In april leerden we na een aanslag in Toronto het begrip 'incels' kennen; 'onvrijwillig celibataire' mannen die zich van de maatschappij afkeren. Artikels legden het fenomeen uit, verrijkten onze woordenschat met 'Stacys', 'Chads' en 'Normies' en legden denkwijzen uit die deden duizelen. We leerden een nieuw soort extremist kennen.

Incels hebben een extreem gedachtengoed dat zich lekker verregaand laat duiden. Hannah Arendt werd gequote, en seksrobots of sekswerkers moesten soelaas brengen (iets waartegen sekswerkers terecht protesteerden). De persaandacht zakte ineen, de wondermiddelen blijken kwakzalverij, maar de origine en betekenis van incels blijven interessant, vooral waar ze iets over het huidige onbehagen van de man vertellen. Incels zijn bovendien een exotisch en extremistisch deel van de 'manosphere', een veel groter teken aan de maatschappelijke wand. Vergeten en verbitterde mannen zoeken er naar oplossingen voor werkelijke problemen. Ze legden de grondslag voor inceldenken, maar infiltreren ook ongemerkt in het breed-maatschappelijk denken en doen.

Zo'n 9 jaar geleden sprak een huisvriend me aan over mannenrechten, omdat ik over vrouwenrechten en feminisme schreef. Feminisme is er ook voor mannen, herhaalde ik. Hij onthaalde dat op vermoeide minachting. Hij haalde aan hoe mannen vaker sterven door zelfdoding en alcoholisme, hekelde het kostwinnersmodel, de beperkte inspraak in vruchtbaarheid en bij hoederecht. Bij elk gesprek knikte ik, om halverwege de redenering compleet af te haken. Zijn verklaring lag immers niet bij een scheefgegroeid systeem om samen recht te trekken, maar eenduidig bij vrouwen en feminisme. Eindeloze kampenoorlog en een vijandbeeld stonden me tegen.

Maar dat scheve denksysteem was goed ontwikkeld. Online sprongen de bronnen me tegemoet. Het was een bloeitijd voor zogenaamde 'pickup artists', mannen die een perfide systeem ontwikkelden om vrouwen te versieren. Het Men's Rights Activism (MRA) was in volle ontwikkeling. Geëvolueerd uit de mannenrechtenbeweging die parallel met de tweede golf van het feminisme was opgekomen, had het zich nu definitief afgescheurd. De latere 'manosphere', de verzamelnaam voor alles wat mannenrechten betreft, floreerde al online. Vooral The Red Pill fascineerde me: het is een onderdeel van Reddit, een sociale nieuwswebsite die zichzelf 'the front page of the internet' noemt en een gigantisch publiek bereikt. Hier kwamen stromingen samen in het debat onder hun aanhangers.

HET ONBEKENDE CONTINENT VAN DE MANOSPHERE

Deze nieuwe wereld was verbluffend. De oorspronkelijke mannenbeweging stoelde op gelijkwaardigheid en gelijke rechten, maar de afgescheurde manosphere draaide dat om naar wraak en harde darwinistische filosofie. Het manifest van The Red Pill verwijst naar de film The Matrix en deelt de wereld op in alfa- en betamannen. De tweede onderhouden vrouwen, de eerste 'krijgen' ze ('alpha fucks, beta bucks'). Maar hét onderscheid zien Red Pillers tussen mannen en vrouwen. Mannen zijn van nature trouw, rationeel en onvoorwaardelijk liefhebbend; vrouwen onbetrouwbaar, emotioneel en opportunistisch.

Maar de manosphere is, naast onbekend voor het grote publiek, ook veelvormig en geschakeerd. Ze valt niet in één stuk te tackelen. Tijdens haar bijzondere geschiedenis wisselde ze een paar keer van gedaante en associeerde zich met heel andere bewegingen. Vandaag is ze Alt-right-georiënteerd, maar eerder sympathiseerde ze sterk met volksbewegingen zoals Anonymous. Ook haar specifieke communicatie maakt de manosphere ongrijpbaarder. Haar dubbelzinnige humor genre (internetforum) 4chan, haar narratieven, geloof en mythes, en een ongelofelijke hoeveelheid specifieke termen en uitdrukkingen. Die communicatie gaf de manosphere mee vorm, maar laat haar nu zowel ongemerkt als krachtig naar buiten treden.

De rode draad en onderliggende visie zijn ideeën rond relaties en seks. Een rotsvast geloof wordt geplaatst in evolutionaire psychologie - één van de wankelste aller wetenschappen - en daaruit vloeit een machinale visie op genderbalans. Vrouwen zouden op optimaal mannelijk zaad uit zijn, maar op andere hormonale momenten betrouwbaarheid opzoeken. Hun hormonen drijven hen willens nillens naar ontrouw of scheiden. Aan de top van de mannelijke ladder staat de alfaman, die zonder enige binding vrouwen kan gebruiken zo veel hij wil. Dat veel mannen afvallen, is een zaadje voor de incelbeweging. Om fysiek, intellectueel of financieel kapitaal te verwerven worden ettelijke tips en strategieën uitgewisseld. Geregeld draait de theorie richting mythe, zoals waar masturbatie de mannelijkheid zou aantasten door een dalende testosteronspiegel - wat wetenschappelijke consensus eenduidig weerlegt.

De manosphere en zijn biologisch determinisme heeft iets donker deprimerends. Liefde is ziel- en doelloos. De agressieve machtsaap bestaat, maar de sociale empathische primaat niet. Andere mannen bieden geen solidariteit maar harde 'werkelijkheid'. Tussen de seksen heerst oorlog of een wankel evenwicht. Het vrouwbeeld lijkt op hoe moslimhaters of antisemieten hun slachtoffer tekenen: onveranderlijk, 'allemaal hetzelfde', een bedreiging. Alleen is de slechterik hier ook wie men begeert.

De bewapening tegen vrouwen kan zware vormen aannemen. Na het incelgeweld in Toronto opperde een incelaanhanger om verplichte monogamie in te stellen. Jordan Peterson, psycholoog en officieuze poster boy van de manosphere, verdedigde dat idee onder een dun laagje ethisch vernis.

Kritiek op de ideeën is niet geoorloofd. The Red Pill kondigt in zijn kantlijn verboden gedrag aan, zoals de Red Pill-denkwijze betwijfelen, ze vrouwonvriendelijk noemen of feminisme verdedigen. De bekende blog 'Exposing feminism' rafelt feminisme uiteen in verschillende 'anti-male shaming tactics'. En dan is er 'hamster': een term voor een vermeend onbewust vrouwelijk survivalmechanisme, waardoor ze ten onrechte geloven dat ze rationeel zijn. Het denken van de vrouw is dus ongeldig; zijzelf wordt bijna ontmenselijkt tot een soort lieflijk en idioot zoogdier.

Vrouwen die ingaan tegen dit denken worden verguisd of ontoerekeningsvatbaar verklaard. Op YouTube vallen ettelijke vloggers feministen aan. Dat ontaardt in cyberbullying, dreigementen en aanvallen. Het bekendste slachtoffer is wellicht vlogster en game-specialiste Anita Sarkeesian, die regelmatig met het leven wordt bedreigd.

De 'manosphere' vandaag is volgroeid tot een ijsberg: grotendeels onzichtbaar met een enorme groep mannen die er zingeving zoeken. Alt-right en -light hebben de manosphere met succes het hof gemaakt: ze delen nu overtuigingen, gedrag, terminologie en jargon. In de Verenigde Staten gebruiken politici en influencers de specifieke termen en ideeën van de manosphere. Maar ook in Vlaanderen wint de trend sinds kort aan belang. Buitenstaanders horen een wat buitenissig taalgebruik, maar voor ingewijden lichten ze op als neon en is de dubbele boodschap duidelijk: ik ben één van jullie, steun me.

Wat de manosphere ook deelt met Alt-right, is zijn genadeloze opstelling tegenover andere meningen, agressie tegenover andersdenkenden en dubbelzinnige humor. Hoe serieus zijn de posts van incels over massaverkrachtingen, vergiftigde 'normies' (wie meedraait in het systeem) en het afslachten van 'Chads' (mannen met relationeel succes)? Expliciet wordt gezegd dat 'normies' nooit mogen weten of je het meent. Die strategie werkt in beide richtingen: je kan alles claimen én alles ontkennen. Een uitvergrote spiegel van hoe ook de humor van Men's Rights Activists(MRA's) in het algemeen werkt, ook al distantiëren MRA's zich van incels. Zij zouden de uitzondering, de freaks zijn. Absoluut gezien hebben ze gelijk. De grootste incel-subreddit had amper 40.000 leden, terwijl The Red Pill er recent een kwart miljoen had plus een veelvoud meelezers. Inhoudelijk zijn ze ook de extremisten, maar de scheiding in gedachtengoed lijkt nergens duidelijk. Het is een continuüm, net als de manosphere zelf.

Om de nuance weer te geven vermelden we een paar groepen en denkrichtingen, niet allemaal even donker of cassant. Zo is er de groep die mannen en vrouwen naar waarde schat maar biologisch determineert, een soort alternatieve 'Mannen komen van Mars, vrouwen van Venus'. Deze groep ziet vrouwen als wezens met giftige kanten maar erkent ook de minpunten van mannen.

Theoretici zoals New Age-schrijver David Deida preken complementariteit gebaseerd op polaire aantrekkingskracht; de bekende 'game'-blogger Rollo Tomassi zet af en toe in op verzoenende taal. Deida beschrijft zelfs 'vrouwen met mannelijke essentie' en laat verstaan dat er een spectrum is. Binnen de manosphere is dat behoorlijk gedurfde taal, want ze verdedigen haast altijd een absoluut-biologische dualiteit van de seksen. Transgenders vinden ze op zijn best 'mislukte' mannen of vrouwen.

Nostalgici geven de moderne maatschappij de schuld. Feminisme heeft westerse vrouwen verwend en lui gemaakt, seksueel overschrijdend gedrag en #metoo zijn modekreten, en Russische en Aziatische vrouwen kennen hun natuur en plaats nog. Deze groep gelooft in sterke mannen, in conservatisme, vaak ook in God. Dat lijkt onschuldig, tot ze maagden met pindanootjes vergelijken (eens opgegeten is de 'schil' waardeloos) of beweren dat vrouwen stamcellen opnemen van bedpartners zodat ze 'besmet' worden bij seks (dit is niet zo). Alt-right kan zich over het algemeen erg goed vinden in deze groep, en deelt er ook vele waarden mee.

(Would-be-) pickup artiesten zien vrouwen instrumenteel. Als een vrouw heel leuk is, mag ze misschien hun vriendin worden. Maar door hun wantrouwig wereldbeeld zonder vergeving en empathie komt het daar zelden toe.

Verbitterden dan weer zien 'goede' vrouwen als de uitzondering. Ze zien zichzelf niet als alfa's en gaan uit van hun falen. Ze hebben nog hoop en een zeker gevoel van rechtvaardigheid over 'die ene goede vrouw'.

'INCELS': KANARIES IN DE KOOLMIJN

Bij nog grotere wanhoop verdwijnt ook dat lichtpunt: in de incelcommunity. Dat de grootste incel-subreddit (een onderdeel van Reddit) verboden werd om haatdenkbeelden, betekent heel wat in een omgeving die free speech als heilig principe huldigt. Er doken natuurlijk meteen nieuwe subreddits en andere fora op. Incels zien relaties en seks heel instrumenteel en vrouwen als moedwillig gemeen om hen dat te ontzeggen. Ook de samenleving zou hen uitspuwen om hun gebrek aan looks of status. Interessant genoeg zien de meeste incels er heel normaal uit naar een doorsnee maatschappelijke norm, maarhet neerhalen van mekaar wordt gecultiveerd. Mannen posten vaak foto's, en dan worden ze neergehaald door anderen, die hen bijvoorbeeld zeggen zich neer te leggen bij eeuwig maagd blijven, aangezien ze een stevig voorhoofd, goeie haarlijn, zwakke kaaklijn of, godbetert, zelfs polsomvang mankeren. Ze voelen zich verdoemden onder mekaar en dat maakt terreurfantasieën verleidelijk.

De term 'incel' zelf is twijfelachtig. 'Onvrijwillig celibaat' klinkt naar slachtofferschap, maar ze houden zichzelf in een splendid isolation. Net zoals 'Islamitische Staat' is 'incel' een te nobele term voor de lading. Het is een community waarvoor je medelijden zou kunnen voelen als ze niet zo op haatacties dreven. Toen na de aanslag in Toronto, bijvoorbeeld, werd geopperd dat incels baat zouden hebben bij een bezoek aan een sekswerker, sloegen die sekswerkers zelf alarm op Twitter. Sommigen onder hen werden gestalkt of financieel afgezet door incels. De instrumentalisering van vrouwen door incels en het wegwuiven van hun denken en voelen, rechtvaardigt de overgang tot geweld makkelijk.

De manosphere stootincels af als absoluut vreemd lichaam. Niet helemaal terecht: ze delen roots, online hangouts, taal en overtuigingen, en zelfs wraakacties. Wanneer bekende Alt-right-vlogger Stefan Molyneux verkrachting relativeert of de eerder genoemde Jordan Peterson de man als slachtoffer van feminisme propageert, is de stap naar verkrachting als machtsinstrument of gedwongen vrouwenverdeling niet zo groot.

FEMINISME: THERAPIE VOOR DE MANNELIJKE MALAISE?

Maar incels zelf kunnen ons ook iets leren: over de malaise binnen de manosphere en mannelijkheid in bredere zin. Want incels zijn geen onmensen. Zoals dat ook het geval is bij andere soorten extremisme, zoals jihadisme, zijn het vaak verloren tieners, gerekruteerd in de manosphere. Daar pikken ze een beeld op dat vrouwen, feminisme en een 'vervrouwelijkte' cultuur als zondebok toont, en dat beeld wordt publiek salonfähig gemaakt door Alt-right. Niet zijzelf zijn onmenselijk, wel het vreemde sneeuwbaleffect dat henzelf én hun object van verlangen en slachtoffer ontmenselijkt.

Een verdere abstractie is interessanter omdat ze een begin van oplossing biedt. Incelschap, Men's Rights Activism,zelfs Alt-right dienen vooral als zingevend instrument in een veranderende, gecompliceerde wereld. Westerse mannen zien hun vanzelfsprekende dominantie al decennialang op losse schroeven gezet in een verschuivende wereldeconomie. Andere relatievormen, onafhankelijker vrouwen, meer fluïde normen compliceren relaties.

En daar heeft de beweging een punt: er heerst een mannelijke malaise in de westerse wereld. Men's Rights Activists halen graag aan dat zelfdoding bij mannen vaker fataal afloopt, ze vaker gedood worden in oorlogen, vaker neergeschoten ook. Maar dat lijken symptomen voor een dieper en algemener ongemak: arbeidersjobs sneuvelden in de sociaaleconomische crisis, het zwaartepunt verschoof naar andere opkomende markten, het tweeverdienersschap is vaak noodzakelijk om te kunnen overleven. Hoewel ze geen maatschappelijke dominantie meebrengt, komt de hogere opleiding van meisjes bedreigend over. Absoluut gezien zijn witte mannen nog steeds bevoordeeld tegenover vrouwen en mannen van kleur, maar vanuit hun eerdere positie is er wat neergang.

Dé olifant in de kamer is echter hoe weinig plaats er overblijft voor de man. De klassieke mannelijkheid verliest ruimte en wordt door anderen al bewoond. Mannelijker zijn voor een vrouw is toegelaten - zij mag schieten, broeken dragen, drinken, razen of stoer zijn. Maar haar krappe omschrijving laat weinig ruimte voor verbreding of alternatieven bij de mannen zelf. Voor hem blijven breien, rokken dragen, cupcakes bakken, huilen of panisch zijn een taboe. Ons idee van mannelijkheid bepaalt de meest banale levensaspecten van een man: van gedrag tot kleding, beroepskeuze, gevoelens, verlangens, tijdverdrijf. En maatschappelijk wordt daaraan weinig veranderd. Experimenteren met een ander soort mannelijkheid wordt licht belachelijk gemaakt en de overheid geeft daarin weinig tegengas. Campagnes voor meer vrouwen in de richting van STE(A)M (Science, Technology, Engineering, Arts en Mathematics) bijvoorbeeld zijn legio. Maar de onderbemande zorg, thuis en elders, blijft een vrouwelijk domein; en campagnes daarover zie je nauwelijks.

In de manosphere heerst de schrik dat mannen overbodig worden, gesymboliseerd in het idee van voortplanting zonder mannen. Waar vrouwen en wie tussen het man/vrouwgebeuren valt al een paar generaties lang een bevrijdingsdiscours opbouwden, mankeerden mannen dat in hun geprivilegieerde positie. Het Alt-right-discours wil terug naar een duidelijker wereld met vast afgebakende rollen. Het geeft een houvast, hoe donker ook.

Natuurlijk blijft de geprivilegieerde positie van (witte) mannen grotendeels intact. Om de Canadese activiste en femiste, Margaret Atwood, te quoten: mannen zijn bang dat vrouwen hen uitlachen, vrouwen dat mannen hen vermoorden. Maar het hoeft geen opbod in problemen te worden; de ene bevrijding kan de andere zelfs dienen. Het feminisme en zijn ervaring in kadering, zelfacceptatie, validatie en geweldloze bevrijding kan mannen helpen, zoals het al een tijd belooft. Anderzijds is dit een opportuniteitskwestie: werkelijke gelijkwaardigheid is quasi onbereikbaar zonder de actieve steun van mannen, de blijvend dominante groep.

Maatschappelijk ligt hier een flinke taak. De Britse auteur en feministe Caitlin Moran, schreef eens in het blad Esquire: 'Jij bent niet het patriarchaat, jij bent gewoon… Patrick.' Een man lijdt evengoed onder patriarchale kwesties. Het verloren gevoel van één man - ook vermenigvuldigd met tienduizenden - is an sich niet kwaad bedoeld. Oude bakens worden met recht gesloopt. Het nieuwe evenwicht dat we zoeken, hoort met overleg te luisteren naar iedereen in plaats van stellingenoorlog te voeren. Feminisme hoort mannen te steunen en te tonen hoe je zo'n nieuwe ruimte kan navigeren en invullen naar eigen vrijheid en believen. Voor veel mannen moet dat een gloednieuwe ervaring zijn.

In zo'n denkkader zijn er mogelijkheden genoeg buiten vrouwenhaat en biedt feminisme heel praktische antwoorden. Als je 'white male privilege' googelt, bots je op ironische Alt-right-memes van soldatengraven. Dat verbeeldt letterlijkeen schijnbaar wollig feministisch idee als intersectionaliteit. Het zijn immers arme_ mannen die massaal sterven in oorlogen. Neergeschoten word je vooral als man van _kleur. In eigen land worden 'de meiskes' van andere origine 'braaf' gevonden, maar de jongens 'krapuul'. Een écht inclusieve samenleving bereik je alleen met genoeg jongens en mannen aan boord. Al was het maar - dat leren de talloze hate crimes van de laatste laren - omdat elke bevolkingsgroep haar eigen extremisten heeft. Het zijn de kanaries in de koolmijn van wat er drastisch mis dreigt te lopen.

Samenleving & Politiek, Jaargang 25, 2018, nr. 8 (oktober), pagina 17 tot 23

• feminisme
• Alt-right
• extreemrechts

DE VELE GEDAANTES VAN EXTREEMRECHTS

De stille invoering van het 70-puntenplan

Alexis Deswaef

Welkom in het tijdperk van het globale nationalisme

Ico Maly

Hoe kan het verder met de man?

Celia Ledoux

Klimaatverandering? Det är en uppfinning!

Martin Hultman

Zijn extreemrechts en extreemlinks even erg?

Vincent Scheltiens