Weinigen, behalve misschien de Amerikaanse inlichtingendiensten, hadden vorig jaar gedacht dat Poetin met minder dan 200.000 troepen Oekraïne zou durven aanvallen. Hopelijk zitten de meeste waarnemers vandaag er opnieuw naast. Velen vrezen immers dat de oorlog nog lang kan aanslepen. Het enige lichtpuntje – althans voor diegenen die zo snel mogelijk een einde aan deze barbarij willen zien – is dat beide partijen op het terrein de afgelopen tijd min of meer elkaars gelijken geworden zijn. De Russen hebben zich achter de Dnjepr teruggetrokken, waardoor het moeilijker wordt voor de Oekraïners om verder grondgebied te heroveren. Hun opmars is sinds oktober gestuit. De morele winnaar op dit moment lijkt daarom Rusland te zijn. Binnenkort zullen bovendien tienduizenden Russische gemobiliseerden die hun trainingskamp achter de rug hebben aan het front aansluiten. Er hangt zelfs een nieuw Russische offensief in de lucht, mogelijks zelfs (ook) via Wit-Rusland. Niemand weet met zekerheid dat het er komt, en of het dan succesvol zal zijn. Ongetwijfeld plannen ook de Oekraïners verdere offensieven, zeker als de beloofde westerse tanks er zitten aan te komen. Al kan dat laatste nog maanden duren en lijken de eerder gedane beloftes niet te worden nagekomen.

Hoe de situatie op het terrein zal verlopen, kan niemand voorspellen. Temeer daar de oorlog tot hier toe ongelijk verlopen is. De Oekraïners hebben tot onzer aller verbazing – en op dat moment zonder al te veel westerse hulp – in een eerste fase standgehouden tegen de Russische invasie. In een volgende fase is Rusland er dan toch in geslaagd om het zuidoosten van Oekraïne in te nemen. Tijdens de zomer heeft Oekraïne de Russen zowel in het Noorden als het Zuiden kunnen terugdrijven zodat vandaag Rusland 'maar' 20% van het Oekraïens grondgebied inneemt. In september heeft Rusland de vier regio's wel formeel geannexeerd, ook al had en heeft het niet overal de controle. Vandaag – fase 4 – zijn beide partijen in een soort patstelling terechtgekomen, die doet denken aan de loopgraven van de Eerste Wereldoorlog. Deze fase zou in theorie dus ook jaren kunnen duren.

In het afgelopen jaar hebben naar alle waarschijnlijkheid meer dan 200.000 militairen het leven gelaten, ongeveer evenredig verdeeld over beide partijen, naast de tienduizenden gewonden en duizenden burgerslachtoffers. Het is niet denkbeeldig dat we in een nieuwe fase terechtkomen, waarbij mogelijks eerst de Russen er in zouden slagen om op te rukken, om nadien – wanneer de westerse tanks op het terrein aanwezig zijn – opnieuw teruggeduwd te worden.

HOE EEN EINDE AAN DEZE OORLOG MAKEN?

De belangrijkste vraag is: wanneer en hoe kan er een einde aan deze oorlog worden gemaakt? Er zijn geen oneindig aantal mogelijkheden. Er zijn er drie: 1) overwinning van één van de partijen; 2) staakt-het-vuren; en 3) een vredesakkoord (na een staakt-het-vuren).

1. Overwinning van één van de partijen

Velen in het Westen hopen op een overwinning van Oekraïne. Wat daaronder verstaan wordt, is niet altijd duidelijk. Als Rusland teruggedrongen wordt tot aan de de facto grenzen van 24 februari 2021, en idealiter tot de grenzen van voor 2014, kan dit als een Oekraïense overwinning worden gezien (alhoewel zelfs dan Rusland zich in principe opnieuw zou kunnen voorbereiden op een nieuwe aanval). David die Goliath niet alleen tot stilstand bracht, maar ook helemaal terugduwt. Dat zou het fairste zijn, aangezien Rusland de agressor is.

Steeds meer waarnemers geloven echter niet dat Oekraïne hiertoe in staat zal zijn, ook al wordt dat niet altijd hardop gezegd. Hoe je het immers draait of keert, Rusland is op veel vlakken machtiger, sterker en groter dan zijn buurland. Zowel op geografisch, demografisch (en dus ook aantal potentiële militairen), economisch (en dus ook potentiële munitievoorraden) als militair vlak. Oekraïne heeft zijn mindere macht tot hier toe kunnen compenseren door een veel grotere motivatie van de manschappen, door betere training, en door westerse militaire steun (zowel wapenleveringen als intelligence). Het aantal waarnemers dat voorspelt dat Rusland door haar munitievoorraden zit of economisch aan de grond zal komen te zitten, neemt echter af. Tegelijkertijd zien we dat westerse regeringen, en dan voornamelijk Duitsland maar ook een deel van de Republikeinen in de VS, steeds moeilijker te overtuigen zijn om steeds meer zwaardere wapensystemen te leveren. De vraag die nu op ons bord ligt zijn F-16's. (Indien men toch overstag gaat, moet de vraag gesteld wat het nadien zal zijn: langeafstandsraketten en dan kernwapens?).

De vraag die nu op ons bord ligt zijn F-16's. Wat zal het nadien zijn: langeafstandsraketten en dan kernwapens?

2. Staakt-het-vuren

De tweede oplossing is een staakt-het-vuren. Zolang beide partijen echter geloven dat ze meer te winnen hebben met verder vechten, komt er geen staakt-het-vuren. Vandaag lijken beide partijen er niet klaar voor. Zolang Oekraïne wapens uit het Westen krijgt, zal de onderhandelingsbereidheid in Kiev in ieder geval niet groot zijn.

Dit brengt ons bij een belangrijke vaststelling. Het Westen – mocht het Westen daartoe bereid zijn – heeft de mogelijkheid om Oekraïne te sturen naar een staakt-het-vuren. Het enige wat het moet doen, is de kraan met wapens dicht(er) draaien. Ik begrijp dat hier voorlopig niet veel animo voor is, maar het zou kunnen dat dit in de nabije toekomst wel het geval zal zijn. Steeds meer waarnemers vragen zich immer af of een voortzetting van deze oorlog in ons eigen belang is (gezien de inflatie, de budgettaire tekorten, de slinkende eigen munitievoorraden), en of het terugwinnen van de Donbas en de Krim het dat allemaal waard is.

Ik kan me echter vergissen. Tot hier toe is er relatief veel eensgezindheid binnen het westerse kamp. De linkse partijen en de vredesbeweging zijn bovendien verdeeld. Sommigen – zoals de top van de Duitse Groenen – willen de oorlog voortzetten omwille van de overtreding van het internationale recht en de mensenrechtenschendingen door Rusland, en omwille van de verdediging van het democratische Westen. Anderen vinden dat ook het Westen in het verleden fouten heeft gemaakt (zoals het niet opnemen van Rusland op gelijke voet binnen de westerse veiligheidsarchitectuur na de Koude oorlog en de NAVO toetredingsbelofte aan Oekraïne in 2008) waardoor een conflict met Rusland eigenlijk te voorspellen was (en is geweest, onder meer door George Kennan en vele anderen, reeds in de jaren 1990), en dat er substantiële risico's verbonden zijn aan het terugduwen van Rusland (zie verder).

3. Een vredesakkoord (na een staakt-het-vuren)

Het is aan Oekraïne en Rusland om tot een vredesakkoord te komen nadat het wapengekletter opgehouden is. De grote lijnen van een dergelijk akkoord zouden er als volgt kunnen uitzien: Oekraïne blijft een soeverein land (zij het wat kleiner); Zelensky kan aan de macht blijven (tenzij de Russen alsnog Kiev zouden innemen); Oekraïne wordt neutraal en dus geen lid van een westerse of oosterse alliantie; veiligheidsgaranties door zowel West als Oost (die deze keer wettelijk bindend zijn, in tegenstelling tot het Boedapest Memorandum van 1994); belofte van lidmaatschap van de EU, al zal dat niet voor meteen zijn; de Krim blijft hoogstwaarschijnlijk bij Rusland; Oost-Oekraïne krijgt meer autonomie (cfr. Minsk akkoorden van 2014-2015) of, in het meer waarschijnlijke geval, blijven de geannexeerde gebieden bij Rusland; zowel het Westen als Rusland helpen bij de heropbouw van Oekraïne; er wordt een afbouwplan voorzien voor de economische sancties tegen Rusland.

Veel hangt echter af van de situatie op het terrein op het moment van de onderhandelingen. Vandaar dat beide partijen op dit moment willen doorvechten.

Op lange termijn zal opnieuw moeten worden nagedacht over de Europese veiligheidsorde, die mogelijks zal verschillen van het Amerikaanse masterplan.

Op lange termijn zal opnieuw moeten worden nagedacht over de Europese veiligheidsorde, die mogelijks zal verschillen van het Amerikaanse masterplan, en waarin zowel Oekraïne als Rusland hun plaats moeten krijgen.

DE RISICO'S VAN HET TWEEDE OORLOGSJAAR

Mocht het Westen niet bereid zijn zijn beleid te herbekijken en mocht Oekraïne er door verdere westerse wapenleveringen er toch in slagen om Rusland terug te duwen, dan zijn er effectief twee risico's (of een combinatie van beiden): 1) het risico dat de NAVO wordt meegesleurd; en 2) het risico dat kernwapens worden ingezet, in de eerste plaats door Rusland.

1. De NAVO wordt meegesleurd omwille van de Russische belangen

De achterliggende reden voor deze risico's op escalatie heeft te maken met de motivatie van Rusland (en dus niet enkel Poetin). Simplistische verklaringen alsof Poetin zot of ziek zou zijn, houden geen steek. De reden waarom Rusland Oekraïne is binnen gevallen, was (althans volgens mijn interpretatie) dat Oekraïne ook echt lid zou worden van de NAVO. Dat dit een dikke rode lijn voor Rusland was, wisten we. President George W. Bush zette de Europese bondgenoten die op de NAVO-top van Boekarest in 2008 nog wat tegenstribbelden echter het mes op de keel en verplichtte hen akkoord te gaan met die uitbreidingsbelofte. De rode lijn werd dus overschreden. Poetin was, en is nog steeds, woest. Deze oorlog, en eerder al de inname van de Krim, is het antwoord daarop. Kortom, Poetin wil dat de belofte dat Oekraïne lid wordt van de NAVO wordt geschrapt en dat de Krim (en mogelijks ook de andere geannexeerde gebieden) Russisch blijft of wordt.

Deze eisen zijn voor Oekraïne en het Westen op het eerste zicht onacceptabel. Gebieden van andere staten aanvallen en inpikken, is niet meer van deze tijd, zo luidt het. En Oekraïne moet zelf kunnen beslissen of het lid wil worden van de NAVO. In principe klopt dat allemaal. Alleen gaat het uit van een visie op de internationale politiek die nogal idealistisch is: met een nadruk op de rol van het internationaal recht (soevereiniteit, mensenrechten) en op waarden zoals vrijheid, democratie, enzovoort. Op zich is er niets verkeerd met een idealistische visie, integendeel. Alleen moeten aanhangers van deze visie wel weten dat er in de internationale politiek ook andere mechanismen spelen die veel meer voorkomen, met name het spel van macht. Zolang we niet in een internationale veiligheidsgemeenschap (dus: een gemeenschap van staten die elkaar niet vrezen) leven, zullen machtsverschillen een verschil blijven maken. Grote staten hebben meer macht dan kleine staten. Als kleine staten grote staten in de weg liggen, kunnen die laatsten lelijke dingen doen met die minder machtige staten. Of zoals collega John Mearsheimer stelt: als een klein aapje naast een gorilla speelt en dat klein aapje peutert met een stok in de ogen van die gorilla, moet dat klein aapje niet verschieten dat het een grote mep terugkrijgt. De internationale politiek is niet altijd (of zelfs meestal niet) fair. We kunnen dat jammer vinden. Maar het is niet anders. En de meeste grootmachten gedragen zich ook zo. Kijk naar het gedrag van de VS in de afgelopen decennia met oorlogen in Somalië, Joegoslavië, Kosovo, Afghanistan, Irak, Syrië, Libië, enzovoort. En China zal zich hoogstwaarschijnlijk ook steeds meer op die manier gaan gedragen. Dat de EU zich (meestal) minder assertief, agressief en arrogant gedraagt, siert haar. Maar het heeft dan ook te maken met het feit dat het geen grootmacht is, wel een samenraapsel van allemaal relatief kleine staten.

Bij dit internationale machtsspel horen per definitie allianties, invloedssferen, bufferstaten en hoge defensie-uitgaven. Diegenen die vinden dat enkel Rusland zich daaraan bezondigt, heeft het verkeerd. Het Warschaupact is geïmplodeerd. De enige alliantie die is blijven bestaan, is de NAVO, het westers bondgenootschap. Wie heeft Oekraïne in haar invloedssfeer willen brengen? Dat is het Westen. Eerst de NAVO (2008), en nadien ook de EU (2013 en nu opnieuw). En wie geeft het meeste uit aan defensie? Dat is het Westen. De NAVO meer dan 1.200 miljard dollar per jaar. Rusland? 140 miljard euro (en enkele jaren geleden slechts 60 miljard euro).

Het Westen had het ook op een andere, meer constructieve en inclusieve manier kunnen aanpakken na de Koude Oorlog. Door Rusland op gelijke voet op te nemen in de Euro-Atlantische veiligheidsarchitectuur, wat niet het geval was binnen de G-7/G-8 of de NAVO-Rusland raad. Indien we Rusland hadden opgenomen in een regionale collectieve veiligheidsorganisatie – een aangepaste NAVO of een versterkte OVSE zonder NAVO – hadden we dit machtsspel voor een groot stuk achter ons kunnen laten, en zou Rusland vandaag geen vragende partij zijn geweest om Oekraïne als bufferstaat te creëren. Maar dat heeft het Westen nu net nagelaten. Het Westen, en vooral de VS, heeft bewust en heel expliciet gekozen om het hard te blijven spelen met Rusland. Rusland heeft drie keer gevraagd om lid te mogen worden van de NAVO. Drie keer was het antwoord 'neen'. Exclusie in plaats van inclusie. In dat geval is het perfect normaal dat Rusland tracht te voorkomen dat de NAVO tot zijn grenzen oprukt, hoe defensief de NAVO zichzelf ook (mis)percipieert.

Het gevolg van deze redenering is dat Rusland in zijn ogen een legitieme zet heeft gedaan door Oekraïne aan te vallen, en dat ze er alles zal aan doen om de doelstellingen die het voorop heeft gesteld, te halen. Poetin heeft zijn volledig politiek kapitaal ingezet.

2. Met mogelijks het gebruik van kernwapens als gevolg

Als Oekraïne gesteund door het Westen er dus alsnog zou in slagen om Rusland toch terug te dringen, dan bestaat het reële risico dat Poetin zaken zal doen die we echt niet graag zullen zien, mogelijks zelfs de inzet van een tactisch kernwapen op Oekraïne. Niet zozeer om de situatie op het terrein onmiddellijk te keren; wel om een hypersignaal uit te sturen dat het Westen moet ophouden Oekraïne verder te bewapenen. Hoogstwaarschijnlijk zal dat signaal zijn effect niet missen.

De vraag is of het slim is om het zo ver te laten komen. De vraag stellen, is ze beantwoorden. Voor Rusland (in tegenstelling tot het Westen) is de Krim en deze oorlog quasi-existentieel. Voor dergelijke existentiële vragen zal Rusland niet ten rade gaan bij China of India. Dat deed Poetin in januari 2021 ook niet. Het draait om de Russische belangen. Niet meer, maar ook niet minder.

Sommigen geloven dat Poetin bluft. Dat is mogelijk. Maar misschien ook niet.

Sommigen geloven dat Poetin bluft. Dat is mogelijk. Maar gezien bovenstaande analyse misschien ook niet. In 2008 dreigde Poetin om de Krim en Oost-Oekraïne af te nemen als de NAVO-lidmaatschap aan Kiev zou aanbieden. Vele waarnemers dachten dat het bluf was. In 2014 voerde Poetin zijn dreigement uit. Vorig jaar dachten de meeste waarnemers dat de omsingeling met Russische troepen rond Oekraïne bluf was. Opnieuw hadden ze het mis. En diezelfde waarnemers geloven vandaag niet dat Poetin effectief kernwapens zal willen inzetten. Het is helemaal niet zeker dat Poetin zo ver zal willen gaan, maar om dit scenario zomaar van tafel te vegen zou niet alleen dom, maar vooral uitermate risicovol en gevaarlijk zijn. Temeer daar Biden al gezegd heeft dat hij niet-nucleair zal reageren. Dat laatste lijkt op het eerste zicht een rationele beslissing, maar kan Poetin verder aanzetten om het ook uit te voeren. En een niet-nucleaire reactie van het Westen kan de escalatie verder opvoeren, tot en met het meegezogen worden van de NAVO in de oorlog.

De vraag dient zich meer en meer aan: waar blijven op korte termijn de vredesinitiatieven? Waar zitten de diplomaten? Waarom de westerse wapenleveringen niet koppelen aan de eis tot onderhandelingen?

Samenleving & Politiek, Jaargang 30, 2023, nr. 3 (maart), pagina 6 tot 11

• oorlog
• Oekraïne
• Rusland

VREDE! MAAR HOE?

Nog eens 365 dagen oorlog?

Tom Sauer

Stuur diplomaten, geen extra militair materieel

Annemarie Gielen

De vrede kiezen, de oorlog accepteren

Louis Tobback