Wanneer Vlamingen gevraagd wordt naar milieu- en klimaatkwesties, komt Groen meestal als eerste in gedachten. In een enquête tijdens de verkiezingen van 2014 gaf meer dan 90% van de Vlamingen aan dat Groen de eerste partij is waar ze aan denken als het gaat over milieu. Op eenzelfde manier profileren andere partijen zich op andere thema's: Vlaams Belang domineert discussies over migratie, terwijl Vooruit eigenaar is van kwesties rond sociaal welzijn.

Deze associatie met bepaalde thema's kan zeer voordelig zijn voor politieke partijen, aangezien het de kans op (her)verkiezing vergroot. Kiezers die zich zorgen maken over een bepaald thema zullen namelijk eerder geneigd zijn om een partij te steunen die geassocieerd wordt met dat thema. Een goed voorbeeld hiervan zagen we tijdens de verkiezingen van 2019. Het feit dat deze verkiezingen sterk in het teken stonden van migratie, na de val van de regering-Michel over het Marrakeshpact, gaf Vlaams Belang de kans om het debat te domineren, en de verkiezingen te winnen. Dezelfde impact van issue ownership lag volgens veel wetenschappers aan de basis van het recente succes van PVV van Geert Wilders in Nederland, aangezien de aandacht voor migratie sterk toenam tijdens de campagne.

Gezien Groens grote verwantschap met klimaatthema's, zou je verwachten dat ze vandaag in een uiterst voordelige positie verkeert. Zeker nu de aandacht voor deze thema's is toegenomen in de afgelopen jaren. Stijgende energiekosten, het debat over kernenergie, klimaatstakingen en natuurrampen zoals de overstromingen in Wallonië zouden Groen de wind in de zeilen moeten geven. Dit lijkt echter niet het geval te zijn. Sinds de verkiezingen van 2019 worstelt Groen met haar imago. Hoewel Groen bij de verkiezingen van 2019 de enige Vlaamse partij was, samen met Vlaams Belang en PVDA, die zetels won in de Kamer, lijkt winst minder waarschijnlijk bij de verkiezingen van 2024. In september 2023 genoot Groen de steun van slechts 6,4% van de Vlamingen in De Grote Peiling. Hoe komt dit?

Hieronder belicht ik twee aspecten die waarschijnlijk hebben bijgedragen tot meer onzekerheid over de vraag of Groen in de ogen van de Vlaamse kiezers nog steeds overwegend de klimaat- en energiethema's domineert.

DE KOST VAN AANDACHT

Groen stond voor een grote uitdaging toen de portefeuille die ze tijdens de Vivaldi-formatie verwierf, namelijk Energie, plots een belangrijk thema werd. De Russische invasie van Oekraïne en de daaropvolgende sancties tegen Rusland leidden tot een enorme stijging van de energiekosten, waardoor energie en klimaat in het middelpunt van de belangstelling kwamen te staan. Terwijl Vooruit en haar minister van Volksgezondheid, Frank Vandenbroucke, het grootste deel van de periode na 2020 in het middelpunt van de belangstelling stonden, verloor gezondheid plots zijn prominente plaats en werd het vervangen door energie. In plaats van Frank Vandenbroucke (Vooruit) was Tinne Van der Straeten (Groen) de sleutelfiguur van de Vivaldi-coalitie die in de media verscheen.

Als dusdanig werd het thema energie uitvoerig besproken in de media. Of we nu door sociale media scrolden, televisie keken of gesprekken voerden met anderen, het was onmogelijk om deze 'hot topic' te vermijden. Zelfs voor degenen die geen last hadden van hoge energierekeningen, was het onmogelijk om de energiecrisis te negeren. Dit had enorme gevolgen voor de partijconcurrentie. In een onderzoek van de Universiteit Antwerpen werd empirisch aangetoond hoe verhoogde aandacht voor thema's, in de media, de kans verhoogt dat partijen over een bepaald thema zullen praten.

Gezien het cruciale belang van energie voor de burgers, zette dit álle Vlaamse partijen aan om zich uit te spreken over dit thema. Elke partij probeerde de kiezers duidelijk te maken hoe zij het zouden aanpakken en, steeds meer een probleem voor Groen, waarom hun concurrenten niet geschikt waren om de energieproblemen op te lossen.

Plotseling had niet alleen Groen haar energiebeleid volledig ontwikkeld en uitgewerkt, maar kregen ook andere partijen de kans om hun standpunt hierover kenbaar te maken. Zelfs partijen die normaal niet geassocieerd worden met energie, zoals N-VA of Vlaams Belang. Zo legde Bart De Wever verschillende verklaringen af over de noodzaak om de kerncentrales draaiende te houden, terwijl Tom Van Grieken nog een stap verder ging en pleitte voor de bouw van nieuwe moderne en veilige kerncentrales. Het ging er niet alleen om dat partijen buiten Groen over energie spraken, maar ook dat ze concrete acties ondernamen. Zo nam Conner Rousseau het initiatief tot een overlegcommissie in het parlement om de energiecrisis te bespreken.

De verhoogde aandacht voor energie heeft Groen verhinderd om de perceptie in stand te houden dat enkel zij deze kwestie kan aanpakken.

Samengevat heeft de verhoogde aandacht voor energie Groen verhinderd om de perceptie in stand te houden dat enkel zij deze kwestie kan aanpakken.

DE KOST VAN REGEREN

Naast de verhoogde aandacht voor klimaatkwesties, is er nog een andere factor die bijdraagt aan de worsteling van Groen met het klimaatthema, namelijk haar status als regeringspartij. Het hebben van een machtspositie, specifiek op het departement energie, brengt met zich mee dat er concrete beleidsbeslissingen moeten worden genomen. De uitvoering van het beleid van een partij wordt onvermijdelijk beperkt door financiële en administratieve overwegingen en kan in de context van coalitiepolitiek in België ook afgekeurd worden door coalitiepartners. Bijgevolg kunnen regeringspartijen gedwongen worden om moeilijke beslissingen te nemen die afwijken van hun eerder verdedigde standpunten. In het ergste geval kan dit leiden tot een abrupte ommezwaai, die slecht wordt onthaald door het electoraat.

Een goed voorbeeld hiervan is het standpunt van Groen over het uitfaseren van kernenergie. Een standpunt dat Groen gemakkelijk kon verdedigen vanop de oppositiebanken, maar moeilijk kon implementeren toen de partij eenmaal deel uitmaakte van de Vivaldi-coalitie. Dit werd zeer duidelijk toen de gasprijzen stegen als gevolg van de oorlog in Oekraïne. Dit dwong Groen om van haar plan af te zien. Andere partijen ondervonden hier minder last van, en konden nu gemakkelijk hun standpunt over kernenergie benadrukken (ondanks dat het ook voor hen vaak een ommekeer betekende van eerder ingenomen standpunten).

Omdat regeringspartijen verantwoordelijk zijn voor de uitvoering van het beleid, zijn zij bovendien vaak het voornaamste doelwit van kritiek. In het eerder vermelde onderzoek aan de Universiteit Antwerpen werd vastgesteld dat meer aandacht voor een bepaald thema de kans verhoogt dat partijen elkaar bekritiseren en beleidsverschillen benadrukken specifiek omtrent dat thema. Deze dynamiek is niet beperkt tot oppositiepartijen die regeringspartijen bekritiseren, maar bevat ook het bekritiseren van coalitiepartners door regeringspartijen zelf. Met de verhoogde aandacht voor klimaat en energie in het nieuws, ontwikkelden partijen zoals N-VA of Vooruit niet alleen een nieuwe interesse in deze kwesties, maar gebruikten ze ook assertieve retoriek om hun tegenstanders uit te dagen.

Met de verhoogde aandacht voor klimaat en energie, gebruikten N-VA en Vooruit ook assertieve retoriek om hun tegenstanders uit te dagen.

Bij het bekritiseren hadden de meeste partijen één belangrijk doelwit: Groen, en bij uitbreiding minister Tinne Van der Straeten. De opponenten van Groen bevonden zich in een ideale situatie. Niet alleen konden ze het beleid van regeringspartij Groen bekritiseren, maar ze konden haar ook bekritiseren op 'haar' thema. Het bekritiseren van een regerende minister die tot een partij behoort die geassocieerd wordt met het bekritiseerde thema is namelijk veel effectiever dan wanneer deze minister tot een partij behoort die niet geassocieerd wordt met dit thema.

MOEILIJKE CAMPAGNE VOOR GROEN

Hoewel het electoraal gunstig kan zijn voor een partij om de aandacht te vestigen op een onderwerp dat haar toebehoort, kan het gevaarlijk worden als een dergelijk onderwerp veel aandacht krijgt in de samenleving en de partij die eigenaar is van dit onderwerp in de regering zit en gedwongen wordt om er concrete beslissingen over te nemen. Dit was de situatie waarin Groen zich bevond sinds het uitbreken van de oorlog in Oekraïne.

Als gevolg daarvan begonnen veel partijen het eigenaarschap van energie- en klimaatthema's op te eisen, terwijl ze ook de primaire eigenaar van het vraagstuk bekritiseerden voor beslissingen die vanuit een regeringspositie werden genomen. Dit ondermijnde de standpunten van Groen, die tegenstrijdig en onduidelijk leken, waardoor geleidelijk het beeld verdween dat Groen de portefeuille klimaat of energie competent en adequaat beheert.

Hoewel 'oppositiepartij' Groen waarschijnlijk zou kunnen profiteren van meer energie- en klimaatdiscussies, lijkt dit niet zo te zijn voor 'regeringspartij' Groen.

Maar tijden veranderen snel. Met nog enkele maanden te gaan tot de verkiezingen, is het onmogelijk om nauwkeurig te voorspellen wat het hoofdthema van de komende stembusgang zal zijn. Hoewel oppositiepartij Groen waarschijnlijk zou kunnen profiteren van meer energie- en klimaatdiscussies in de campagne, lijkt dit niet zo te zijn voor regeringspartij Groen. Het zal voor Groen niet gemakkelijk zijn om zich in de komende maanden te profileren op haar eigen thema's.

Samenleving & Politiek, Jaargang 31, 2024, nr. 1 (januari), pagina 30 tot 33

• groen
• klimaat
• verkiezingen