Op maandag 8 september gingen de Noren naar de stembus. Het linkse blok – ook wel de Rood-Groenen genoemd - behield de meerderheid in het parlement en premier Jonas Gahr Støre van de sociaaldemocratische Arbeiderspartij mag een nieuwe regering vormen. Tijdens de vorige legislatuur was een coalitie van slechts drie partijen genoeg. Maar nu zijn er vijf partijen van het linkse blok nodig, waarbij de meer extreme partijen machtiger lijken dan ooit. Ook staat Støre hevige tegenwind te wachten vanuit de oppositie met de rechts-populistische Fremskrittspartiet (FrP) die slechts een paar procentpunt kleiner is dan de sociaaldemocraten. Net als in de rest van Europa groeien de flanken en wordt regeren moeilijker.

ARBEIDERSPARTIJ KLOM UIT DIEP DAL

Ondanks de kopzorgen voor mogelijke ‘Rood-Groene chaos’ de komende vier jaar, is premier Støre meer dan opgelucht over dit resultaat. Makkelijk kon men zijn eerste regeringsjaren namelijk niet noemen. Na de verkiezingen in 2021, toen het Rood-Groene blok weer de parlementsmeerderheid veroverde, vormde de Arbeiderspartij een regering met de agrarische Centrumpartij en gedoogsteun van de Socialistische Linkspartij. Geplaagd door hoge inflatie, rentestijgingen, onvrede over klimaatbelastingen en ruzie binnen de coalitie, zag Støre toe hoe zijn partij in de peilingen naar beneden denderde.

Bij de gemeenteraadsverkiezingen van 2023 verloren de sociaaldemocraten voor het eerst in honderd jaar de positie als grootste partij. Vorig jaar schommelde de partij in de peilingen zelfs rond 15%, het slechtste resultaat sinds 1903. De centrumrechtse partij Høyre stond virtueel op kop. Het leek erop dat Noorwegen de meeste rechtse regering sinds de Tweede Wereldoorlog zou krijgen. Hierdoor was de positie van Støre als leider van de Arbeiderspartij erg onzeker.

Maar in januari dit jaar kwam een kentering. De onpopulaire Centrumpartij stapte uit de regering omdat ze weigerde EU-regels rondom het uitbreiden van groene energiebronnen in te voeren. Deze regels zouden namelijk ruimte voor de landbouw en visserij inperken. Støre greep dit als een kans om zichzelf politiek te herdefiniëren. Hij vormde een nieuwe minderheidsregering bestaande uit enkel en alleen zijn eigen Arbeiderspartij. De erg populaire oud-secretaris-generaal van de NAVO en oud-premier, Jens Stoltenberg, werd de nieuwe minister van Financiën. Met hem in de regering groeide het vertrouwen van de kiezers dat met de sociaaldemocraten Noorwegen in goede handen was in tijden van geopolitieke omwentelingen. De peilingen sloegen om en de Arbeiderspartij schoot omhoog uit een diep dal.

Met Jens Stoltenberg in de regering groeide het vertrouwen van de kiezers dat met de sociaaldemocraten Noorwegen in goede handen was.

Ook de ontwikkelingen op rechts hielpen bij de kentering ten voordele van de Arbeiderspartij en het linkse blok. Erna Solberg, de leider van de centrumrechtse Høyre en premier van 2013 tot 2021, was volgens de peilingen lang zeker van een terugkeer naar de macht. Maar sinds haar man werd beschuldigd van machtsmisbruik bij controversiële aandelenaankopen, was die zekerheid weg. Door onvrede over immigratie en klimaatbeleid onder een grote groep kiezers had de rechts-populistische FrP al de wind in de zeilen. Maar door de beschadigde geloofwaardigheid van Solberg raakte Høyre overschaduwd vanuit rechts. FrP werd in de peilingen veruit de grootste partij in het rechtse blok en daarmee was diens partijleider, Sylvi Listhaug, de uitdager van Støre voor het premierschap.

Høyre en de liberale partij Venstre raakten hierdoor niet alleen in verdrukking vanuit rechts, maar ook vanuit links. Gematigde kiezers in de steden voelden zich niet comfortabel met idee dat Listhaug en haar FrP de volgende regering zouden leiden. Deze kiezersgroep trok daarom naar links. De linkse partijen maakten hier gretig gebruik van. Juist nu de economie weer begon aan te trekken, kwam de regering Støre-Stoltenberg met dure beloftes. De energieprijzen zouden op een laag niveau worden gereguleerd en alle kinderen in heel Noorwegen zouden vanaf volgend schooljaar gratis eten op school krijgen. Als FrP aan de macht zou komen en de belastingen flink zouden verlagen, zouden deze populaire hervormingen de prullenbak ingaan, aldus de linkse partijen. De trend van Høyre- en Venstre-kiezers die naar links overstappen, werd versterkt.

MINDERHEIDSREGERING

Op verkiezingsdag afgelopen 8 september behaalde Høyre met 14% één van haar slechtste resultaten ooit. De liberale Venstre verloor zelfs twee derde van haar zetels en hield er slechts drie over. De rechts-populisten van Listhaug verdubbelden ruim naar een kwart van de stemmen. Nooit was FrP zo groot . De Arbeiderspartij van Støre werd weer de grootste partij van Noorwegen met 28% en het linkse blok behield met 88 van de 169 zetels de meerderheid in het parlement.

Een samenwerking met alleen de Centrumpartij en Socialistische Linkspartij is vandaag echter niet meer genoeg voor een meerderheid. De Groenen en de extreem-linkse partij Rødt zijn nu ook nodig. Dit zal Støre ongetwijfeld kopzorgen bezorgen in zijn komende periode als premier. De samenwerking met de Socialistische Linkspartij aan de ene kant en de agrarische Centrumpartij aan de andere kant was al moeilijk, met name op het gebied van milieu en klimaat. De ruzies verlamden het regeringswerk, met de exit van de Centrumpartij uit de regering in januari als hoogtepunt.

De Socialistische Linkspartij en Rødt eisen gratis tandzorg, een verbod op investeringen door het Noorse oliefonds in Israël, groene energiebronnen ten koste van de landbouw uitbouwen en flinke belastingverhogingen op kapitaal. De Groenen gaan een stap verder en eisen een plan voor het afbouwen van de gehele olie-industrie. De Centrumpartij wil daarentegen juist de belastingen verlagen en de olie-industrie uitbreiden zodat ruimte voor de landbouw behouden wordt. En dan moeten we de Arbeiderspartij niet vergeten die aan de kiezers had beloofd het algehele belastingniveau onveranderd te laten.

Støre heeft al bekendgemaakt dat hij verder wil met zijn minderheidsregering die enkel en alleen bestaat uit zijn eigen Arbeiderspartij.

Hoe deze belangen en eisen kunnen worden samengebracht, zullen we op korte termijn hoogstwaarschijnlijk niet weten. Støre heeft al bekendgemaakt dat hij verder wil met zijn minderheidsregering die enkel en alleen bestaat uit zijn eigen Arbeiderspartij. Dit geeft de premier op papier veel flexibiliteit. In het verleden als de ruzie op links te veel werd, werkten de sociaaldemocraten op bepaalde dossiers samen met de centrumrechtse oppositiepartijen Høyre, Venstre en de christendemocratische KrF. Maar nu beide partijen zwaar verloren, kan dat ook moeilijk worden. Høyre is de koppositie op rechts kwijt en wordt op veel thema’s overschaduwd door FrP. Daarom is het waarschijnlijk dat Høyre zich verder afzet van links om zo kiezers terug te halen van Listhaugs rechts-populistische partij. KrF is namelijk om diezelfde reden de afgelopen jaren al naar rechts opgeschoven, waardoor een samenwerking met de Arbeiderspartij te moeilijk is geworden.

BLOKKENSYSTEEM ONDER DRUK

Er is dus een grote kans dat Støre uiteindelijk volledig afhankelijk zal zijn van de groene en (extreem-)linkse partijen om beleid door het parlement te krijgen. Daarmee lijkt de linkerflank van de Noorse politiek machtiger dan ooit. Maar dit zet het blokkenlandschap van de afgelopen 20 jaar onder druk. In 2005 stapte de Centrumpartij over naar het linkse blok. De belangrijkste punten van deze agrarische partij zijn protectionisme, decentralisering en subsidieregelingen voor boeren en platteland. Dit stond haaks op de plannen van de rechtse partijen die juist pleiten voor meer internationale handel, centralisering en marktwerking. De van oudsher meer conservatieve Centrumpartij regeerde daarom samen met de Arbeiderspartij en Socialistische Linkspartij in de regeringen-Stoltenberg (2005-2013) en Støre (2021-2025).

Vandaag de dag spelen andere politieke thema’s een grote rol, waardoor de gezette stap naar links in 2005 minder logisch lijkt. De Arbeiderspartij en Socialistische Linkspartij pleiten voor een ambitieus klimaatbeleid. De Centrumpartij verzet zich daartegen uit angst dat vissers- en boerenbedrijven dure transities moeten ondergaan en grond kwijtraken aan dammen en windturbines voor groene energie. Dit leidde tot veel conflict de afgelopen vier jaar en zal waarschijnlijk tot meer ruzie leiden nu ook Rødt en de Groenen nodig zijn voor een meerderheid. Zeker nu de Centrumpartij veel plattelandskiezers heeft verloren aan FrP van Sylvi Listhaug waardoor de agrariërs nog minder geneigd zijn een groen compromis te sluiten.

Ook aan de rechterkant staat het blokkensysteem onder druk. De partij Venstre heeft de afgelopen maanden een flink deel van haar kiezers verloren die uit angst een regering met FrP naar links zijn overgelopen. Venstre is een liberale en progressieve partij die staat voor een ambitieus klimaatbeleid, het opkomen voor LHBT-rechten en steun aan Palestina. In het huidige politieke landschap gaat dit moeilijk met de christendemocratische KrF en al helemaal FrP die groen beleid willen terugdraaien, regenboogvlaggen zien als ‘woke-propaganda’ en uitgesproken pro-Israël zijn.

Er gaan geluiden op dat de Centrumpartij en Venstre van plek moeten wisselen, en respectievelijk naar het rechtse en linkse blok verhuizen.

Er gaan geluiden op dat de Centrumpartij en Venstre wellicht van plek moeten wisselen, en respectievelijk naar het rechtse en linkse blok verhuizen. Beide partijen bevinden zich immers op een electoraal dieptepunt omdat ze massaal kiezers aan de andere kant verloren hebben. Maar dat is op dit moment vooral speculatie. Op economische thema’s is de Centrumpartij nog steeds het best gebaat bij het linkse blok met de andere Rood-Groene partijen. Ditzelfde geldt voor Venstre die, naast progressief beleid, ook graag een grote privatiseringsslag wil doorvoeren in de publieke sector om zo de belastingen flink te kunnen verlagen.

CHAOS OF COMEBACK?

Toch zijn deze twee partijen wel waar de komende jaren veel aandacht naar zal gaan. Lukt het premier Støre om de Centrumpartij en de andere linkse partijen samen te brengen? Of dreigen de komende vier jaar een ‘Rood-Groene chaos’ te worden waarbij de sociaaldemocratische minderheidsregering constant aan een zijden draadje hangt? Hetzelfde geldt voor Sylvi Listhaug en haar FrP. Lukt het de nieuwe oppositieleider om de rechtse partijen bij elkaar te brengen om zo de kiezer bij de volgende verkiezingen een geloofwaardig regeringsalternatief aan te bieden? Of blijkt de concurrentie tussen FrP en Høyre daarvoor te groot, terwijl Venstre zich meer naar links begint de positioneren?

Dreigen de komende vier jaar een ‘Rood-Groene chaos’ te worden waarbij de minderheidsregering constant aan een zijden draadje hangt?

Ten slotte verbergt de winst van de Arbeiderspartij dat de achterban deze verkiezingen een tikkeltje veranderde. De sociaaldemocraten blijven aan de macht dankzij hoogopgeleide kiezers in de steden die eerder op Høyre en Venstre stemden. Tegelijkertijd is te zien hoe in kleine industriesteden weg van de hoofdstad Oslo de partij van Støre lichte verliezen leden. Op sommige plekken stootte FrP zelfs de Arbeiderspartij van de troon als grootste partij. Tussen al het gefeest krabben daarom sommigen aan de rechterkant van de partij zich achter de oren. Zij pleitten de afgelopen jaren juist voor een streng migratiebeleid en minder samenwerking met linkse partijen om de groei van FrP tegen te houden. Vorig jaar, toen de Arbeiderspartij op 15% peilde, was deze vleugel nog erg gehorig. Desondanks kregen ze als kleine minderheid binnen de partij niet hun zin . En nu het weer goed gaat, luistert al helemaal niemand naar ze. Maar zodra de peilingen weer zakken en die van FrP pieken, zullen ze snel weer van zich laten horen. Nog een potentieel probleem op het bord van premier Støre.

• column
• Noorwegen
• sociaaldemocraten
• verkiezingen