In de aanloop naar de gemeenteraadsverkiezingen toonde (trans)migratie zich weer eens een lastig thema voor socialisten. Er was ophef over het taalgebruik van Johan Vande Lanotte die stelde voor 'nultolerantie' te gaan en pleitte voor een 'afhandelingscentrum' in Jabbeke. En Renaat Landuyt probeerde, eveneens in forse taal, de thematiek van de transmigranten eigenhandig dé inzet van de gemeenteraadsverkiezingen te maken in Brugge. Hun verklaringen zorgden voor ongenoegen binnen de socialistische beweging en staken af tegen het discours van socialisten in andere steden, zoals Rudy Coddens in Gent.

Het was de zoveelste episode in het moeilijke huwelijk tussen socialisten en het thema migratie. In februari 2016 werd voorzitter John Crombez bedolven onder een lawine aan protest binnen zijn partij toen hij achter het vluchtelingenplan-Samsom ging staan en voor push backs leek te pleiten. Ook de zaterdagcolumns in De Morgen van Mark Elchardus – voor velen nog steeds een sp.a-gezicht en vaak 'flinks' inzake migratie – zorgen voor wrevel binnen de beweging. Het moge duidelijk zijn. Migratie is een moeilijk thema voor socialisten.

Dit is overigens niet alleen zo in Vlaanderen. In Nederland zorgde een manifest van de groep 'Vrij Links' voor wekenlang debat, met een pleidooi voor een meer seculier links. In Duitsland zag de beweging 'Aufstehen' het licht die een strenger migratiebeleid bepleit en een links alternatief voor AfD wil zijn; voor SPD blijft het soms nog steeds schuifelen met de 'Wir schaffen das' van Angela Merkel. In Spanje woedt het migratiedebat ook, nadat Pedro Sánchez de havens opende voor schepen met vluchtelingen. In Denemarken kiest de sociaaldemocratische partij, vanuit de oppositie, sinds maart van dit jaar voor een strengere koers inzake immigratie en integratie. In Zweden zijn de sociaaldemocraten een stuk 'flinkser' geworden, mede onder invloed van de Zweden Democraten. In het Verenigd Koninkrijk koos 35% van het Labour-electoraat voor 'Leave' in het Brexit-referendum dat vooral over migratie ging. Om maar te zeggen: migratie is voor élke socialistische partij in Europa een heikele kwestie.

DIT DEBAT IS NIET NIEUW

Dit debat speelt niet alleen bij alle socialisten in Europa, het is ook niet nieuw. Sp.a kent een lange en incidentrijke voorgeschiedenis op het vlak van migratie.

Na de migratiestop in 1974 hadden socialisten nauwelijks oog voor migratie, gezinshereniging en regulering van arbeidsmigratie. Pas toen in de wijken samenlevingsproblemen opdoken, kwam het thema op de radar. De Zwarte Zondag in 1991 leidde tot een 'verharding' van de lijn inzake migratie, zeker onder het voorzitterschap van Louis Tobback (1994-1998). Die lijn wordt vandaag nogal snel gereduceerd tot Tobbacks befaamde quote over 'meeuwen op een stort'¹ – zeker door diegenen die graag op deze pijnlijke zenuw duwen. Ze was wel wat genuanceerder dan dat, maar toch was het de periode waar socialisten kozen voor een meer strikte vorm van gemeenschapsafbakening: zonder grenzen geen sociale zekerheid.2 Echter, ook toen was de partij verdeeld. Tegenover het Tobback-discours stond, zeg maar, het Jef Sleeckx-discours dat stelde dat de internationale solidariteit het moest halen op de nationale solidariteit en dat erg kritisch was voor het uitwijzings- en detentiebeleid van Johan Vande Lanotte en Louis Tobback als ministers van Binnenlandse Zaken.3

1999 was nog zo'n kantelpunt. SP verloor fors in de verkiezingen en zag Vlaams Blok even groot worden. Ook de verstikkingsdood van de Nigeriaanse asielzoekster Semira Adamu, een jaar voordien, had pijnlijke wonden geslagen. Het was de periode waarin socialisten het onderwerp zo veel als mogelijk meden. Hoewel het identiteitsvraagstuk, zeker na 9/11, steeds prominenter in het maatschappelijk debat aanwezig was, koos men er in de jaren 2000 – en dan vooral tijdens het voorzitterschap van Steve Stevaert (2003-2005) – voor om niet te praten over de problemen die de multiculturele samenleving met zich mee bracht. Het ging goed met de partij in de periode van de teletubbies en inzake migratie werden geen uitgesproken standpunten geformuleerd. 'Als je het gat uit de haag wil knippen, maak je het alleen maar groter', dat waren de woorden van Stevaert. Ook de voorzitters die na hem kwamen lieten die pleinvrees nooit echt achter zich.

Dat is vandaag toch al een tijdje anders. Op het congres 'Het Vlaanderen van Morgen' (2012) werd inzake diversiteit voor een duidelijke lijn gekozen en werd onder andere besloten de hoofddoek toe te laten in openbare functies. En ook op het laatste congres 'Nieuwe tijden, nieuw socialisme' van maart 2018 kwam de partij met een duidelijke lijn inzake asiel en migratie: een menswaardige opvang in de regio zelf, legale vluchtelingenroutes, een snelle behandeling van de asielvraag aan de buitengrenzen van de EU en een streng maar humaan terugkeerbeleid voor irreguliere migratie.4

Inhoudelijk is de stellingname van de partij rond migratie vandaag dus min of meer doordacht. Toch lijkt sp.a met de handrem te communiceren. Hieronder lijsten we ideologische, electorale en strategische factoren op die van migratie een lastig thema maken voor socialisten.

IDEOLOGISCH SPANNINGSVELD

Sp.a worstelt, allereerst, met een ideologisch conflict. Solidariteit is de bestaansreden van het socialisme. Maar belangrijke vragen zijn altijd geweest: met wie zijn we solidair en hoe internationaal moet die solidariteit dan zijn?

Ook vandaag blijven socialisten verdeeld over die vraag. Er zijn, simpel gesteld, twee kampen. Er is het kamp voor wie de manier waarop we met migratie omgaan maximaal moet worden afgestemd op het behoud van ons samenlevingsmodel en voor wie onze waarden slechts kunnen standhouden via het bewaken van grenzen. En er is een tweede kamp die dat discours, op zijn minst, niet socialistisch noemt. Het is de clash tussen 'flinkse' en 'linkse' socialisten. Tussen diegenen die in eerste instantie bekommerd zijn om nationale solidariteit en diegenen die solidariteit meer internationaal invullen. In populistische termen: de clash tussen de zogenaamde 'gemeenschapssluiters' en de 'grensafbrekers'.5 Dit spanningsveld is altijd aanwezig binnen de socialistische beweging. In tijden van economische groei speelt dit minder, maar in tijden van crisis of bij een vluchtelingenpiek gaat het schuren. We zitten nu al een tijdje in dat tweede scenario.

ELECTORAAL SPANNINGSVELD

Eén van de antwoorden op de vraag waarom migratie zo'n moeilijk thema is voor socialisten vinden we in De basis spreekt. Onderzoek naar de leden, mandatarissen en kiezers van sp.a van Patrick Vander Weyden en Koen Abts.6 Dat boek dateert al van 2010 maar maakt duidelijk in welke mate de multiculturele samenleving een interne zenuw is voor de partij.

Uit dat onderzoek blijkt namelijk dat sp.a een erg verdeelde partij is. Zo'n 1 op 5 leden ervaart de multiculturele samenleving vooral als een probleem en neemt een uitgesproken antimigrantenattitude aan; en niet minder dan 1 op 6 leden wil aan de migranten niet dezelfde sociale bescherming en rechten geven als aan het eigen volk. De verdeelde positie van de ledenbasis staat in schril contrast met de vrijwel unaniem positieve houding van de sp.a-mandatarissen: slechts 1 op 20 mandatarissen staat wantrouwig tegenover de migranten en hun invloed op de samenleving.7 De kloof tussen de partijelite en de basis – zo lezen we verder in dat boek – is misschien nog beheersbaar, maar die tussen het partijkader en de nogal etnocentrisch ingestelde Vlaming lijkt bijna onoverbrugbaar: slechts iets meer dan een kwart van de Vlamingen denkt even kosmopolitisch als het overgrote deel van de sp.a-mandatarissen.8 In andere woorden: de manier waarop de mandatarissen solidariteit binnen een gekleurde welvaartsstaat invullen verschilt sterk van die van een klein deel van de partijleden en van een groot deel van de kiezers.

We moeten hier meteen een belangrijke nuancering toevoegen. Enerzijds is onderzoek over etnocentrisme duidelijk: veel Vlamingen zijn sceptisch over de multiculturele samenleving, en dan meer bepaald over het sociaal contract en over wie recht heeft op wat. De pijnlijke zenuw binnen sp.a zit precies dáár. Maar anderzijds staat dit welvaartschauvinisme voor een stuk los van het migratieverhaal. Want tegelijk tonen andere onderzoeken aan, zoals de recente studies van de KU Leuven en de UGent, dat de Vlaming wel degelijk overwegend positief staat tegenover migranten, positiever zelfs dan politici.9 Anders gezegd: je kan migranten zien als een bedreiging voor de sociale zekerheid en tegelijk niet akkoord gaan met de dehumaniserende standpunten van Theo Francken inzake vluchtelingen.

Het lijkt erop dat de partijtop het boek De basis spreekt, maar ook ander etnocentrisch onderzoek over het electoraat10, goed gelezen heeft. Ze beseft goed wie haar kiezers zijn en wat ze denken. Dat heeft tot gevolg – en hier zit de crux – dat ze over het thema migratie constant afweegt, aftast, berekent, die kiezer vooral niet voor het hoofd wil stoten. Dat communiceren met de handrem leidt op zijn beurt tot een reactie van mandatarissen en de meest mondige partijleden voor wie migranten geen issue zijn. Zij hebben makkelijk toegang tot de media en ventileren er hun ongenoegen. Het is een recept voor warrige communicatie.

STRATEGISCH SPANNINGSVELD

Er is natuurlijk ook zoiets als de politieke en maatschappelijke context. Het is onmiskenbaar zo dat het discours rond migratie de voorbije jaren is verruwd. Zoals blijkt uit recent onderzoek framet de politiek de migrant overwegend als 'indringer'.11 Het migratiediscours lijkt een hellend vlak, met Theo Francken als bruine zeep. Termen als 'overspoelen' en 'dumpen' zijn gemeengoed geworden. Genuanceerde standpunten, zoals die van sp.a rond asiel en migratie12, verdrinken in het geschreeuw. Neem je het op voor vluchtelingen, word je weggezet als pleitbezorger van open grenzen. Ga je mee in het stevig taalgebruik – denk aan de term 'afhandelingscentra' – dan botst dat met een humane aanpak die voor socialisten de absolute basis zou moeten zijn.

Ook de politieke tegenstanders zijn anders dan vroeger. Daar waar N-VA vroeger een vorm van compassionate conservatism voorstond, telt ze vandaag veel Vlaams Belangers in de rangen en vervelt ze stilaan tot een populistisch rechtse partij: anti-Europees, anti-migratie en anti-solidair. Vlaams Belang is op het vlak van migratie nog steeds even ranzig als vroeger, maar is op sociaal vlak geen neoliberale partij meer en strijdt evenzeer tegen de verhoging van de pensioenleeftijd. Kortweg: centrumrechts radicaliseert op cultureel vlak en radicaal-rechts verlinkst op sociaal vlak.

Oppositie voeren tegen de regering-Michel is evenmin evident. De strijd tussen N-VA en CD&V is bij wijlen feller dan die tussen sp.a en N-VA. Hoe voer je oppositie tegen een regering die zijn eigen oppositie organiseert? En hoe voer je oppositie tegen een staatssecretaris voor Asiel en Migratie die met gespleten tong spreekt: ranzig op sociale media, weinig verandering in de praktijk. Ook hier komt de ideologische spagaat binnen de socialistische beweging tot uiting: de zogenaamde 'gemeenschapssluiters' zullen wijzen op het feit dat het aantal repatriëringen vandaag lager ligt dan bij de vorige vluchtelingencrisis ten tijde van paars (1999-2001) met hoge terugkeercijfers tot gevolg in 2002 en 2003, maar voor het 'andere kamp' binnen de socialistische beweging is dat allerminst een argument om mee uit te pakken.

En dan is er nog de strategische afweging. Moet sp.a zich vol smijten in het migratiedebat omdat dit ook de volgende jaren het nieuws nog zal beheersen? Of moet ze eerder de kop intrekken en vol voor de eigen thema's gaan, omdat wie eigenaarschap heeft over de thema's die spelen in het maatschappelijk debat verkiezingen wint? Ook hier zien we een halfslachtige keuze; al lijkt dit niet zozeer een gevolg van een bewuste keuze: op nationaal vlak wil sp.a vooral inzetten op thema's als zorgzekerheid, pensioenen en begroting, maar op lokaal niveau krijgen de socialistische burgemeesters af te rekenen met de problematiek van transmigratie. Er lópen transmigranten op straat in Oostende en Zeebrugge; je moet daar dus mee bezig zijn. Feit is echter dat bij elke verkiezing waar migratie het centrale thema is, de socialisten het slecht doen. Kijk alleen al naar de verkiezingen van dit jaar – Tsjechië (januari), Italië (maart), Hongarije (april), Zweden (september): nergens winnen socialisten verkiezingen die in het teken staan van migratie.

DE DEENSE LIJN?

We lezen wel eens dat sp.a de voorbije decennia dubbel verloren heeft. Eerst verloor ze heel wat kiezers uit het arbeidersmilieu door onvoldoende met migratie bezig te zijn, en vervolgens verloor ze ook de hoger opgeleiden en intellectuelen met meer kosmopoliete blik in de poging om die eerste groep terug te winnen. Dat verhaal klopt. Toch is dat niet het hele plaatje. Want de grenzen die socialisten – vooral in het Verenigd Koninkrijk, Nederland en Duitsland maar toch ook hier – de voorbije decennia veel minder hebben bewaakt, zijn die voor kapitaal. Op sociaaleconomische sfeer heeft men onvoldoende aandacht gehad voor de achterblijvers. De feitelijke verarming van de onderkant van de arbeidsmarkt was voor de socialistische achterban een stuk disruptiever dan de impact van migratie.

Richten we, tot slot, een laatste keer de blik op het buitenland. We zien elders dat socialisten zich electoraal proberen staande te houden met een 'flinksere' lijn. Vooral in de Scandinavische landen willen sociaaldemocraten opnieuw een veilige keuze zijn voor wie een geordend, rechtvaardig migratiebeleid wil. De exponent van deze koers is de nieuwe lijn die Deense sociaaldemocratische voorzitter Mette Frederiksen in maart van dit jaar uittekende voor haar partij. Recente peilingen tonen aan dat slechts 17 procent van de sociaaldemocratische kiezers ontevreden is over het feit dat hun partij het immigratie- en integratiebeleid heeft aangescherpt.13 Is het de Deense lijn overnemen of ten onder gaan? Dat valt te bezien. Want kan je je voldoende onderscheiden van rechts-populisten met een 'light' versie van hun verhaal? Ook Theo Francken dweept in zijn recente boek Continent zonder grens met Denemarken. Bovendien is de kwestie bínnen socialistische partijen hiermee niet opgelost. Zo'n verhaal botst onvermijdelijk met de visie van de meeste mandatarissen en hoger opgeleide leden die zich daar niet in kunnen vinden en die – mondig als ze zijn – niet zullen nalaten dat ongenoegen te ventileren.

Zoals gezegd, migratie is en blijft een lastig thema voor socialisten.

Voetnoten

1. De precieze quote was: 'Asielzoekers die hier als meeuwen op een stort komen zitten omdat dat makkelijker is dan thuis te vissen of de grond te verbouwen dienen systematisch te worden uitgewezen' (Humo, 5/12/91).
2. Johan Vande Lanotte, 'Streng aan de poort, rechtvaardig in het land, solidair in de wereld', Samenleving & Politiek, jg. 6/nr. 1, januari 1999, pp. 23-33, https://sampol.be/pdf/sampol_1999_01_p23_33_vandelanotte_johan.pdf.
3. Patrick Loobuyck, 'Waar zijn de sp.a-standpunten over het asielbeleid?', Samenleving & Politiek, jg. 18/nr.1, januari 2011, pp. 1-3, https://www.sampol.be/2011/01/waar-zijn-de-sp-a-standpunten-over-het-asielbeleid.
4. Kathleen Van Brempt, Monica De Coninck, 'Pleidooi voor een solidair en trapsgewijs Europees mechanisme', Samenleving & Politiek, jg. 25/nr. 3, maart 2018, pp. 11-18, https://sampol.be/articles/2482.
5. Wim Vermeersch, 'Vluchten kan niet meer, Jaarboek SamPol 2016', https://www.stichtinggerritkreveld.be/pages/25.
6. Patrick Vander Weyden, Koen Abts, 'De basis spreekt. Onderzoek naar de leden, mandatarissen en kiezers van sp.a', Acco, Leuven/Den Haag, 2010, pp. 63-70. Lees ook: Patrick Vander Weyden, Koen Abts, 'De basis spreekt', Samenleving & Politiek, jg. 17/nr.5, mei 2010, pp. 4-12, https://sampol.be/articles/186.
7. Patrick Vander Weyden, Koen Abts, op.cit., p. 177.
8. Patrick Vander Weyden, Koen Abts, op.cit., p. 78.
9. Sarah Van Leuven, Annelore Deprez, Stijn Joye en David Ongenaert, 'How do Flemish Politicians Talk about Migration?', 2018, https://biblio.ugent.be/publication/8575484/file/8575485.
10. Jaak Billiet, Marc Swyngedouw, 'Etnische minderheden en de Vlaamse kiezer', Onderzoeksverslag Centrum voor Sociologisch Onderzoek, 2009-2010, http://www.npdata.be/Dok/ISPO/Etnische-minderheden-en-Vlaamse-kiezer.pdf. Jaak Billiet, Koen Abts, Jolien Galle, Bart Meuleman & Marc Swyngedouw, 'Vijfentwintig jaar onderzoek naar de houding tegenover migranten in België. Verandering en stabiliteit in de periode 1991-2014', Sociologos, Jaargang 2017, Volume 38, Nummer 1-2, pp. 8-24.
11. Sarah Van Leuven, Annelore Deprez, Stijn Joye en David Ongenaert, op cit.
12. Kathleen Van Brempt, Monica De Coninck, op.cit.
13. https://www.altinget.dk/artikel/s-vaelgere-bakker-massivt-op-om-strammerkurs#.W6ZPJ8ttyPk.twitter.

Samenleving & Politiek, Jaargang 25, 2018, nr. 8 (oktober), pagina 46 tot 51

• socialisme
• asiel
• migratie