Bulletin of the Atomic Scientists, de Amerikaanse nucleaire waakhond, actualiseerde onlangs de Doomsday Clock. Deze indicator van de mondiale atoomdreiging staat, 80 jaar na Hiroshima, op het hoogste niveau ooit. We staan nu op 89 seconds to midnight, closest ever to human extinction.¹ Als de klok op 0 komt, is het Doomsday: het einde van de mensheid.

Tal van bezorgde Amerikaanse nucleaire experts, onder impuls van Bulletin of the Atomic Scientists, hebben de laatste maanden dan ook op Trump ingewerkt. Het regende memo’s om nucleair onheil te voorkomen. Hoewel de strapatsen van Trump en Musk onmiskenbaar gevaarlijk zijn, ook nucleair, kan de perceptie van een dreigend atoomconflict de houding van Trump tegenover Oekraïne mogelijks mee verklaren. Tegelijk is er geopolitiek natuurlijk meer aan de hand dan enkel de oorlog in Oekraïne. Want hoewel het nucleair risico in Oekraïne in het achterhoofd van Trump speelt, blijft zijn harde achterban met Project 2025 op nog grotere atoombomavonturen aandringen.

BEWAPENINGSWEDLOOP

Vanuit het besef van de atoomdreiging bepleit Tom Sauer, expert Internationale relaties aan de UA, al jaren voor vredesinitiatieven en diplomatie rond Oekraïne en andere conflicthaarden in de wereld.² Ook ULB-expert, Christophe Wasinsky, neemt de bewapeningswedloop onder de loep. Hij merkt op dat de westerse bondgenoten in 2024 al tienmaal meer aan defensie besteedden dan Rusland.³

De Europese waarden van vrede, solidariteit en duurzaamheid smelten ondertussen weg als sneeuw voor de zon. Nog vóór de mogelijkheden van een wapenstilstand af te tasten, versnelt de dans van Europese politici van alle slag, met oorlogsretoriek en bewapening.

In de demonisering eigen aan elke oorlog vergeten we snel dat, bovenop de dominante oorlogsdynamiek van Rusland, het Westen mee aanleiding heeft gegeven tot de agressie van Rusland. Dat had kunnen worden vermeden, net als die andere loopgravenoorlog ruim honderd jaar geleden. Eric Torrekens trekt in het tijdschrift Brood & Rozen de parallel met 1914 na de moord op Jean Jaurès._⁴ Er volgde 30 jaar ellende nadat de internationale inzet voor vrede werd ingeruild voor een nieuwe bewapeningswedloop.

Een escalatie met Rusland houdt zowel voor Oekraïne als Europa een nucleaire dreiging in.

Vandaag loopt de Europese coalition of the willing warm voor de uitbreiding van het conflict. Maar een escalatie houdt zowel voor Oekraïne als Europa een nucleaire dreiging in. Is progressief Europa zich nog bewust van het nut van nucleaire ontwapening?

89S BEFORE MIDNIGHT

Bulletin of the Atomic Scientists, mee opgericht door Albert Einstein, organiseerde op 28 januari 2025 zijn jaarlijkse inschatting van de bedreigingen voor de planeet. Een internationaal panel boog zich over de mondiale ontwikkelingen. Ze bekeken disruptieve technologieën zoals AI en huiverden over de klimaatontwrichting, de nieuwe risico’s voor een pandemie en uiteraard de atoombomdreiging die groter is dan ooit. Dat er in de voorbije 80 jaar geen atoombomincident was, is een mirakel.

‘89s before midnight’ is het signaal van de Bulletin aan de politieke leiders in de wereld, ook bij ons. De atoomwetenschappers herhaalden hun pleidooi om het VN-verdrag tot ontmanteling van alle kernwapens te ondertekenen. Het is zeker niet aangewezen de verguisde atoombomtesten te hervatten. Die testen zijn een doos van Pandora, met ongekende gevolgen op het vlak van geopolitiek, veiligheid en milieu.

De Bulletin houdt de evolutie in de kernwapenarsenalen nauwgezet bij. Neem de 12.000 kernkoppen in de wereld ernstig, stelt ze. Het is de grootste dreiging ooit voor de vernietiging van onze wereld. Voorzitter Juan Manuel Santos citeerde Nelson Mandela in zijn oproep tot de drie wereldleiders Trump, Xi en Poetin: “Sit down and talk”. De bewapeningswedloop is contraproductief voor elkeen. Ook voor Europa zou dit een wake-upcall moeten zijn tegen de systematische creatie van angst, die er alleen maar op gericht is om om meer wapenbudgetten vrij te maken. De internationale politiek moet weer over vrede praten en dringend alle mogelijkheden aftasten om de risico’s voor onze planeet te beheersen.

BELGIË

Wat kan de Belgische politiek met al die planetaire uitdagingen aanvangen? Meer coherent naar vrede streven in Oekraïne, Palestina en Afrika zou alvast de impact op klimaat en migratie indijken. De ondertekening van het VN-verdrag voor de afbouw van de kernwapenarsenalen zou escalatie kunnen helpen beperken. Meer gerichte ontwikkelingssamenwerking en een meer duurzame economie met respect voor natuur en klimaat bieden een beter perspectief dan een dolgedraaide bewapeningswedloop.

De ondertekening van het VN-verdrag voor de afbouw van de kernwapenarsenalen zou escalatie kunnen helpen beperken.

In de jaren 1980 al ijverden wijlen UA-rector Robert Clara en Jef De Loof, met Medici tegen Atoomwapens, voor ontwapening. Met succes. Het atoombomarsenaal werd onder druk van de antirakettenbetogingen, en via de diplomatie tussen Ronald Reagan en een visionaire Gorbatsjov, met een zevende verminderd. In 1990 kreeg Michael Gorbachov er de Nobelprijs voor Vrede voor. In 2024 viel die eer te beurt aan de Japanse organisatie van de overlevenden van Hiroshima en Nagasaki, NihonHidankyo, die zich inzet voor een wereld zonder kernwapens.

NOBELPRIJS

“You are gambling with World War III” verweet Trump aan Zelensky in hun nu reeds historische clash in het Witte Huis. Raar maar waar, blijkbaar voelt Trump toch wel aan dat de nucleaire vernietigingscapaciteit een reële bedreiging vormt voor de ganse wereld. Vandaar zijn oproep om ook samen met China een nieuw akkoord over wapencontrole te onderhandelen.

Hoe dan ook is het risico op een nucleaire confrontatie tussen de twee nucleaire grootmachten, VS en Rusland, sterk toegenomen. De internationale verdragen voor beperking van kernwapens staan door de oorlog in Oekraïne en de confrontatie tussen Iran en Israël zwaar onder druk. Er zijn al aanzetten om atoombomtesten te hernemen, zowel in de VS, Rusland als China. Ondertussen kortwiekte Elon Musk de US Nuclear Regulatory Commission, wat het risico op een reactorongeval verhoogt. Trump liet in zijn eerste ambtstermijn al het IAEA-controleverdrag (Verification and Monitoring in Iran) schieten, nog zo’n foute keuze.

Trump lijkt, net als Reagan in 1982, te worstelen met het nut en vooral de kost van de nieuwe nucleaire wapenwedloop, ook al staat hij onder druk vanuit de conservatieve Heritage Foundation die pleit voor een enorm nucleair herbewapeningsprogramma. Trump schrikt terug voor het kostenplaatje: een nieuwe nucleaire bewapeningsrace zou de VS in de komende 30 jaar bijna 2.000 miljard dollar kosten.⁵

Europa organiseren op nucleaire afschrikking onder Brits-Franse paraplu zou decennia duren en de militaire kosten nog eens verdubbelen.

Ook voor Europa zijn de kosten enorm. Europa organiseren op nucleaire afschrikking onder Brits-Franse paraplu, zoals ook premier De Wever recent opperde, zou decennia duren en de militaire kosten nog eens verdubbelen.

Reagan zag na het zien van de film The Day After (1983) in dat wederzijdse vernietiging moest worden vermeden. Hij boekte met harde diplomatie resultaat. Het IRNF-verdrag (Intermediate Range Nuclear Forces) met de Sovjet-Unie elimineerde vanaf 1988 tal van atoomraketten. De atoomexperten die nu in die zin op Trump inwerken, bespelen zijn ijdelheid door hem het perspectief van een Nobelprijs voor te schotelen, zoals Obama er één kreeg.⁶

De vertoning tussen Trump en Poetin weerspiegelt de feitelijke militaire macht in de wereld. Want zij twee alleen beschikken al elk over ongeveer 5.000 kernkoppen. De Franse force de frappe is daarbij een mager beestje, dat net als het VK en het snel stijgend Chinees kernarsenaal samen minder dan 2.000 kernkoppen omvat. Ondertussen lijkt China, afhankelijk van de beschikbaarheid van splijtstof, snel te willen opschalen naar 1.000 kernkoppen. China slaagde er vorig jaar ook al in om een intercontinentale raket van 12.000 kilometer te lanceren, die ook de VS kan bereiken.

Het zou dus kunnen dat Trump openstaat voor een programma van nucleaire wapenbeheersing met Poetin dat veel ruimere implicaties heeft en waarvoor de oorlog in Oekraïne in de weg staat. Een intensere Russisch-Chinese samenwerking op vlak van nucleaire splijtstof is ook voor Trump erg delicaat.

Een nieuwe nucleaire wapenwedloop zou echter het meest riskante scenario zijn voor onze planeet. Zoals Lisbete Gronlund van Massachusetts Institute of Technology (MIT) stelde, worden de risico’s van een nucleaire winter schromelijk onderschat: verstoring van de wereldwijde handels- en voedselketens, massale hongersnood en een stralingsimpact waarbij elke noodplanning in het niets verdwijnt.⁷

In de kijk van Trump is het echter een zorg hoe snel China in staat zal zijn om de derde nucleaire grootmacht te worden. Daarbij kan Trump het risico anders aanvoelen om Rusland tot een gevaarlijk niveau te verzwakken.

NUCLEAIRE RENAISSANCE

Civiele nucleaire ontwikkeling is altijd verweven geweest met het militaire, zeker wat betreft splijtstof en kleine reactoren voor duikboten.

Er is vandaag niet alleen een wedloop bezig naar nieuwe kernwapens, maar ook van lasertechnologie en de ontwikkeling van microreactoren voor het slagveld.

Er is vandaag niet alleen een wedloop bezig naar nieuwe kernwapens, maar ook van lasertechnologie en de ontwikkeling van microreactoren voor het slagveld. De VS kwam in haar verloren strijd in Afghanistan tot de vaststelling dat ze voor haar logistieke bevoorrading en het inzetten van zware wapens steeds meer energie nodig had. Snel ontplooibare microkernreactoren lijkt haar daarvoor aangewezen. Daarvoor is dezelfde splijtstof nodig als voor sommige SMR (Small Modular Reactor)-ontwikkelingen, waar China voorop ligt. Samen met haar civiele achterstand op de Russische nucleaire industrie en op China dat sneller en goedkoper reactoren maakt, verklaart dit mede de Amerikaanse hype rond SMR. President Biden startte al een inhaalbeweging om het oude reactorpark te vervangen en de nucleaire achterstand op Rusland en China in te halen. Hier lopen Europese landen, waaronder België met het Belgisch nucleair onderzoekscentrum SCK in het kielzog mee, gesteund door internationale organisaties zoals IAEA, NEA en Euratom. Het Amerikaanse Westinghouse Electric, dat in 2017 nog het faillissement had aangevraagd, is met een pak subsidies aan een remonte bezig. Het gaat nu in Europa voor grote kernreactoren de competitie aan met de haperende Franse reactoren. In Polen boeken ze alvast succes.

Duitsland, een land zonder militair-nucleaire link, blijft het buitenbeentje. De kernuitstap ging er gepaard met een nieuwe industriële energiekeuze die Angela Merkel in haar memoires niet betreurt en die Friedrich Merz zou verderzetten.

In België volstaan de twee jongste reactoren. Kernenergie, groot of klein, kan de komende 15 à 20 jaar geen noemenswaardige rol spelen in de energiebevoorrading, zoals Dirk Van Evercooren terecht stelde in dit blad.⁸ Kernenergie is nu eenmaal te complex en daardoor te duur.

NUCLEAIR ONTWAPENEN

Terug naar het front in Oekraïne. De menselijke tol is er enorm. De sociale impact laat zich met de dure gasprijzen ook in Europa voelen. De fossiele energie – met Amerikaans schaliegas voorop – krijgt een nieuwe boost.

Waarom cijferen de media het atoombomrisico zo weg? Is vrede in een economisch en sociaal project voor Europa dan niet meer waardevol om na te streven? Oorlog impliceert het grootste verlies van vrijheid, namelijk het niet meer kunnen beslissen over het eigen lot en actievermogen, zoals Harold Polis recent stelde. Er wordt met vuur gespeeld in deze Europese oorlog.

Willy Claes toont zich pragmatisch in Samenleving & Politiek.⁹ Hij stelt dat België best zijn NAVO-engagementen zou naleven door meer te investeren in veiligheid (“als je lid bent van een club, dan betaal je je lidgeld”), maar is tegelijk niet blind voor de risico’s. “Laten we ons hoeden voor overdreven wapengekletter. Onze bevrijder in de Tweede Wereldoorlog, generaal Eisenhower, nadien acht jaar Amerikaans president, waarschuwde bij zijn afscheid voor de overmatige invloed en druk van de wapenlobby. Een waarschuwing die ook vandaag nog telt.”

We mogen niet blind zijn voor de bedreiging die op de mensheid weegt door de integratie van de ultramoderne technologie en AI in de bewapening.

We kunnen een Europees project, in zoverre het sociaal evenwichtig is, ook militair op een redelijke wijze versterken vanwege de onmiskenbare dreiging zowel uit het Oosten als uit het Westen, waar Trump zijn oog liet vallen op Groenland. Maar we moeten ons hoeden voor neokoloniaal denken uit het verleden dat zoveel ellende en ongelijkheid veroorzaakte in de wereld. We mogen vooral niet blind zijn voor de bedreiging die op de mensheid weegt door de integratie van de ultramoderne technologie en AI in de bewapening. Tijdens de Koude Oorlog slaagden we er in ontwapeningsakkoorden af te sluiten met de Sovjet-Unie. Vandaag blijft van die ingesteldheid weinig over. President Trump, die zich nu voordoet als vredesbrenger, zal zijn achterban en Poetin moeten overtuigen deze akkoorden te actualiseren en opnieuw toe te passen. Hierbij zal hij ook een nieuwe wereldmacht zoals China moeten betrekken.

De bizarre combinatie van conventioneel bewapenen en nucleair ontwapenen om tot een nieuwe ontspanningspolitiek te komen, vereist vooral diplomatie. De diplomatie voor een waardige vrede in Oekraïne, maar ook elders in de wereld, eindelijk haar werk laten doen, is de eerste opdracht voor de EU.

Bewapening vanuit Europees perspectief is dus ook ... ontwapenen. Of noem het liever: de Europese waarden versterken om op lange termijn complementair weer samen te werken met de andere kant, zoals Vietnam deed. Dat kan een atoomoorlog in Europa voorkomen. Het is hoog tijd. Het is 89 seconden voor Doomsday.

EINDNOTEN

1. Gilbert Eggermont, ‘De Doomsday Clock, de dreiging voor de planeet was nooit zo groot’, DeWereldMorgen, 10/2/2025. ↑
2. Tom Sauer, ‘Rusland moet een plaats krijgen in het Europees Veiligheidsbeleid’, De Tijd, 3/3/2025. ↑
3. Christophe Wasinsky, ‘België, de NAVO en de blinde nucleaire wapenwedloop’, LAVA, 5/3/2025.↑
4. Eric Torrekens, ‘Oorlog aan de oorlog. Waarom konden socialisten de Eerste Wereldoorlog niet tegenhouden?’ Brood & Rozen, 2022, pp. 36-55.↑
5. ‘Trump proposes nuclear deal with Russia and China to halve defense budgets’, The Guardian, 13/2/2025.↑
6. Barack Obama beloofde een nucleaire vermindering van atoomwapens, toen hij als president de AB-knop in handen kreeg. Bij zijn eerste speech buitenshuis in Praag in 2009 wees Obama op het gevaar van kernwapens en nucleair terrorisme. Hij hield er een pleidooi voor een wereld zonder kernwapens. Daarvoor ontving hij de Nobelprijs voor de Vrede later dat jaar. Maar van zijn goede bedoelingen is weinig uitgevoerd. In ruil voor New START (2010) moest hij de Republikeinen beloven om zowat alle Amerikaanse kernwapendragers te vernieuwen voor meer dan 1.300 miljard dollar. Men is er nog jaren zoet mee. En wij budgettair eveneens, met de F-35’s en de modernisering van Kleine-Brogel. ↑
7. Lisbeth Gronlund, ‘Memo to Trump: Modify the US policy of sole authority to launch nuclear weapons’, Bulletin of the Atomic Scientists, 20/1/2025.↑
8. Dirk Van Evercooren, ‘Nucleaire renaissance is wensdroom’, Samenleving & Politiek, maart 2025, pp. 13-15.↑
9. Willy Claes, ‘Hoe Trump de rode loper uitrolt voor Poetin’, Samenleving & Politiek, 24/2/2025.↑

Samenleving & Politiek, Jaargang 32, 2025, nr. 4 (april), pagina 28 tot 33

• kernenergie
• kernwapens
• oorlog