Een welvarende samenleving mag zich niet tevredenstellen met een status quo van armoede, en al zeker niet met de precarisering van de onderste groepen. De Europese Pijler voor Sociale Rechten kan dienen als kompas.
"Er is nooit een moment in de toekomst waarop we het probleem van onze redding zullen oplossen. De uitdaging ligt in het huidige moment; het moment is altijd nu." Deze woorden van de iconische schrijver James Baldwin vatten een essentiële waarheid samen: politiek draait om het nemen van beslissingen in het nu, om problemen aan te pakken wanneer ze zich stellen. Maar om de juiste koers te houden, is een solide kompas nodig.
In het tijdperk van Jean-Luc Dehaene bestond er bij de drie grote ideologische stromingen – christendemocratie, socialisme en liberalisme – nog een impliciete maatschappelijke consensus rond het naoorlogse sociale contract. Er heerste de overtuiging dat de periode van stagnerende sociale vooruitgang, die Thomas Piketty later de ‘Trente Piteuses’ zou noemen, slechts een tijdelijke afwijking was in de geschiedenis van de welvaartsstaat. Men verwachtte dat de samenleving vroeg of laat weer de weg zou vinden naar grotere gelijkheid en minder armoede. Dit vertrouwen was geworteld in de hoop dat de economische en sociale fundamenten die de Trente Glorieuses mogelijk hadden gemaakt, nog steeds intact waren en opnieuw konden worden geactiveerd. Dat was het kompas waarop de traditionele politieke partijen en het georganiseerde middenveld voer, en de problemen oplosten wanneer ze zich stelden.
Inmiddels zijn zowel de traditionele partijen als het georganiseerde middenveld verzwakt, en zijn ook hun optimistische verwachtingen ongegrond gebleken.
Inmiddels zijn echter zowel de traditionele politieke partijen als het georganiseerde middenveld aanzienlijk verzwakt, en zijn ook hun optimistische verwachtingen ongegrond gebleken. De krachten die tijdens de Trente Glorieuses tot een egalitair en welvarend tijdperk hadden geleid, werden in de Trente Piteuses ondermijnd door structurele veranderingen van economische, sociale en beleidsmatige aard. De hoop dat de armoede verder zou worden teruggedrongen, bleek ongegrond. We weten nu dat de Trente Piteuses (of inmiddels de Cinquante Piteuses) geen tijdelijke "parenthèse" zijn geweest.
ARMOEDERISICO FORS TOEGENOMEN
Ja, de ongelijkheid in België is de afgelopen jaren niet significant toegenomen. Evenzo is de armoede globaal gezien stabiel gebleven.1 Maar over de lange termijn bekeken, sinds de jaren 1980, waren de sociaal-demografische veranderingen voldoende gunstig zodat de armoede eigenlijk had moeten afnemen. Zelfs met de groei van kwetsbare groepen, zoals migranten, had een daling van de armoede verwacht mogen worden. Volgens recente berekeningen zou, bij gelijkblijvende sociaal-demografische factoren tussen 1988 en 2021, de armoede in de actieve bevolking moeten zijn gedaald, mogelijk zelfs met 2 procentpunten. Het feit dat dit niet is gebeurd, is des te opmerkelijker gezien het feit dat nog nooit zoveel mensen aan het werk waren, de sociale overheidsuitgaven bleven stijgen, ook de inkomens stegen, en de demografische verhoudingen met de doorstroom van de babyboomgeneratie door de arbeidsmarkt bijzonder gunstig waren.
En zelfs als we de stabiele armoedecijfers als een positieve evolutie zouden beschouwen, zijn er onder de oppervlakte verontrustende trends te zien. Hoewel de armoede globaal gezien niet is gestegen en de armoede onder vrouwen sterk is afgenomen, zijn de risico’s op armoede aan de onderkant van de samenleving fors toegenomen. Bij laaggeschoolden in de actieve leeftijdsgroep is het armoederisico inmiddels opgelopen tot meer dan 30%, meer dan de helft van de werklozen is arm en meer dan 70% van de huishoudens zonder werk leeft onder de armoedegrens.
Deze cijfers wijzen op een groeiende kloof binnen de samenleving, waarbij structurele factoren diegenen die niet mee kunnen, steeds meer in gevaar brengen. Dit suggereert dat er diepere, structurele oorzaken zijn die aangepakt moeten worden om de trend van armoede en ongelijkheid te keren. Het is noodzakelijk om de lage lonen te verhogen, meer kwaliteitsvolle banen te creëren voor mensen die moeite hebben om op de arbeidsmarkt mee te komen, de combinatie van arbeid en gezin te vergemakkelijken, vooral voor degenen aan de onderkant van de sociale ladder, de sociale zekerheid te versterken, meer te herverdelen en overheden aan te moedigen meer ruimte te geven aan de vele initiatieven binnen het nieuwe, brede middenveld. Een welvarende samenleving mag zich niet tevredenstellen met een status quo van armoede, en al zeker niet met de precarisering van de onderste groepen. Niet alleen uit morele overwegingen, maar ook vanuit welbegrepen eigenbelang.
We staan voor immense nieuwe uitdagingen: digitalisering, vergrijzing en de klimaattransitie, die elk potentieel negatieve gevolgen hebben voor de kwetsbaarste groepen.
We staan voor immense nieuwe uitdagingen: digitalisering, vergrijzing en de klimaattransitie, die elk potentieel negatieve gevolgen hebben voor de kwetsbaarste groepen in onze samenleving. De vergrijzing zet de overheidsuitgaven onder druk en dwingt mensen die al aan hun grenzen zitten tot langere loopbanen. Digitalisering vormt een bedreiging voor degenen die niet kunnen bijbenen, wat hun positie op de arbeidsmarkt dreigt te verzwakken. De klimaattransitie raakt de kleine man disproportioneel hard: hij is meer blootgesteld aan klimaatrampen, ondervindt zwaardere gevolgen van het noodzakelijke en urgente klimaatbeleid, en profiteert minder van de voordelen ervan (met de subsidies voor elektrische wagens als treffend voorbeeld). Daarbovenop verschuiven de geopolitieke verhoudingen en zal de migratiedruk verder toenemen.
In het huidige tijdperk, nu de grote verhalen zijn opgedroogd, binnen een context van nieuwe grote uitdagingen, vloeibare gedachten, overtuigingen, en veranderende politieke en sociale organisatievormen, is een nieuw gemeenschappelijk kompas nodig om zekerheden te bieden aan zij die gevaar lopen. Dit kompas moet de richting aangeven voor een onzekere toekomst, waarin maatschappelijke structuren en conventies minder vast en voorspelbaar zijn, en waarin er meer dynamiek en onzekerheid is in hoe mensen denken, leven, werken en met elkaar omgaan.
EUROPESE PIJLER VOOR SOCIALE RECHTEN ALS KOMPAS
De Europese Pijler voor Sociale Rechten, waaraan België een belangrijke bijdrage heeft geleverd maar die – ook bij ons – onvoldoende ernstig wordt genomen, biedt een waardevol kader als kompas. Deze Pijler presenteert een veel gebalanceerdere, verfijndere en gedetailleerdere formulering van de beginselen die essentieel zijn voor sociale vooruitgang, vergeleken met wat in Artikel 23 van onze grondwet is vastgelegd.
De Europese Pijler presenteert een veel gedetailleerdere formulering van de beginselen die essentieel zijn voor sociale vooruitgang, vergeleken met Artikel 23 van onze grondwet.
De Pijler bestaat uit 20 beginselen die zijn onderverdeeld in drie hoofdthema's: gelijke kansen en toegang tot de arbeidsmarkt (levenslang leren, gelijke kansen, gendergelijkheid en actieve ondersteuning naar betaald werk), eerlijke arbeidsomstandigheden (veilige en flexibele werkgelegenheid, lonen, informatie over arbeidsvoorwaarden en bescherming bij ontslag, sociale dialoog en evenwicht tussen werk en privéleven), sociale bescherming en inclusie (kinderopvang, minimuminkomen, werkloosheidsuitkeringen, inclusie van personen met een handicap, ondersteuning voor daklozen, toegang tot essentiële diensten, gezondheidszorg en zorg).
Artikel 14 van de Pijler bepaalt het recht op adequate minimuminkomensvoorzieningen die een leven in waardigheid in alle levensfasen waarborgen, en op effectieve toegang tot noodzakelijke goederen en diensten. En ook: voor degenen die kunnen werken, moeten de minimuminkomensvoorzieningen worden gecombineerd met prikkels om zich (opnieuw) in de arbeidsmarkt te integreren.
DIVERSE ROUTES NAAR SOCIALE VOORUITGANG
Er zijn diverse routes naar sociale vooruitgang en betere waarborging van sociale rechten. Over deze routes kan en moet politiek en sociaal debat plaatsvinden, evenals arbitrage. Het sociale kompas biedt echter de noodzakelijke richting en legt de nadruk op de kernzaken, wat essentieel is in een periode van feitelijke en ideële onzekerheid en zelfs verwarring. Het kan er, bijvoorbeeld, toe bijdragen dat bij de volgende verkiezingen politieke partijen – N-VA, Vooruit en CD&V om ze bij naam te noemen – niet “vergeten” om de verhoging van de sociale minima in hun programma op te nemen.
EINDNOOT
- Tijdens de gezondheidscrisis en de daaropvolgende inflatiecrisis is de armoede wel afgenomen dankzij de versterking van de verzorgingsstaat. Later zal wellicht blijken dat dit enkel een ‘parenthèse’ in de recente geschiedenis van de armoede is geweest.↑
Samenleving & Politiek, Jaargang 31, 2024, nr. 7 (september), pagina 28 tot 30
OP WEG NAAR ARIZONA?
Abonneer je op Samenleving & Politiek
Het magazine verschijnt 10 keer per jaar; niet in juli en augustus.
Proefnummer? Factuur? Contacteer ons via
info@sampol.be
of op 09 267 35 31.
Het abonnementsgeld gaat jaarlijks automatisch van je rekening. Het abonnement kan je op elk moment opzeggen. Lees de
Algemene voorwaarden.
Je betaalt liever via overschrijving?
Abonneren kan ook uit het buitenland.
*Ontdek onze SamPol draagtas.