1984 van George Orwell – in 1948, vlak na de Tweede Wereldoorlog geschreven – was destijds verplichte literatuur op school. Hoe Newspeak, de nieuwe taal, gecreëerd en gecontroleerd door de totalitaire staat, de vrijheid van gedachte inperkt: door nieuwe woorden te munten, maar vooral door ongewenste woorden uit te schakelen en andere woorden van ongewenste betekenissen en bijbetekenissen te ontdoen. Door taalarmoede te creëren. Dat is precies wat de Duits-Joodse filoloog Victor Klemperer optekende in de dagelijkse realiteit van nazi-Duitsland in zijn boek Lingua Tertii Imperii. De taal van het Derde Rijk (1947).¹ Door de gevoelswaarde van bepaalde woorden systematisch negatief in te kleuren worden de grenzen van wat politiek denkbaar is verschoven. Klemperer toonde aan hoe bepaalde woorden en wendingen in het taalgebruik als kleine stukjes arsenicum in de taal sluipen en hoe dat gif de geesten beïnvloedt.

'STROOM', 'PLAAG' EN 'TSUNAMI'

Vandaag wordt het discours over vluchtelingen gedomineerd door negatief gekleurde woorden als 'overspoelen', 'stroom', 'plaag', 'tsunami' en 'aanzuigeffect'. De vergelijking met het agressieve en discriminerende discours over Joden in nazi-Duitsland in de jaren 1930 leert hoe dezelfde mechanismen werkzaam zijn in een andere context. 'Ook al kunnen we de toekomst niet voorspellen, we hebben tenminste het verleden als gids om ons wijzer te maken, om ons te wijzen op de gevaren van dat soort retoriek'. De uitspraak komt eind 2015 uit de mond van Zeid Ra'ad Al Hussein, VN-commissaris voor de Mensenrechten.

Drie jaar later, in augustus 2018, is Al Hussein is geen VN-Commissaris-Generaal meer. Een tweede termijn zat er niet in. De laatste jaren lokte hij regelmatig controverse uit met zijn kritische waarschuwingen over het Brexit-referendum, de demagogie van Nigel Farage en Donald Trump, en de wandaden van de Filipijnse president Duterte. In januari 2018 noemde hij het Europees beleid om de Libische kustwacht bij te staan om vluchtelingen en migranten te onderscheppen en terug te zenden 'onmenselijk'. Al Hussein: 'We mogen geen stille getuige zijn van moderne slavernij, verkrachting en ander seksueel geweld, en het onwettig uitmoorden van onschuldigen in de naam van het beheren van migratie of het voorkomen dat nog meer wanhopige en getraumatiseerde mensen kiezen voor een uitweg in Europa'. Een stem die amper nog wordt gehoord.

'SCHURFT', 'MALARIA' EN 'TUBERCULOSE'

Sinds 2013 wordt Europa geconfronteerd met de gevolgen van de aanslepende burgeroorlog in Syrië (2011-heden). Het aantal oorlogsvluchtelingen uit Syrië, Irak, Afghanistan nam in de zomer van 2015 spectaculair toe. In België steeg dat jaar het aantal asielaanvragen van 1.289 in april naar 5.512 in september. Het beeld van de driejarige Aylan, de Koerdische peuter die begin september 2015 aanspoelde op het strand van de Turkse stad Bodrum, ging in geen tijd de wereld rond. Verdronken samen met zijn moeder en broertje en nog zeven anderen toen één van de vele gammele rubberbootjes lek sloeg op weg naar het Griekse eiland Kos – amper vijf kilometer in het smalste stuk van de Egeïsche Zee tussen Turkije en Europa. Op sociale media werd Aylan meteen een hashtag: 'aangespoelde menselijkheid'. Het beeld van een dood kind als iconische eyeopener voor de wereld, naar analogie met het napalmmeisje in 1972 tijdens de oorlog in Vietnam?

Aylan heeft de ogen niet geopend. De politieke retoriek waar de toenmalige VN-commissaris voor de Mensenrechten Zeid Ra'ad Al Hussein in 2015 al voor waarschuwde is in kracht en omvang toegenomen. In 2015 verwees Al Hussein naar de Hongaarse premier Viktor Orbándie een muur aan de zuidgrens van zijn land liet bouwen omdat hij zich door de vluchtelingen 'belegerd' voelde. Hij verwees ook naar de Poolse nationalistische PiS-partij die beweerde dat de vluchtelingen 'cholera naar de Griekse eilanden brachten, difterie naar Wenen en verschillende soorten parasieten verspreidden'. Dit soort retoriek horen we ondertussen ook bij ons. Begin 2019 meed De Lijn het Brusselse Noordstation omdat de chauffeurs vreesden voor hun eigen gezondheid nu onder de 'transmigranten' 'schurft, malaria en tuberculose' zouden zijn uitgebroken. Pas in mei 2019 kwam er een politieke doorbraak, en kregen de migranten opvang en begeleiding in Brusselse daklozencentra.

TEST VOOR DE BESCHAVING

Beschaving lees je af aan de manier waarop een samenleving met de zwaksten omgaat. In juli 1938 was de Conferentie van Evian, samengeroepen door de Amerikaanse president Roosevelt, een test voor de beschaving. Het groeiende antisemitisme en de steeds groter wordende 'stroom' vluchtelingen, vormden de aanleiding. De 32 deelnemende landen kregen de vraag hun immigratiequota te verhogen. Voor de Joodse gemeenschap was dit de laatste strohalm. Maar het werd al snel duidelijk dat geen enkel land bereid hen vrijwillig op te vangen.

De argumentatie van de verschillende landen toen vertoont frappante parallellen met vandaag: de angst om antisemitisme en racisme in eigen land aan te wakkeren door meer 'vreemdelingen' toe te laten.¹

Het huidige vluchtelingenvraagstuk draait echter niet langer om (het gebrek aan) internationale generositeit en mededogen, zoals in 1938, maar om elementaire mensenrechten vastgelegd in de Universele Verklaring van de Rechten van de Mens (1948) en afgeleide verdragen. Hoe nemen 'wij' Europeanen die mensenrechten in acht door de oorlogsvluchtelingen uit Syrië, Irak of Turkije op te vangen en asiel te verlenen? Van 'Wir schaffen das', de slagzin die Angela Merkel in 2015 lanceerde, is politiek brandhout gemaakt – alleen de zogenaamde 'Gutmenschen' durven er nog op terug te komen. Het VN-Migratiepact (het zogenaamde 'Marrakesh'-pact) leidde eind 2018 zelfs tot de val van de regering-Michel I.

Het taalgebruik en de retoriek over de vluchtelingen wordt bepaald door eenzijdige negatieve frames, in Vlaanderen getoonzet door N-VA en Vlaams Belang. Denk aan het gefotoshopte campagnebeeld van N-VA tegen het VN-Migratiepact. In dat discours zijn vluchtelingen, in plaats van slachtoffers van oorlogsgeweld, een bedreiging voor Europa. Denkbeelden die tot vóór 2015 ondenkbaar waren omdat ze haaks staan op de fundamentele waarden van de democratie, de rechtsstaat, de Europese Unie en de westerse verlichtingswaarden, zijn nu mainstream. Ze worden amper nog ter discussie gesteld in het heersende politieke discours.

RETORIEK VAN BART DE WEVER

De eigentijdse voorbeelden van orwelliaanse Newspeak liggen voor het grijpen. Zo plaatste N-VA-voorzitter Bart De Wever Aylan, het potentieel icoon van 'aangespoelde menselijkheid', prompt in een ander daglicht: 'Emotioneel raakt mij dat', stelde hij in Het Laatste Nieuws (6/09/2015). 'Maar rationeel haak ik af als zo'n foto een emotioneel drukkingsmiddel wordt om voor een Europees opengrenzenbeleid te pleiten. Ik laat mij geen schuldgevoel aanpraten omdat ik dat geen goed idee vind.' En verder: 'Waarover spreken we hier? Oorlogsvluchteling ben je tot je een grens bent overgestoken waar je veilig bent en niet meer voor je leven hoeft te vrezen. Voor een Syriër is dat de Turkse grens. Als die Syriërs toch nog de boot willen nemen naar Griekenland, en van daaruit bij voorkeur via Hongarije naar Duitsland, dan gaat het om economische vluchtelingen. Om mensen die niet alleen een veilig maar ook een beter leven willen. Dat begrijp ik perfect. Maar wees dan eerlijk. Meld dan niet dat er een kind is gestorven op de vlucht voor oorlog en geweld. Nee, er is een kind gestorven doordat zijn ouders op zoek waren naar een betere economische toekomst.' Wie is Bart De Wever om het onderscheid te maken tussen een oorlogsvluchteling en een economische vluchteling? En op welke feitelijke of juridische basis doet hij dat?

Op 22 september 2015 opende Bart De Wever met een opgemerkte lezing het academiejaar voor de studenten van Carl Devos aan de UGent. Het zou de aftrap blijken te zijn van de fundamentele verschuiving in de politieke retoriek rond oorlogsvluchtelingen. 'Oorlogsvluchteling ben je als je een conflictgebied ontvlucht. Als je duizenden kilometers wandelt, ben je niet meer op zoek naar veiligheid, maar naar een beter leven. Hun motief is economisch,' vormde de baseline van de lezing. Sindsdien is dit discours de norm geworden. De oorlogsvluchteling in diepe nood wordt gelabeld als illegale migrant, een indringer, een gelukzoeker die onze welstand bedreigt, een moslim die op gespannen voet staat met de waarden van de verlichting, een transmigrant, een mens zonder mensenrechten.

Want ook op dat cruciale punt zet Bart De Wever de definities naar zijn hand. 'We mogen de mensenrechten van niemand schenden. Maar een mensenrecht is daarom nog geen burgerrecht.' In dezelfde retorische beweging stelde hij de Conventie van Genève en de Europese Verklaring van de Rechten van de Mens (EVRM) in vraag. En dit op basis van een oneigenlijke koppeling van het Vluchtelingenverdrag van Genève uit 1951 aan 'onze' sociale zekerheid. 'De sociale zekerheid van 1951 is echt niet wat de sociale zekerheid vandaag is (…) dat verdrag is in een totaal andere context geschreven, maar dat wordt niet in rekening gebracht. Sommige landen hebben een gulle sociale zekerheid uitgewerkt en de Conventie van Genève dient als ticket om daar als vluchteling deel van uit te maken.' Opnieuw een oneigenlijke associatie: erkende vluchtelingen hebben in ons land enkel recht op sociale bijstand (leefloon, kinderbijslag); ze treden pas toe tot het stelsel van de sociale zekerheid eens ze een job hebben.

Niet alleen de EVRM, ook het Europees Hof voor de Rechten van de Mens (EHRM) moest het ontgelden. Dat oordeelde in 2012 dat het pushbackbeleid op zee niet kon, omdat de bootvluchtelingen niet de kans hadden gekregen om een asielaanvraag in te dienen. Bart De Wever: 'Sindsdien zijn de boten die patrouilleren op de Middellandse Zee geen pushbackboten meer, maar pendeldiensten. Wij zijn nu genoopt om iedereen op een bootje die asiel zegt te willen naar Europa te brengen. Daardoor zijn de boten er alleen maar gammeler op geworden en de mensensmokkelaars driester.'

VOX POPULI-STRATEGIE

Zoals in de jaren 1930 wordt met de vox populi-strategie een retorische omkering gemaakt. 'Wij zeggen wat u denkt' wordt gebruikt om het recht op asiel in vraag te stellen. Als de 'vluchtelingenstroom' niet onder controle kan worden gehouden, ondermijnt dat de tolerantie voor migranten in Europa. Vertrekkende van de 'terughoudendheid in de bevolking ten aanzien van vluchtelingen', 'een terughoudendheid waarvan we het begin nog maar gezien hebben', aldus De Wever in diezelfde lezing, is de stap naar intolerantie meteen gezet: 'de tolerantie in Europa staat op het spel', 'de prijs die we dreigen te betalen is dat mensen volstrekt onverdraagzaam worden'.

Politici dragen een grote verantwoordelijkheid in hun spreken over migranten en vluchtelingen. De angst en onrust bij de bevolking worden echter doelbewust aangewakkerd, zoals blijkt uit de inderhaast 'ingetrokken' maar wel door de top goedgekeurde N-VA-campagne naar aanleiding van het zogenaamde 'Marrakesh'-pact begin december 2018. De slogans waren niet mis te verstaan, de begeleidende beelden nog minder: 'VN-migratiepact = verbod op terugsturen illegale gezinnen', 'VN-migratiepact = toegang tot sociale rechten, ook voor illegalen', 'VN-migratiepact = versoepeling procedures gezinshereniging', 'VN-migratiepact = illegaal verblijf niet langer strafbaar', 'VN-migratiepact = focus op behoud eigen cultuur van de migrant', 'VN-migratiepact = opsluiting van illegalen moeilijker maken'. Een discours dat angst en onrust zaait, terwijl de 'Global Compact voor veilige, ordelijke en reguliere migratie' een niet juridisch bindende evenwichtsoefening is die twee jaar onderhandelen heeft gevergd, met verwijzing naar het bestaande internationaal recht en de mensenrechten van elke vluchteling of migrant. De angst en onrust van de 'eigen' bevolking voor de 'ander' vormt via de vox populi-strategie de belangrijkste legitimatie voor een intolerant en discriminerend discours dat haaks staat op de mensenrechten. Overigens is het belang van een correcte beeldvorming rond vluchtelingen en migranten ook voorwerp van een controversiële passage in het VN-migratiepact.

INDRINGERSFRAME

De polarisatie is niet enkel het werk van online trollen, maar evenzeer van spraakmakende politici die de macht bekleden en de beeldvorming, meer dan gewone burgers, (kunnen) bepalen.³ Bij politieacties in het Maximiliaanpark in 2017 lanceerde Theo Francken de hashtag #opkuisen. De voormalig staatssecretaris spreekt met gespleten tong: op radio en televisie met goede huisvadertaal, maar op sociale media bedient hij zich van extreemrechtse retoriek. Hij is de kampioen van het 'indringersframe' die migranten in een negatief daglicht plaatst, bleek uit recent opinieonderzoek in opdracht van 11.11.11 aan de UGent en de KULeuven (2018).⁴

Minister-president Jan Jambon maakte het niet minder bont toen hij eind december 2019 tijdens twee lezingen het verhaal lanceerde dat asielzoekers met kinderen na hun erkenning recht hebben op kinderbijslag met terugwerkende kracht en 'meteen een huis kunnen kopen met dat kindergeld'. Een jammerlijke uitschuiver? Of een doelbewuste strategie om met een niet op feiten gebaseerd 'broodjeaapverhaal', een 'niet uitgevlooide case', 'weinig gepolijst beeld' de xenofobie van de eigen achterban aan te wakkeren, in de wetenschap dat dit niet binnenskamers zal blijven?

MENSENRECHTEN HEBBEN GEEN EEUWIGHEIDSWAARDE

Terug naar Zeid Ra'ad Al Hussein, de voormalige VN-commissaris voor de Mensenrechten. 'I will not stay silent. Our leaders are failing human rights', stelde Al Hussein op 6 mei 2019 in een videoboodschap op de website van The New York Times. De wereld is vandaag in handen van leiders die moreel zwak, kortzichtig en mediocre zijn en de mensenrechten simpelweg hebben opgegeven. 'Abuses used to be called out and stopped, and human rights offenders had something to fear. Today, they are met with silence instead'. De 70e verjaardag van de Universele Verklaring van de Rechten van de Mens in 2018 was dan ook allesbehalve een gelukkige verjaardag. Mensenrechten hebben geen eeuwigheidswaarde, mag dat de voornaamste les uit de geschiedenis zijn.

BRONNEN

1. Klemperer V., 'Lingua Tertii Imperii. De taal van het Derde Rijk', Amsterdam, 2000, 366 p.↑
2. www.testofcivilisation.eu.↑
3. Van Gorp B., Figoureux M., Vyncke B., 'Twitterende politici over migratie: welke effecten heeft de gehanteerde framing?', KULeuven, Onderzoeksrapport in opdracht van 11.11.11., 2018, 24 p.↑
4. Van Leuven S., Deprez A., Joye S., Ongenaert S., 'How do Flemish politicians talk about migration? A study on political framing of migration in Belgium 2016-2018'. UGent, Onderzoeksrapport in opdracht van 11.11.11, 2018, 31 p.↑

Samenleving & Politiek, Jaargang 27, 2020, nr. 2 (februari), pagina 38 tot 43

• asiel
• taal
• framing

HISTORICI OVER HET HEDEN

Het sluipend gif van taal

Gita Deneckere

De homo­genisering van twee blokken

Vincent Scheltiens

Een tandem Vlaams Belang-N-VA in 2024?

Loonis Logghe