Er bestaat niet één waarheid over asiel en migratie. Er zijn maar liefst elf verschillende perspectieven die ieder een andere betekenis geven aan de thema's. Slechts drie ervan domineren de nieuwsverslaggeving over het onderwerp. Meer inzicht in de eigen frames en in die van anderen zou kunnen helpen om het debat opnieuw van zuurstof te voorzien. '

NAUWELIJKS NOG DIALOOG

Asiel en migratie zijn thema's waarover zelden nog in dialoog wordt gegaan, in de betekenis van het afwegen van argumenten en het voeren van een inhoudelijk debat. De polarisering is vooral merkbaar op sociale media, temeer omdat die gebruikers eerder aanzetten om de controverse op te zoeken dan een beschaafd debat aan te gaan. Dit betekent niet dat de uitspraken over migratie op sociale media verrassend zouden zijn. Als het over asielzoekers gaat, komen de tegenargumenten doorgaans op het volgende neer: (1) opvang kost erg veel; (2) dat geld komt van de hardwerkende Vlamingen, (3) terwijl er in eigen land al genoeg leed is om te verzachten. Meestal gaat het nog verder: (4) asielzoekers moeten zich niet aan dezelfde regels houden als de Vlaming; (5) zodra je ze iets toestopt, creëer je een aanzuigeffect en (6) steun je de georganiseerde misdaad. Het achterliggende denkkader valt aan te duiden als 'De vijandige indringer'.

Boeiend om na te gaan, is welk beeld er doorgaans tegenover wordt geplaatst. Dat tegenbeeld (of: counterframe) valt het best aan te duiden als 'Het onschuldige slachtoffer'. Iemand op sociale media zou bijvoorbeeld zo kunnen reageren: "Maar die mensen zijn alles kwijt. Wat zou jij doen als je huis werd platgebrand?"¹ Het valt op dat tegenstanders van asiel en migratie dit frame, dat inspeelt op compassie, herkennen en er op anticiperen. Sommigen komen niet verder dan: "Moet ik nu medelijden hebben, of wat?". Deze uitspraak is ook een zwaktebod: "Wel, neem jij ze dan in huis, hé." Indien het iemand is met een migratieachtergrond die reageert dan is een voorspelbare reactie: "Als het u niet aanstaat, vertrek dan maar." Niet alle reacties getuigen echter van dit soort onbeholpenheid. Meer doordacht is de keuze om expliciet een onderscheid te maken tussen zogenaamde 'échte' vluchtelingen en zij die om andere, vooral economische reden het thuisland hebben verlaten. Het standaardantwoord luidt in zo'n geval: "We kunnen niet iedereen helpen." Een strategischer antwoord is bijvoorbeeld: "We zijn verplicht om selectief te zijn. Op die manier kunnen we de mensen die onze hulp echt nodig hebben nóg beter helpen".

In mijn proefschrift² toonde ik aan hoe die tweedeling 'De vijandige indringer' versus 'Het onschuldige slachtoffer' de discussie rond asiel tijdens de millenniumwisseling domineerde. Zoveel jaar later klinken de argumenten grotendeels dezelfde. Asiel en migratie zijn ook niet twee duidelijk onderscheiden onderwerpen; ze lopen door elkaar heen, ook wel omdat de asielprocedure zowat het enige overgebleven migratiekanaal is. Iedereen die een stap verder wil zetten in de discussie rond asiel en migratie moet alvast uit de dichotomie 'De vijandige indringer' versus 'Het onschuldige slachtoffer' zien te geraken.

MIGRATIE ALS PROBLEEM

In het kader van het driejarige programma Other Talk voerde het Instituut voor Mediastudies van de KU Leuven een onderzoek uit naar mogelijke alternatieve denkbeelden die voor meer nuance in het debat zouden kunnen zorgen.³ Een deel van het onderzoek richtte zich op de geschreven pers. Het debat bleek weinig evenwichtig met slechts drie perspectieven die de bovenhand hadden. Het frame 'De vijandige indringer' kwam in 11% van de krantenartikelen voor. Het frame 'Het onschuldige slachtoffer' dook in 22% van de berichten op. Het meest dominante frame bleek echter het 'Controle'-frame te zijn, goed voor 37% van de berichtgeving. Dit frame definieert migratie als een probleem omdat die momenteel onvoldoende gecontroleerd gebeurt. Het beheersbaar maken van de migratie- en vluchtelingenstromen vormt dan de voornaamste focus. In het kader van het onderzoek vonden 22 interviews plaats met experts en opiniemakers van uiteenlopend pluimage. Daarbij viel het op dat dit frame het meeste weerklank vond, zowel bij voorstanders als tegenstanders. Het frame lijkt dus een goed vertrekpunt voor een genuanceerd debat te vormen.

Het debat in de geschreven pers blijkt weinig evenwichtig met slechts drie perspectieven die de bovenhand hebben.

Maar het rapport biedt ook verdere alternatieven aan voor de drie dominante invalshoeken. Twee ervan zijn eveneens problematiserend van aard. Ze komen slechts beperkt voor in de traditionele nieuwsmedia, maar duiken wel op in reacties op sociale media. Het eerste frame, 'Kosten en baten', wordt geïllustreerd door de eerder geciteerde voorbeelden. Het gaat daarbij over een boekhoudkundige berekening gebaseerd op nutsdenken. Vluchtelingen en migranten moeten voor hun eigen onderhoud instaan en bijdragen aan de welvaart van het gastland, zo luidt de redenering. Bij het tweede frame verschuift de aandacht van een nuchtere rekensom naar een culturele invalshoek. Het frame 'Botsende beschavingen' stelt de verschillen tussen de islamitisch cultuur en de westerse normen en waarden op scherp. De conclusie is dat deze onverzoenbaar zijn. 'Botsende beschavingen' en 'Kosten en baten' vormen samen met 'De vijandige indringer' en 'Controle' vier frames die allen resulteren in een problematisering van asiel en migratie.

MIGRATIE ALS NIET-PROBLEEM

Relevanter zijn frames die een tegengewicht bieden voor de problematiserende frames. Er zijn, naast 'Het onschuldige slachtoffer'-frame, nog vijf andere counterframes het overwegen waard. Een alternatief voor het al te nuchtere 'Kosten en baten' is het 'Win-win'-frame. Dit frame vertrekt vanuit de competenties van migranten en hoe ze een bijdrage kunnen leveren aan het gastland. Dit counterframe kan nog worden versterkt door gebruik te maken van 'De held'. Dit frame benadrukt de moed, veerkracht en het doorzettingsvermogen van migranten. Daardoor biedt het een alternatief voor het te vaak ingezette archetype van het slachtoffer. Een slachtoffer is passief en heeft hulp van buitenaf nodig. Onvermijdelijk gaat het dan ook over de kosten die daarmee gepaard gaan. Het is dus helemaal geen 'positief' frame.

Twee andere alternatieve frames zijn 'Diversiteit' en 'We zijn allemaal mensen'. Ze doen precies het tegenovergestelde: het eerste benadrukt dat iedereen uniek is en het tweede wat ons allemaal verbindt. Beide frames dienen om het groepsdenken en het veralgemenen te doorbreken: wij versus zij. Opmerkelijk is dat mensen niet in de gaten hebben dat ze bij de in-group de onderlinge diversiteit opmerken, en bij de out-group heel snel veralgemenen. Strikt genomen is de diversiteit binnen de groep van mensen met een migratieachtergrond echter het grootst.

De laatste twee frames zijn inzetbaar om migratie in een breder perspectief te plaatsen. 'De kloof' benadrukt de betrokkenheid van een land als België op de rest van de wereld, en dat migratie daar een logisch gevolg van is. Geen toename van de welvaart zonder toename van migratie. Niet alleen het kolonialisme heeft een stevige basis voor de huidige westerse welvaart gelegd, maar ook het verplaatsen van de productie naar lageloonlanden, de import van (goedkope) grondstoffen en de export maken die mogelijk. De kloof tussen de welvaart in het Globale Noorden en het Globale Zuiden is zodanig groot geworden dat die migratiestromen op gang heeft gebracht. Geen muur is hoog genoeg om die tegen te houden. Het counterframe 'Panta rhei' (alles stroomt) stelt de vanzelfsprekendheid dat mensen migreren voorop. Dat hebben ze altijd gedaan en zullen ze ook blijven doen. Over de mogelijkheid beschikken om zich te verplaatsen is een essentieel kenmerk van alle mensen. Al even essentieel is dat ze hun territorium afbakenen, en have en goed willen beschermen. Maar daarbij moet alles in verhouding verblijven, anders ontstaan er conflicten. Het migratiebeleid tracht die stromen beheersbaar te maken, vanuit de 'Controle'-gedachte. Maar het zou naïef zijn te veronderstellen dat de maatregelen ooit kunnen volstaan om migratie naar het westen echt in te perken. De geïnterviewde experts en opiniemakers waren echter van mening dat het net van naïviteit getuigt te veronderstellen dat deze twee frames ooit het discours zouden gaan domineren. Ze hebben ook als nadeel dat ze niet in krachtige slagzinnen te vatten zijn. Dat voordeel hebben vooral de problematiserende frames wel: "Vreemdelingen wonen gratis en krijgen er nog een leefloon bovenop", "Neem uw geliefde en chantage plegende hongerstakende vriendjes zelf in huis" of "Los eerst het probleem op van het gooien met geld naar iedereen die iets of wat moslim is".

PRAKTISCHE INZETBAARHEID

Wat is de meerwaarde van zo'n overzicht met frames en counterframes? Om te beginnen helpt het om inzicht te krijgen in het eigen denken en dat van anderen. In een politieke context wordt framing als een vorm van manipulatie gezien. Hier wordt framing gebruikt in een meer fundamentele betekenis, namelijk het perspectief van waaruit er naar de werkelijkheid wordt gekeken. Daar valt moeilijk aan te ontsnappen. 'Frameloos' communiceren over migratie acht ik onmogelijk. Ook al beperkt iemand zich tot het opsommen van een aantal feiten dan nog is een frame nodig om betekenis aan die feiten te verlenen. Zodra feiten in een logisch verhaal terechtkomen, is er sprake van een constructie waarbij enige subjectiviteit niet uit te sluiten valt. Bovendien gaat daaraan nog een ander subjectief proces vooraf, namelijk het selecteren van feiten. Bepaalde elementen behouden en andere buiten het blikveld van de toehoorder houden, is een belangrijk framingproces.

Nieuwsmedia ontsnappen niet aan dat selectie- en constructieproces; ze kunnen niet over alles verslag uitbrengen, dus er moeten keuzes worden gemaakt. Na de nieuwsselectie volgt het weergeven van het nieuws in woord en beeld, wat meteen een zekere framing verraadt. Bijvoorbeeld, op de website van de VRT valt het op dat de journalisten worstelen met het benoemen van de inzittenden van de vaartuigen die de Middellandse Zee trachten over te steken. De termen die ik hier gebruik ("inzittenden van de vaartuigen") zijn een poging om het zo neutraal mogelijk te formuleren, maar het klinkt dan meteen geforceerd en onpersoonlijk. De journalisten van de VRT schipperen tussen de termen 'mensen', 'vluchtelingen' en 'migranten'. Wat bijvoorbeeld te denken van de titel: "1.200 migranten en vluchtelingen in één dag aangekomen op Italiaanse eiland Lampadusa?" Is iedereen die vlucht een 'vluchteling', of moet er eerst sprake zijn van vervolging, zoals beschreven in de Conventie van Genève? En zijn alle anderen dan 'migranten'? Het is natuurlijk ook een kwestie van interpretatie, en lang niet iedereen leest er hetzelfde in, maar dit voorbeeld geeft aan hoe framing deel uitmaakt van alle communicatie.

Erkennen dat aan framing moeilijk te ontkomen valt, helpt ook om te begrijpen dat er niet één waarheid over migratie bestaat. In ons onderzoek identificeerden we elf mogelijke invalshoeken die allemaal een kern van waarheid bevatten. Het gebeurt wel eens dat iemand frames probeert te factchecken. Volgens mij heeft dat weinig zin. Er zijn feiten en er zijn frames, en beide zijn nodig om het op een zinvolle manier over de werkelijkheid te hebben. Frames kunnen helpen om het relatieve karakter van het eigen standpunt in te zien, en dat van anderen. Dit is echter geen pleidooi voor relativisme, om bijvoorbeeld wetenschappelijke kennis op een gelijk niveau te plaatsen als verzinsels. Zeker bij thema's als asiel en migratie gaat het over een constructie van de sociale werkelijkheid waarbij openstaan voor en de integratie van verschillende perspectieven belangrijk zijn.

Er zijn feiten en er zijn frames, en beide zijn nodig om het op een zinvolle manier over de werkelijkheid te hebben.

Inzicht in framing kan een strategisch voordeel opleveren in een debat. Framing komt pas in de buurt van propaganda of spin doctoring als het doel is om de eigen framing op te dringen aan anderen. Een democratisch debat daarentegen heeft te winnen bij partijen die bewust verschillende frames tegenover elkaar afwegen. Mensen hun blik verruimen door hen kennis te laten maken met alternatieve invalshoeken is een goede zaak, ook al brengt het hen niet op andere gedachten. In plaats van één frame te laten domineren, is het beter om naar een geschikte combinatie van verschillende frames te zoeken. Uit het besproken onderzoek bijvoorbeeld blijkt dat een problematisering van migratie vanuit het frame 'Controle', gecombineerd met de counterframes 'Het onschuldige slachtoffer' en 'Win-win' geschikt is om de affectieve polarisering rond migratie op sociale media te helpen verminderen. Belangrijk daarbij is echter om een empathische houding aan te nemen, dus om begrip te tonen voor het standpunt van anderen.

'CONTROLE' ALS AANKNOPINGSPUNT

Asiel en migratie verhitten al snel de gemoederen. Dit doet vermoeden dat er enkel een zwarte en een witte kant is aan het verhaal. Uit het besproken onderzoek blijkt dat er zeker elf verschillende invalshoeken zijn om aan te geven waar het bij migratie en asiel over gaat. Dit zou de blik van de deelnemers aan het debat moeten kunnen verbreden, om een common ground te vinden.

Het idee 'Controle' lijkt een aanknopingspunt te vormen waarin verschillende partijen zich kunnen vinden.

Het idee 'Controle' lijkt een aanknopingspunt te vormen waarin verschillende partijen zich kunnen vinden. Dan lijkt het er nog op aan te komen om zich in de schoenen van anderen te kunnen verplaatsen. Zo wordt het mogelijk om, ten eerste, de polarisering te doen afnemen, ten tweede, te verhinderen dat toehoorders het gevoel hebben dat ze voor één van beide uitersten moeten kiezen, en, ten derde, iedereen bij de noodzakelijke dialoog te betrekken.

VOETNOTEN

1. Alle geciteerde inhouden zijn afkomstig van sociale media (met name Twitter en Facebook), maar werden om privacyredenen gewijzigd. Het betreft hier dus parafrases.↑
2. Van Gorp, B. (2006). 'Framing asiel: indringers en slachtoffers in de pers'. Leuven: ACCO.↑
3. Van Gorp, B., Van Hove, J., Figoureux, M., & Vyncke, B. (2021). 'Anders communiceren over migratie en vluchtelingen: Aan de slag met frames en counterframes'. Leuven: Instituut voor Mediastudies, KU Leuven.↑

Samenleving & Politiek, Jaargang 28, 2021, nr. 7 (september), pagina 66 tot 70

• asiel
• migratie
• framing

ASIEL EN MIGRATIE

Het is tijd voor een eengemaakte beschermingsprocedure

Joost Depotter

Klopt het hoera-verhaal over burgerinitiatieven wel?

Elke Plovie

Voorbij het frame 'indringer' versus 'slachtoffer'

Baldwin Van Gorp