Digitale en sociale media spelen een onmiskenbare rol in het functioneren van ons politiek systeem. Heel wat maatschappelijke en wetenschappelijke aandacht gaat dan ook naar de zijde van politieke partijen en politici. Voor hen zijn sociale media een centrale manier geworden om campagne te voeren en contact te leggen met hun electoraat. Zo gaven in 2021 onze Belgische politieke partijen in 2021 4,7 miljoen euro uit aan betalende advertenties op Instagram en Facebook.¹

Maar ook burgers vallen terug op sociale media om zich te bewegen en oriënteren binnen het politieke landschap. Dit niet alleen als ontvangers van politieke advertenties en nieuwsberichten, maar ook als actievoerders rond sociale en politieke thema's zoals verkiezingen, het klimaat of de aanpak van de coronacrisis. Enkele van de grootste sociale bewegingen in de afgelopen jaren zijn onlosmakelijk verbonden met de digitale sfeer. Amerikaanse Black Lives Matter-activisten gebruikten sociale media om te connecteren met gelijkgestemden en offline protestacties te coördineren. Tegelijk zijn hedendaagse vrouwenrechtenbewegingen nagenoeg synoniem geworden met de virale hashtag 'Me Too'.

Mijn doctoraatsonderzoek vertrok vier jaar geleden vanuit deze inzichten. Centraal stond het beter begrijpen van de rol die sociale media als Facebook, Twitter en, recenter, TikTok spelen in de politieke participatie en het activisme van burgers. Meer specifiek werd op zoek gegaan naar het hoe en waarom van deze gedragingen: in welke vormen komen ze voor? Waarom kiezen burgers voor sociale media als politieke uitlaatklep? En hoe verhoudt dit gedrag zich ten opzichte van offline actievormen zoals protestgedrag?

PARTICIPATIE OP SOCIALE MEDIA: MEER VAN HETZELFDE?

Politieke participatie door burgers vormt een centrale hoeksteen van een gezonde democratie. Door deel te nemen aan het politieke leven, kunnen burgers niet alleen hun wensen en grieven uiten maar ook verantwoordelijkheid afdwingen van politici. In zijn meest klassieke vorm gebeurt dit in het stemhokje. Maar politieke participatie is niet alleen wenselijk tijdens een verkiezingsperiode. Ook daarbuiten kunnen burgers ijveren voor maatschappelijke verandering en een soort controle uitoefenen op machthebbers. Dit door deel te nemen aan betogingen, via vrijwilligerswerk of pakweg door het boycotten van bepaalde producten om politieke redenen.

Heel wat participatievormen kregen in de afgelopen twee decennia een online variant. Politici worden gecontacteerd via e-mail, een gemeenteraad kan online worden gevolgd, en petities worden meestal digitaal getekend. Vaak geldt dat deze online vormen lagere drempels met zich meebrengen om te participeren dan hun offline tegenhanger doordat ze minder tijdsintensief zijn en minder moeite kosten.

Wat maken sociale media dan zo bijzonder als een ruimte voor politieke participatie? Dit vloeit voort uit een aantal unieke kenmerken van sociale netwerksites en het web 2.0 die bepalend zijn voor de politieke acties die er ontstaan. Centraal staat het uiten en delen van persoonlijke ideeën, visies of acties en dit met een breed netwerk van anderen. Participatie is hier dus een sterk expressieve en communicatieve daad. Door het samenstellen en delen van een tweet of post op Instagram, kan men een kwestie onder de aandacht brengen, oproepen om actie te ondernemen en zelfs druk uitoefenen op beleidsmakers en stakeholders.

Verder laten deze platformen ook toe om vormen van expressie op een unieke wijze te personaliseren. Op sociale media kunnen gebruikers deelnemen aan een interactief proces waarbij content wordt gecreëerd, opnieuw gebruikt, hervormd en gedeeld. #MeToo illustreert dit heel goed. De hashtag, die viraal ging in 2017, moedigt gebruikers aan om persoonlijke verhalen en ervaringen te delen rond seksueel misbruik en genderongelijkheid. Door die diversiteit aan persoonlijke verhalen aan te vullen met een gemeenschappelijke hashtag, worden ze toch gelinkt aan een bredere sociale beweging. Zo laten sociale media toe om als individu op een flexibele wijze mee invulling te geven aan waar een beweging voor staat en welk narratief ze uitdraagt. Hoewel dit ook een zeker verlies van controle met zich meebrengt, kan dit ervoor zorgen dat meer mensen zichzelf herkennen in de boodschap van de beweging.

De gepersonaliseerde zelfexpressie die zo kenmerkend is voor participatie op sociale media biedt ook een uniek potentieel voor mobilisatie, in het bijzonder in de context van protest. Enerzijds verspreiden mobiliserende boodschappen zich sneller via sociale media, omdat ze gedeeld worden via een breed netwerk van vrienden en volgers. Anderzijds laten sociale media toe om een collectieve identiteit op te bouwen en te connecteren met gelijkgestemden. Onderzoek² toont aan hoe die connectie vaak gebeurt via gedeelde symboliek, zoals het gebruik van een specifiek hashtag (#BlackLivesMatter versus #AllLivesMatter) of de keuze voor een bepaald muzieknummer op TikTok, zoals 'This Is America' van Childish Gambino in een video die racistisch politiegeweld aanklaagt. Hoewel ook offline politieke actie vaak door symboliek wordt gekenmerkt – denk aan de Iraanse vrouwen die hun haren afknippen als teken van protest na de dood van Mahsa Amini – hebben sociale media de dynamieken veranderd waarmee deze worden geïmplementeerd en verspreid.

Laat het nu net die symbolische en expressieve aard zijn die politiek gedrag op sociale media vaak een mikpunt van kritiek maakt. Niet alleen wordt het oprechte en politieke karakter van deze acties makkelijk in vraag gesteld, er wordt soms ook een kannibaliserend effect verondersteld. Het gemak waarmee iets wordt gedeeld op sociale media zou mensen ontmoedigen om zich nog te engageren via 'echte', offline participatie. Mijn onderzoek toont aan dat deze kritieken op veel vlakken onterecht zijn.

COMPLEXE GEDRAG

Door de aanwezigheid van specifieke technologische kenmerken laat elk sociale media platform een diversiteit en complexiteit aan gedragingen toe. Waar Twitter snelle, onderling gelinkte communicatie faciliteert via hashtags, kan je via Facebook een 'frame' toevoegen aan je profielfoto om een politiek statement te maken.

De beweging 'Sound Of Silence', die tijdens de coronacrisis het gebrek aan perspectief voor de cultuursector wou aankaarten, maakte handig gebruik van deze laatste optie en bouwden er een volledige protestactie rond op.³ De organisatie riep mensen op om massaal een rood kruis op hun profielfoto te plaatsen. In een periode waar fysieke betogingen niet mogelijk waren, konden mensen zo toch connecteren rond een gemeenschappelijk doel. Het is mogelijk dat deze actie zo een collectieve identiteitsvorming mogelijk maakte, die op zijn beurt bijdroeg aan de sterke opkomst tijdens latere betogingen vanuit de cultuursector.⁴

Mijn onderzoek toont aan hoe er verschillende niveaus van engagement kunnen bestaan binnen eenzelfde digitaal platform.

Mijn onderzoek toont bovendien aan hoe er verschillende niveaus van engagement kunnen bestaan binnen eenzelfde digitaal platform. Zo lijkt een belangrijk onderscheid te bestaan tussen gedrag waarbij burgers actief eigen, originele content creëren (zoals tekstuele posts, video's of een Facebook evenement) en gedrag waarbij ze eerder interageren met andermans content op een observeerbare manier (via een retweet of het delen van een petitie die door iemand anders werd gemaakt). Daarmee vertoont dit gedrag gelijkenissen met gevestigde vormen van offline participatie, waar sommige burgers met veel voorbereiding een betoging organiseren, terwijl anderen simpelweg opdagen om hun solidariteit te tonen en de boodschap van de beweging kracht bij te zetten.

Insinueren dat online activisme niet meer is dan een luie klik op de muis, doet afbreuk aan de complexiteit die deze gedragingen typeren. Door ze te begrijpen vanuit de context waarin ze ontstaan, wordt ook duidelijk hoe er wel degelijk bepaalde afwegingen, inspanningen en kosten mee gepaard gaan.

POLITIEKE REPERTOIRES

Verder is er weinig bewijs voor het idee dat sociale media een bedreiging vormen voor offline participatie. Burgers maken heel individuele keuzes in termen van hun politieke engagement die gecombineerd worden in een persoonlijk 'politiek repertoire'. Binnen die repertoires bestaan verschillende actievormen doorgaans naast elkaar en vullen ze elkaar aan, eerder dan elkaar uit te sluiten. Dit geldt ook voor acties op sociale media die een steeds belangrijkere rol spelen in de politieke gewoontes van burgers.

Neem bijvoorbeeld de politieke repertoires van Vlaamse jongeren tijdens de klimaatprotesten in 2019.⁵ Sociale media bleken een belangrijke aanvulling op hun offline engagement. Zo gebruikte een specifieke groep jongeren Facebook als een manier om hun deelname aan de wekelijke klimaatprotesten te signaleren aan hun netwerk en zo ook anderen te mobiliseren. Anderzijds vonden we ook bewijs voor het bestaan van exclusieve online repertoires onder de jongeren. Voor hen functioneerde Facebook als een manier om alert te blijven rond het klimaatthema, door bijvoorbeeld berichten te posten in gesloten groepen en met anderen in discussie te gaan.

Eerder dan een lidkaart aan te schaffen van een politieke partij, willen jongeren op een ad-hoc en spontane manier participeren.

Dat sociale media sterk zijn ingebed in de politieke gewoontes van jongeren is niet verwonderlijk. Meer dan hun ouders en grootouders gaan ze op zoek naar fluïde en flexibele vormen van politiek engagement. Eerder dan een lidkaart aan te schaffen van een politieke partij, willen ze op een ad-hoc en spontane manier participeren, rond kwesties die op dat moment voor hen belangrijk zijn zoals het klimaat of genderongelijkheid. Digitale en sociale media laten dit perfect toe. Als burger kan je je inlezen over de thema's die je belangrijk vindt of spontaan worden geconfronteerd met nieuwe informatie. Tegelijk kan je er ook onmiddellijk naar handelen, door je uit te drukken over het thema of anderen op te roepen om actie te ondernemen.

NIEUW PUBLIEK

Sociale media lijken dus te zorgen voor een verrijking en diversificatie van politiek engagement. Ze bieden burgers een extra ruimte waar ze zich kunnen uitdrukken en hun offline engagement aanvullen. Betekent dat ook dat sociale media mensen politiek activeren die anders niets zouden doen? Onderzoek toont hier gemengde signalen.

Enerzijds lijkt participatie op sociale media te worden verklaard door heel gelijkaardige mechanismen als offline actie. Zo hebben burgers met een sterkere politieke interesse en meer politiek zelfvertrouwen meer kans om te participeren via sociale media. Ook frequenter nieuws consumeren en meer over politiek praten met vrienden en familie is geassocieerd met het ondernemen van politieke actie op sociale media. Voor deze personen, die doorgaans reeds een stap voor hebben in termen van hun politiek engagement, zijn sociale media dus een uitbreiding van hun bestaande 'toolbox'.

Anderzijds wijzen mijn studies ook voorzichtig op het potentieel van sociale media om een nieuw publiek te bereiken. Zo lijken in bepaalde gevallen mensen met een lager opleidingsniveau of beschikbaar inkomen meer aangetrokken door digitale platformen om zich te engageren voor sociale kwesties. In termen van motivaties, vallen jongeren voornamelijk terug op sociale media als een manier om bewustzijn rond bepaalde kwesties aan te wakkeren en anderen te mobiliseren. Bovendien bleek hoe voor sommige jongeren die eerder wantrouwig staan tegenover de institutionele politiek, sociale media ook een relevante politieke uitlaatklep vormen.

Sociale media bieden dus geen magische oplossing voor een gezonde participatieve democratie. Vanuit onderwijs en vanuit de politiek dient er bijgevolg blijvend te worden ingezet op de basiscondities die politieke participatie in de hand werken. Het opzetten van initiatieven rond mediawijsheid die kritisch en creatief mediagebruik stimuleren lijkt hier bijvoorbeeld een essentiële toekomstpiste. Tegelijk is ook meer wetenschappelijk onderzoek rond dit thema nodig, want we weten nog steeds relatief weinig over waarom burgers bepaalde politieke keuzes maken in de digitale sfeer.

DE IMPACT VAN ONLINE PARTICIPATIE

We weten dat participatie via sociale media voor veel burgers en sociale bewegingen een essentiële manier is geworden om actie te ondernemen. Toch worden er regelmatig vragen gesteld bij de duurzaamheid en de impact van online participatie. Hoe kan een TikTok-video iets betekenen voor het protest in Iran? En waarom zou het posten van een zwart vierkant op Instagram een einde maken aan racistisch politiegeweld?

Men gaat er snel van uit dat online actie slechts relevant is wanneer het tastbare gevolgen heeft in de 'echte', offline wereld. Dit ofwel in de vorm van andere offline acties (zoals betogingen) of in de vorm van een duidelijke beleidsmatige respons vanuit de institutionele politiek.

Sociale media geven door hun vluchtige, flexibele karakter een unieke dimensie aan activisme.

De impact van online politieke actie enkel evalueren in deze termen reduceert echter hun bredere potentieel. Sociale media geven door hun vluchtige, flexibele karakter een unieke dimensie aan activisme. Door hun expressieve, symbolische aard en snelle verspreiding, kunnen deze acties bijdragen aan culturele verandering en een verhoogd bewustzijn creëren rond diverse maatschappelijke thema's. Zeker voor jonge burgers zijn sociale media een centrale plek om zich te informeren over wat er rondom hen gebeurt en opportuniteiten te zien om zelf actie te ondernemen. Deze platformen hebben bijgevolg heel wat drempels verlaagd om te informeren, geïnformeerd te worden én te participeren binnen eenzelfde digitale omgeving.

Het is cruciaal om te erkennen dat deze acties anders van aard zijn dan hun offline tegenhangers en dat ze bijgevolg ook een potentieel andere impact hebben. Tegelijk is het ook in het geval van offline participatie niet altijd duidelijk wat de gevolgen precies zijn. Gezien online en offline acties ook steeds vaker op een hybride manier worden ingezet binnen sociale bewegingen, moet de discussie rond 'impact' deze condities ook reflecteren en de complexiteit ervan erkennen.

Ten slotte nog een korte reflectie over de mogelijke gevaren van (het negeren van) online politieke actie en gemeenschapsvorming. Mijn doctoraatsonderzoek toont aan hoe sociale media participatie, net zoals offline protest, kan worden gedreven door politiek wantrouwen en populistische attitudes. Burgers die deze gevoelens van ontevredenheid ervaren, vinden online een extra manier om deze grieven te uiten en mogelijks te connecteren met gelijkgezinden. Hoewel het moeilijk is om hierover eenduidige uitspraken te doen, moeten we alert blijven voor de risico's van polarisatie en radicalisering in de context van sociale media. Zo zijn er studies⁶ die wijzen op de rol van sociale media in het faciliteren en legitimeren van gewelddadig extremisme, onder andere in de aanloop naar de bestorming van het Amerikaanse Capitool in 2021.

Met andere woorden, politieke expressie op sociale media erkennen als een echte en legitieme vorm van participatie is niet alleen van belang om de gezondheid van een participatieve democratie in te schatten. Het is ook essentieel als een manier om ze veilig te stellen en potentiële risico's tijdig te herkennen.

VOETNOTEN

1. https://adlens-be.medium.com/the-adlens-report-on-political-ads-on-facebook-instagram-in-belgium-2021-8b275c55895a.↑
2. https://journals.sagepub.com/doi/full/10.1177/1461444819837571↑
3. https://www.vrt.be/vrtnws/nl/2020/08/10/sound-of-silence-actie-evenementensector/.↑
4. https://www.vrt.be/vrtnws/nl/2021/12/26/cultuursector-betoging/.↑
5. https://www.mdpi.com/2071-1050/13/17/9892.↑
6. Munn, L. (2021). More than a mob: Parler as preparatory media for the US Capitol storming. First Monday; Bleakley, P. (2021). Panic, pizza and mainstreaming the alt-right: A social media analysis of Pizzagate and the rise of the QAnon conspiracy. Current Sociology.↑

Samenleving & Politiek, Jaargang 29, 2022, nr. 9 (november), pagina 16 tot 21

• activisme
• sociale media
• politiek

ACTIE IN TIJDEN VAN WANHOOP

Nagel eens een klokkenluider aan de schandpaal

Thomas Goorden

Waarom ik burgerlijk ongehoorzame actie voer

Jolien Paeleman

Online activisme is meer dan een luie klik op de muis

Cato Waeterloos

Hoe betrekken we meer jongeren bij syndicale actie?

Dries Goedertier