Werken 's nachts heeft zo zijn voordelen: 's nachts is het vaak wat rustiger, zijn er minder telefoons en je verdient er iets extra's mee. Toch is nachtwerk in België verboden tussen 20 uur 's avonds en 6 uur 's morgens (Arbeidswet van 16 maart 1971). Er zijn uitzonderingen, denk maar aan de gezondheidszorg, de postbedeling of bepaalde industrietakken. In Vlaanderen is het aantal nachtwerkers de laatste 20 jaar gedaald van 5,3% in 1999 tot 3,0% in 2020. Een gelijkaardige daling zien we bij avondwerk: 15% in 1999-2010, vanaf 2013 tot 2020 schommelde het aandeel rond 11%. Hiermee liggen we duidelijk lager dan het Europees gemiddelde voor respectievelijk avondwerk 13,0% en nachtwerk 4,5%.

De roep om flexibeler om te gaan met nachtwerk om economische redenen klinkt alsmaar luider. Hiervoor worden een aantal argumenten aangehaald om nachtwerk uit te breiden, waaronder de aard van het werk dat een 24/7-rooster vereist (bijvoorbeeld openbare veiligheid, zorgverlening), maximalisering van de productiecapaciteit in antwoord op de vraag van de consument (niet onbelangrijk in de onlineverkoop en pakjesbezorging) en, in sommige gevallen, de voorkeur van de werknemers voor lange diensten om vrije dagen en loon te maximaliseren. Hiervoor kijken we graag naar de noorderburen, het welvarende Nederland, waar respectievelijk 8,0% en 28,1% nacht- en avondwerk wordt verricht.

Ik ben geen economist en zal dus geen uitspraken doen over het verband tussen nacht- en avondwerk en de economische gezondheid van een land. Alleen geef ik toch nog even mee dat Griekenland met 37,6% het hoogste aandeel werkenden kent met avondwerk en Slowakije (12,4%) het hoogste aandeel nachtwerkers. Wel denk ik dat we naast de economische cijfers ook de medische en sociale kosten en opbrengsten in kaart moeten brengen in de beslissing voor een flexibelere regeling. Want dat nachtwerk de gezondheid schaadt, staat buiten kijf.

GEZONDHEIDSPROBLEMEN

Er is veel onderzoek verricht naar mogelijke schadelijke effecten van werken in nacht- en ploegendiensten en bij verlengde werktijden die de inwendige 'biologische klok' verstoren, die normaal afgesteld is op het functioneren overdag. De regulatie van deze circadiaanse klok gebeurt op een specifieke plaats in de hersenen (Nucleus Suprachiasmaticus) en wordt voortdurend bijgesteld door verschillende zogenaamde 'zeitgebers' (interne en externe signalen). Licht is de belangrijkste zeitgeber naast geluid, sociale activiteit, ... Lichtsignalen worden via de retina, het netvlies, doorgegeven aan de Nucleus Suprachiasmaticus. De Nucleus Suprachiasmaticus reguleert vervolgens de melatoninesynthese in de epifyse. De endogene melatonineproductie wordt beschouwd als de belangrijkste synchroniserende factor voor het circadiaanse ritme en wordt aangemaakt van zodra het donker wordt. De secretie begint te stijgen tussen 19.00 uur en 23.00 uur, bereikt zijn piekwaarde tussen 2.00 uur en 4.00 uur, waarna het opnieuw daalt. Melatonine kan je beschouwen als ons natuurlijke slaapmiddel. Het speelt een belangrijke rol in de regulatie van de slaap-waakcyclus en in slaapinductie. De melatoninesecretie ligt lager bij nachtwerkers en ook het patroon is gewijzigd.

Ondanks dat je een verschuiving ziet in de aanmaak van melatonine over de nachten, past het bioritme van een nachtwerker zich moeilijk aan. Het bioritme verschuift met 1 uur per nacht, maar zodra ploeg- en nachtwerkers vrij zijn, schakelen ze spontaan over naar het dagritme, omdat sociale activiteiten, vrije tijd en het gezinsleven zich meest overdag afspelen. Er zijn aanwijzingen dat slechts een zeer kleine minderheid (< 3%) van de permanente nachtarbeiders een 'volledige' aanpassing van hun endogene melatoninecyclus aan nachtarbeid heeft (melatonine op lage niveaus tijdens de nachtdienst, met de piek tijdens de slaap overdag), en dat minder dan een kwart van de permanente nachtwerkers voldoende aanpassing vertoont om er enig voordeel uit te halen. (Permanente) nachtdiensten leiden bij de meeste mensen dus niet tot voldoende aanpassing van de circadiane functies.

Slaapproblemen

Werknemers die 's nachts werken moeten zich dus voortdurend aanpassen aan het wisselende werk- en leefritme. Ons lichaam kan deze veranderingen moeilijk volgen, waardoor de meesten vroeg of laat kampen met slaapproblemen en vermoeidheid. Omdat de melatonineconcentratie en het aanpassingsvermogen met de leeftijd afneemt, hebben oudere ploegenarbeiders doorgaans meer moeite met nachtwerk, en een hoger risico op ernstige slaapstoornissen. Bovendien is de dagslaap bij de vroege ploeg en bij nachtwerk gemiddeld 1 tot 2 uur korter dan de nachtslaap en is daarenboven de kwaliteit van de slaap minder (minder lichte slaap en REM-slaap en meer frequent slaaponderbrekingen).

Naarmate alertheid en concentratievermogen afneemt, neemt ook het risico op fouten en ongelukken toe.

Het hoeft dus niet te verwonderen dat slaapproblemen, waaronder slecht inslapen, te korte slaapduur, slapeloosheid, slaperigheid tijdens het werk en algemene vermoeidheid, anderhalf tot tweemaal vaker voorkomen bij nachtwerkers dan bij dagwerkers. Bijkomend stellen studies ook een verslechtering van de prestaties in taken vast die verband houden met volgehouden aandacht, informatieverwerking en visueel-motorische prestaties, vooral wanneer zij werden blootgesteld aan langere perioden van waakzaamheid (> 11 uur). Naarmate de alertheid en het concentratievermogen afneemt, neemt ook het risico op fouten en ongelukken toe. Dat risico ligt 35% hoger dan bij een normale slaapduur, bij een verminderde slaapkwaliteit is het risico 46% hoger dan bij een normale slaapkwaliteit. Het is dan ook niet verwonderlijk dat ongeveer één vijfde van de werknemers in ploegendienst 'Shift Work Disorder' ontwikkelt, een circadiane ritme-slaap-waakstoornis die wordt gekenmerkt door overmatige slaperigheid tijdens de gewenste waakperiode en/of slapeloosheid wanneer slaap is toegestaan. Het is een uitsluitingsdiagnose, dus de symptomen mogen niet aan een andere slaapstoornis, medische aandoening of geneesmiddel kunnen worden toegeschreven.

Hoger risico op diabetes mellitus en hart- en vaatziekten

Naast slaapproblemen hebben nachtwerkers ook een bewezen hoger risico op diabetes mellitus (type 2) en hart- en vaatziekten. De Hoge Gezondheidsraad in Nederland schat in dat na vijf jaar nachtwerk voor diabetes en hart- of vaatziekte, 3, respectievelijk 4 op de 100 gevallen te wijten is aan dat nachtwerk. Het risico stijgt naar 21, respectievelijk 23 op de 100 gevallen bij veertig jaar nachtwerk. Beide aandoeningen komen meer voor bij nachtwerkers omdat de darmmotiliteit, energie, glucose- en vethuishouding, die ook een circadiaans ritme kennen, verstoord worden. De darmmotiliteit en huishouding is vertraagd tijdens de nacht, waardoor je een hogere bloedsuikerspiegel en opslag van vet krijgt als je 's nachts eet.

Het wisselend en nachtelijk werkritme verstoort het eetpatroon, omdat de tijdstippen waarop men gewoon is te eten niet meer kloppen. Dat leidt tot ongezonde voedingsgewoonten. Niet zelden wordt gegrepen naar slaap- en pepmiddelen. De ploegwissels en daarmee gepaarde vermoeidheid, maken dat nachtwerkers suiker- en vetrijker eten en minder sporten. Ze eten meer snacks en drinken meer frisdranken en koffie. Ten slotte ligt het percentage rokers ook hoger bij nachtwerkers. Deze ongezonde levensgewoontes dragen bij tot de ontwikkeling van overgewicht en prediabetes en zijn ook risicofactoren voor hoge bloeddruk, suikerziekte en hart- en vaatziekten. Nachtwerkers hebben ook meer last van spijsverteringsmoeilijkheden, zoals bijvoorbeeld constipatie en zure oprispingen.

'Waarschijnlijk kankerverwekkend'

Naast deze groep van bewezen gezondheidseffecten zijn er een aantal aandoening die verder onderzocht worden, zoals bijvoorbeeld kanker. Het IARC, Internationaal Agentschap voor Kankeronderzoek van de Wereldgezondheidsorganisatie, heeft nachtploegen ingedeeld als 'waarschijnlijk kankerverwekkend voor de mens' (Groep 2A), op grond van voldoende bewijs voor kanker bij proefdieren, en sterk mechanistisch bewijs bij proefdieren, maar van beperkt bewijs voor kanker bij de mens (voor kankers van de borst, de prostaat, de dikke darm en het rectum). Hoewel er geen direct verband is aangetoond tussen ploegendienst en het risico op borstkanker, zijn er steeds meer aanwijzingen dat ploegendienst bijdraagt aan het risico op borstkanker.

Er zijn steeds meer aanwijzingen dat ploegendienst bijdraagt aan het risico op borstkanker.

Op basis van recente systematische reviews en meta-analyses kwamen onderzoekers op een 11% verhoogd risico op borstkanker in vergelijking met niet-ploegendienstwerkers. Ook het aantal jaren nachtwerk (5% toename van het risico voor elke vijf jaar blootstelling) blijkt een rol te spelen, waarbij vooral nachtwerkers die vele jaren nachtwerk deden een verhoogd risico bleken te hebben. Onze slaap-waakcyclus wordt gereguleerd door melatonine, wat ook een rol blijkt te spelen in de differentiatie, proliferatie en apoptose van tumorcellen. Melatonine doet ons dus niet alleen goed slapen, maar onderdrukt ook de aanmaak van tumoren. Deze bevindingen hebben onder andere in Denemarken al geleid tot de erkenning van borstkanker als beroepsziekte bij vrouwelijke nachtwerkers. De uitspraak kan gevolgen hebben voor schadeclaims elders in de wereld. Alle vrouwen, waarvoor het dossier geleid heeft tot vergoeding, hadden minstens 20 jaar nachtdiensten gewerkt en hadden voor het overige weinig andere risicofactoren; zij hadden bijvoorbeeld een laag alcoholverbruik en geen familiegeschiedenis van borstkanker.

Fertiliteits- en zwangerschapscomplicaties

Zonder volledig te willen zijn, heb ik me in deze tekst vooral gericht op de gezondheidseffecten waarvoor voldoende bewijs of studies zijn om een uitspraak te doen. Uiteraard verschijnen wekelijks studies over andere mogelijke gezondheidseffecten van nacht en -ploegwerk, bijvoorbeeld psychische aandoeningen, hormoongerelateerde aandoeningen, verschillende types van kanker en effecten op vruchtbaarheid en zwangerschap. Wat zwangerschapscomplicaties betreft, zijn er indicaties over het verband tussen ploegenarbeid en twee complicaties, namelijk vroeggeboorte en laag geboortegewicht. Onder andere om die reden kan een werkgever een zwangere werkneemster niet verplichten nachtarbeid te verrichten acht weken voor de vermoedelijke bevallingsdatum.

LEEUWERIKEN EN NACHTRAVEN

Met uitzondering van slaapproblemen die al zeer snel kunnen optreden, verhoogt de duur van nachtwerk het risico op ziekte. Vandaar het belang om het aantal jaren nachtwerk te beperken. Er kunnen wel lichte verschillen voorkomen van mens tot mens. De ene voelt zich 's morgens vroeg fris en monter, terwijl anderen pas 's avonds goed op dreef komen. Men onderscheidt twee chronotypes: de leeuweriken en de nachtraven. De 'leeuweriken' gaan vroeg slapen en staan vroeg op en presteren het best 's ochtends. Ze laten de laagste lichaamstemperatuur opmeten tussen 24 uur en 4 uur. We slapen het best in de periode waarin de lichaamstemperatuur het laagst is. De 'nachtraven' gaan later slapen en hebben de laagste lichaamstemperatuur veel later, tussen 5 en 7 u 's ochtends. De melatoninepiek treedt enkele uren eerder op bij ochtendtypes daalt ook sneller na de piek. Er zijn, zoals je kan vermoeden, studies die aantonen dat nachtraven beter nachtwerk verdragen, maar met de leeftijd verschuift ook het voorkeursmoment van de dag naar voor: dus nachtraven worden leeuweriken. Beide chronotypes komen 20% voor, en dus betekent dit dat 60% geen uitgesproken chronotype heeft.

GEZONDHEID MEE IN KAART BRENGEN

Tot op heden is er weinig tot geen onderzoek ter beschikking over interventies ter preventie van chronische gezondheidseffecten. De meeste interventies spitsen zich toe op het beter verdragen van het nachtwerk door bepaalde voedings-en slaapregimes te volgen naargelang de ploeg waarin men werkt, blootstelling aan (blauw) licht tijdens nacht, aangepaste rotatiesystemen. Wat ploegenarbeid betreft is voorwaarts roteren het beste. Dat wil zeggen dat men begint met een vroege dienst, vervolgens een late en ten slotte een nacht. Beginnen met een nachtdienst wordt absoluut afgeraden. Ten slotte kan een bedrijf ook zoveel mogelijk rekening houden met het sociale leven van de werknemer. Zo weinig mogelijk weekendwerk en zo veel mogelijk tijd om samen te eten met het gezin kunnen conflicten vermijden. Zo'n optimaal ploegensysteem geeft een werkweek van 30 tot 32 uur.

Naast de economische argumenten pro nachtwerk die vandaag alsmaar luider klinken, is het dus belangrijk om de belasting op de gezondheid en op het sociaal leven van werknemers mee in kaart te brengen. De wetenschappelijke literatuur hierover is beperkt. Ik vond een Amerikaanse studie die de extra jaarlijkse kosten voor gezondheidszorg in verband met ploegenarbeid berekende en uitkwam op 1.394.365 dollar en 300.297 dollar voor respectievelijk bedrijf A en bedrijf B. Te veel of niet? De auteurs zelf besloten dat de extra kosten voor gezondheidszorg wellicht voor veel bedrijven niet substantieel genoeg zijn om hen ertoe aan te zetten hun ploegendienstbeleid te wijzigen. Alvast voer voor discussie, niet alleen belangrijk in de context van nacht- en ploegenarbeid, maar ook in het debat over het opschuiven van de pensioenleeftijd en ondersteunende maatregelen voor zware beroepen.

REFERENTIES

• IARC Monographs Vol 124 group. Carcinogenicity of night shift work. Lancet Oncol. 2019 Aug;20(8):1058-1059.
• Kecklund G, Axelsson J. Health consequences of shift work and insufficient sleep. BMJ. 2016 Nov 1;355:i5210.
• McHugh M, French DD, Kwasny MM, Maechling CR, Holl JL. The Impact of Shift Work and Long Work Hours on Employers' Health Care Costs. J Occup Environ Med. 2020 Dec;62(12):1006-1010.
• Pallesen S, Bjorvatn B, Waage S, Harris A, Sagoe D. Prevalence of Shift Work Disorder: A Systematic Review and Meta-Analysis. Front Psychol. 2021 Mar 23;12:638252.
• Rivera AS, Akanbi M, O'Dwyer LC, McHugh M. Shift work and long work hours and their association with chronic health conditions: A systematic review of systematic reviews with meta-analyses. PLoS One. 2020 Apr 2;15(4):e0231037.

Samenleving & Politiek, Jaargang 28, 2021, nr. 7 (september), pagina 34 tot 38

• arbeidsmarkt
• nachtwerk
• gezondheid
• podcast

ARBEIDSMARKT

De donkere kant van nachtwerk

Lode Godderis

Waarom uitzendkrachten niet krijgen waar ze recht op hebben

Kim Bosmans

De VDAB is niet klaar om haar regisseursrol op te nemen

Caro Van der Schueren