politie of medeburgers aan te gaan. Het is moed die je nodig hebt om bereid te zijn de wereld op haar kop te bekijken, vanaf de eerste rij. Er is die beroemde tekst van Howard Zinn, The Problem Is Civil Obedience (uit 1970, hetzelfde jaar waarin de IJslandse boeren de dam opbliezen), met deze cruciale passage:

'If you don't think, if you just listen to TV and read scholarly things, you actually begin to think that things are not so bad, or that just little things are wrong. But you have to get a little detached, and then come back and look at the world, and you are horrified. So we have to start from that supposition that things are really topsy-turvy. And our topic is topsy-turvy: civil disobedience. As soon as you say the topic is civil disobedience, you are saying our problem is civil disobedience. That is not our problem…. Our problem is civil obedience. (…) Our problem is that people are obedient all over the world, in the face of poverty and starvation and stupidity, and war and cruelty.'

Het op-haar-kop-bekijken van de wereld went nooit helemaal, omdat je werd aangeleerd gehoorzaam te zijn.

Dit op-haar-kop-bekijken van de wereld (of eerder: zien dat de wereld op haar kop staat) went nooit helemaal, omdat je werd aangeleerd gehoorzaam te zijn. Maar in een omgekeerde wereld is alles plots anders, en dat geldt dus ook voor je eigen denken en handelen. Ongehoorzaam zijn, wordt deugdzaam. Disruptieve actie, op voorwaarde dat ze geweldloos is, wordt een zorgzame daad. Onverstoorbaar doorgaan als je de woede of het onbegrip van anderen opwekt, is een nieuwe manier om empathisch en betrokken te zijn. Gaan neerzitten in het midden van een weg, is vooruitgaan. Maar ook: kwetsbaarheid wordt kracht, je machteloosheid wordt, samen met die van anderen, macht (en daar verbaas je je, echt, telkens opnieuw over). Die macht verdwijnt bovendien niet wanneer je samen met de anderen gearresteerd wordt en voor enkele uren de cel in verdwijnt. Het is net een bevestiging van de macht die je hebt, met niets anders dan je lichamelijke aanwezigheid, daar, op dat kruispunt. Ik wil het gearresteerd worden zeker niet romantiseren, en het is ook geen voorwaarde om bij de beweging te horen, maar het is wel op zijn minst een bijzondere ervaring, en een soort sluitstuk voor die absurde wereld-op-haar-kop: wij, met recht en rede bezorgde burgers, worden beschouwd als een bedreiging voor deze maatschappij.

ONVERMIJDELIJK LASTIGE VRAGEN

Als je doet wat wij doen, krijg je onvermijdelijk lastige vragen voorgelegd: Denk je dat je hiermee enige impact hebt op het klimaatbeleid? Gaan jullie met deze actie niet te ver? Of: zouden jullie niet beter eens een pijpleiding opblazen? Kiezen jullie wel de juiste doelwitten voor jullie acties? Raken mensen niet ontmoedigd door jullie boodschap?

Deze, en andere, vragen heb ik vaak proberen beantwoorden, zonder te doen alsof ik het ultieme antwoord ken. Ik zeg dat geweldloze burgerlijke ongehoorzaamheid werkt om snelle maatschappelijke verandering te realiseren, je hoeft alleen maar naar de geschiedenis te kijken, maar dat ik ook besef dat er belangrijke verschillen zijn met de strijd voor het vrouwenstemrecht of voor burgerrechten voor de zwarte bevolking in de VS, en dat we geen garantie hebben op slagen. Maar dat we het wel moeten proberen, omdat het onze morele verantwoordelijkheid is, en omdat er zo enorm veel op het spel staat. Ik zeg dat onze beweging geweldloos is en zal blijven, of anders zal ophouden te bestaan. Ik zeg dat ontmoedigd geraken een persoonlijke keuze is, dat optimisme geen voorwaarde is om actie te ondernemen, dat de overtuiging in een noodsituatie te zitten wel de kans vergroot dat je radicalere actie onderneemt, dat je hoop krijgt door in actie te komen, en dat dat waarschijnlijk zelfs de enige manier is om je wanhoop, als die groot genoeg is, om te zetten in hoop.

Onze beweging is geweldloos en zal geweldloos blijven, of anders ophouden te bestaan.

Onlangs bezetten in het Duitse Wolfsburg een groep klimaatwetenschappers van Scientist Rebellion het Volkswagen-museum, om een volledige en snelle decarbonisatie van de auto-industrie te eisen. Nadat de plaatselijke verantwoordelijke hen had meegedeeld dat hij 'akkoord gaat met hun overtuiging, maar niet met hun methoden' – een veelgebruikt argument om zichzelf als redelijk en decent, en de actievoerders als onredelijk en ondecent te bestempelen – merkte één van de wetenschappers die zich op de vloer naast een Porsche-wagen had vastgelijmd op dat het geen overtuiging ('belief') was die hen noopte tot deze actie, maar de fysische werkelijkheid zelf. Ook deelde hij mee aan de luisteraars die op dat ogenblik de Twitter-livestream volgden dat hij ongelooflijk kwaad was, en de Britse filosofieprofessor die de livestream presenteerde, hoopte dat nog meer wetenschappers de moed zouden vinden om hun woede, verdriet en wanhoop aan de wereld te tonen, zodat wat ze vertellen beter zou passen bij hoe ze het vertellen, omdat de mensen hen anders misschien wel geloven als wetenschapper maar niet als mens, wat hij met een geleerd woord 'congruentie' noemde.

Samenleving & Politiek, Jaargang 29, 2022, nr. 9 (november), pagina 11 tot 15

• TotalEnergies
• klimaat
• activisme

ACTIE IN TIJDEN VAN WANHOOP