Even een realitycheck, om deze column te starten. Onze kinderen zijn vooral de echte verliezers van deze verkiezingen. Want menselijke activiteiten, hoofdzakelijk in hoge-inkomenslanden, duwen de temperatuur van de Aarde hoger dan eender welk moment in de laatste 120.000 jaar. Da’s inderdaad iets langer dan een electorale cyclus. We zitten op een traject waarbij we met ongekende snelheid hoger doorschieten dan de doelstelling van het Klimaatakkoord van Parijs – de opwarming onder de 1,5°C houden.

Sommige marketeers zouden hierop antwoorden: stop met dat abstract gedoe en maak het concreet, dan verstaan de mensen het. Oké, ik doe een poging. In de weken voor de verkiezingen vielen er in Mexico door de extreme klimaathitte apen dood uit de bomen, stierven waarnemers in verkiezingslokalen in India, was het 50 °C in delen van Thailand en beleefden we in eigen land de natste 12 maanden periode sinds we metingen doen. Maar ook deze concrete zaken hadden amper effect. De verdringing van de zich voltrekkende klimaatontwrichting is immens en vergt nadere analyse. Ik verken alvast enkele pistes in deze column.

AANVALLEN OP DE ECOLOGISCHE BEWEGING

Het startpunt is wat klimaat- en natuurwetenschap ons leert. We maakten, wat betreft klimaat en natuur, in ons land de eerste fact-free verkiezingen mee. Het is blijkbaar populair om klimaat- en natuurbeleid onder de bus gooien. Hoe kan het dat tijdens de verkiezingen de meest existentiële dreiging voor de mensheid in de vergeetput werd gegooid door alle partijen behalve Groen (ik kreeg uitgebreide folders van andere linkse partijen in mijn bus waar het woord klimaat niet in voorkwam), en ook journalisten – zeker op televisie – het vooral niet over klimaat en natuur wilden hebben?

Hoe kan het dat de meest existentiële dreiging voor de mensheid in de vergeetput werd gegooid door zowat alle partijen en journalisten?

Het lijkt erop dat twee politieke stromingen elkaar versterkt hebben, die elk baat hebben bij aanvallen op de ecologische beweging – die ten gronde pleit voor een goed leven voor iedereen, en het dus ook steeds heeft over mensenrechten en rechtvaardigheid, ingebed in een sterke democratie.

Aanvallen door radicaal- en extreemrechts

De eerste stroming is uiteraard de golf van radicaal- en extreemrechts die in Europa zorgwekkend aan macht en invloed wint. Hun populistische politici zagen bewust aan de poten van ons democratisch bestel. Ze vallen hierbij niet de instituten rechtstreeks aan, maar de mensen die er de belichaming van zijn: rechters zijn activistisch, journalisten leugenachtig en klimaatwetenschappers ongeloofwaardig. Inhoudelijke meningsverschillen worden vervangen door vormen van ressentiment die leiden tot kampvorming. Niet toevallig publiceerde The Economist in oktober vorig jaar het artikel ‘The global backlash against climate policies has begun’. Extreemrechts hanteert bewust de term ‘klimaathysterie’, radicaal-rechts doet er aan mee met het beschimpen van woke, mensenrechten van transgenders of asielzoekers blijken ineens relatief.

Ressentiment komt van het Franse ressentir. Het heeft dus te maken met sentire (voelen) met het voorvoegsel re-, je zou het ‘terugvoelen’ kunnen noemen, een slecht gevoel bij jou dat je van je afwerkt door het op anderen te projecteren. Het gaat over een al dan niet terecht gevoel van achterstelling of dat je tekort is gedaan, en daar genoegdoening over wil halen bij een bepaalde groep (opnieuw, al dan niet terecht). Er ontstaat afkeer tegenover bepaalde groepen of vormen van beleid.

Extreem- en radicaal-rechtse partijen zijn experts in het voeden van ressentiment, door het creëren van vijandbeelden. En zo komen we tot de meest cynische verering door de pers die ik ooit meemaakte. De dag na de verkiezingen stond Bart De Wever op de voorpagina van elke krant, afgebeeld als de grote overwinnaar, de redder van onze democratie. Terwijl hij, en zijn partij N-VA, net heel bedreven zijn in het kweken van ressentiment.

Bart De Wever, en zijn partij N-VA, zijn heel bedreven in het kweken van ressentiment.

Toch even het geheugen opfrissen: twintig jaar geleden reed Bart De Wever met partijgenoten naar Wallonië met twaalf bestelwagens volgeladen met 226 miljoen nepbriefjes van 50 euro als symbool voor de geldtransfer in ons land. De boodschap was helder: Walen zijn profiteurs, en Vlamingen, haal uw gram tegen deze anderstaligen. Met Theo Francken verschoof nadien de aandacht van onze zuiderburen naar asielzoekers. N-VA stapte in het najaar 2018 uit de toenmalige regering omwille van het VN-migratieverdrag, waarbij de partij een foto online plaatste van vrouwen in boerka, met de tekst ‘VN-migratiepact = focus op behoud eigen cultuur van de migrant’.

Met zijn boek Over woke (2023) – van amper één jaar geleden, maar geen kritische vraag hierover van journalisten in verkiezingstijd – zette Bart De Wever opnieuw andere groepen in de vitrine als mogelijke doelwitten van ressentiment. Deze keer vertaald als cultuuroorlogen, met onder meer Dalilla Hermans in Brugge als doelwit. In feite is hij daarin heel consequent. Zo stelde hij tijdens het verkiezingscongres eind april dat ze het succes van de partij “niet cadeau hebben gekregen van de kwaliteitsmedia, de gerenommeerde cultuurdragers en de universitaire elites”. Daartegen moet je dus het re-sentir richten.

Dat heeft N-VA zo goed gedaan dat nu de helft van Vlaanderen meegaat in verhalen dat ze tekortgedaan wordt en verschillende groepen profiteurs worden voorgestoken. En dat klimaatontwrichting ‘quatsch’ is, zoals de West-Vlaamse N-VA-lijsttrekker Jean-Marie De Decker Vlaams Belang napraat en vooral versterkt.

Aanvallen door neoliberalen

Over naar de tweede stroming: het neoliberalisme. Dat wil de vrije baan geven aan de winsthonger van grootbedrijven en vermogenden. En daar staat altijd, zoals recent nog Julia Steinberger schreef, een ding in de weg: een sterke democratie die sociale en ecologische normen invoert en handhaaft.

Daarom dat multinationals merchants of doubt zijn. Dat begon met de tabaksindustrie, ondertussen weten we ook dat de olie- en gasbedrijven al decennia op de hoogte waren van de desastreuze gevolgen van de klimaatontwrichting. Ondertussen verdienen de rechtse denktanks en communicatiebureaus die twijfel zaaien over de vernietigende impact van industriële landbouw bergen met geld en adviseren ze heel wat rechtse politici.

Het positief klinkend verhaal over ‘de hardwerkende Vlaming’ resoneert met het voeden van ressentiment tegen achtergestelde groepen in onze samenleving.

Neoliberalen verzetten zich tegen overheden die markten reguleren en winsten herverdelen. Daarom dat ze ook kritisch zijn ten aanzien van vakbonden en ziekenfondsen. Daarom dat ze in Vlaanderen, als eigen variant van The American Dream, het voortdurend hebben over de hardwerkende Vlaming. De basisredenering is er één die, met een positief klinkend verhaal, resoneert met het voeden van ressentiment tegen achtergestelde groepen in onze samenleving. Want als je hard werkt, goed je best doet, ga je gegarandeerd succesvol zijn en het maken, en dat op zondag vieren met stapels vlees op de barbecue. Dat betekent ook: als je het niet maakt, ligt dat helemaal aan jezelf en moet je daar de gevolgen van dragen. Het meest frappante voorbeeld hiervan tijdens de campagne was de strijd van rechtse partijen – Open Vld inclusief – tegen langdurig zieken; die moet je toch hun uitkering afpakken als ze niet willen meewerken. Bedrijven die streven naar winstmaximalisatie, daarentegen, die leggen we geen strobreed in de weg met fratsen als natuurbescherming of zo.

WELVAARTSCHAUVINISME

Terug naar de kern. De reden waarom onze kinderen de grote verliezers zijn van deze verkiezingen? Doordat meeste nationalistische partijen neoliberaal zijn, en ook neoliberalen denken baat te hebben bij het afgeven op bepaalde groepen in de samenleving. Waarbij asielzoekers en steuntrekkers het moeten ontgelden, net als klimaatactivisten die gecriminaliseerd worden. En waarbij we niet mogen vergeten dat de algoritmes van sociale media negatieve boodschappen vol ressentiment sneller laten circuleren dan boodschappen van hoop en verbondenheid.

De Amerikaanse politicologe, Wendy Braun, spreekt in haar boek In the Ruins of Neoliberalism over hoe leiders van hard rechts de macht krijgen via platformen van etno-economisch nationalisme. Hoe enkel ‘onze mensen’, de goede leden van de natie mogen genieten van de welvaartstaat. In eigen land spreken onderzoekers als Pascal Debruyne over welvaartschauvisme. Het lijken me accurate beschrijvingen van een politiek van kort gewin. Zeker in tijden waar de boodschappenkar effectief flink duurder is geworden, is het gemakkelijk om de indruk te wekken dat de steun die bepaalde groepen krijgen van de overheid, onterecht, overdreven maar vooral onbillijk is. En dan is koopkracht op de korte termijn voor de eigen groepen het enige waarop gefocust wordt.

Het is gemakkelijk om de indruk te wekken dat de steun die bepaalde groepen krijgen van de overheid, onterecht, overdreven maar vooral onbillijk is.

Op de niet zo lange termijn wacht ons dan de prangende vraag die onze kinderen op een verhitte planeet aan ons zullen stellen: wat moeten we met die euro’s, nu ons eten is weggespoeld, het drinkwater vol pesticiden zit en ons huis onverzekerbaar?

ALTERNATIEF

Gelukkig zijn er politici die het alternatief belichamen, vechten voor een goed leven voor iedereen binnen de grenzen van de planeet. Petra De Sutter in eigen land, en de Oostenrijkse groene minister, Leonore Gewessler, die de Natuurherstelwet in Europa erdoor kreeg. Respect voor mensenrechten en herstel van klimaat en natuur – dat vormen belangrijke ankerpunten om, over generaties heen, de strijd voor een florerende samenleving verder te zetten. Meer dan ooit.

• column
• verkiezingen
• ressentiment
• klimaat