Tijdens de afgelopen Amerikaanse verkiezingen ging het er volop over: de moslimstem. In de staat Michigan zou er een ‘grote’ moslimgemeenschap wonen die niet meer op Kamala Harris wilde stemmen vanwege haar en Joe Bidens pro-Israël standpunt betreft de genocide in Gaza. Mensen besloten op Donald Trump te stemmen, of op de groene Jill Stein, of überhaupt niet op wat voor kandidaat dan ook. Trump kon uiteindelijk de electoral votes van de staat Michigan naar zich toe trekken. In hoeverre de ‘moslimstem’ hiertoe heeft geleid, weet ik niet. Desondanks heeft dit een discussie doen oplaaien of moslims nog steeds loyaal zijn aan de Verenigde Staten als ze hun stem laten bepalen door een vermeend buitenlands conflict. Naar mijn mening is deze discussie al een gevaarlijke ontwikkeling op zich. De stemmen van moslims worden als minderwaardig weggezet en door sommigen zelfs geproblematiseerd.

In Europa wordt het kiesgedrag van moslims ook in toenemende mate op een vijandige manier aan de kaak gesteld. De discussies rondom het succes van Team Fouad Ahidar in Brussel en PVDA in Antwerpen onder moslims worden vaak op een negatieve toon gevoerd. In Frankrijk gebruiken tegenstanders een exit poll waarin bleek dat 7 op de 10 moslimkiezers op Jean-Luc Mélenchon stemden in 2022 als argument dat hij het Franse secularisme niet onderschrijft. Een dieptepunt was afgelopen weekend toen de Zweedse christendemocratische vicepremier, Ebba Busch, pleitte voor een discussie over het stemrecht van migranten. Ze zegt het problematisch te vinden dat vooral islamitische migranten met ‘tegengestelde waarden’ een doorslaggevende stem kunnen zijn in de vorming van meerderheden voor coalities.

WAT IS DE ’MOSLIMSTEM’?

Allereerst is het belangrijk om te weten waarover we het precies hebben. In aanloop van de Amerikaanse verkiezingen werden termen als ‘moslims’ en ‘Arabieren’ door elkaar gebruikt. Al helemaal in de Amerikaanse context is dat onjuist. De meeste Arabieren in de Verenigde Staten zijn – anders dan in Europa – christelijk, terwijl de meeste moslims niet eens Arabier zijn. Hierdoor werden valse narratieven verspreid op basis van peilingen. Zo ontstond er verwarring toen een peiling liet zien hoe de groene kandidaat Jill Stein nek-aan-nek was met Kamala Harris met Donald Trump als derde, terwijl een andere peiling Donald Trump op de koppositie liet zien. Wat velen echter niet beseften, was dat de eerste peiling onder Amerikaanse moslims was gehouden en de tweede onder Arabische Amerikanen.

De ‘moslimstem’ is erg divers, van redelijk onbekende omvang en diens etnische samenstelling verschilt van land tot land.

In Europa is het evenmin duidelijk wat precies de ‘moslimstem’ is. Het is moeilijk te achterhalen hoe groot precies deze gemeenschappen zijn. Overheden houden (gelukkig) geen register bij waarin staat wat voor religie iedereen heeft. De data die we hebben, is gebaseerd op steekproeven die vaak net wat andere resultaten weergeven van elkaar. Over het algemeen wordt de moslimgemeenschap geschat op tussen de 5 en 10% van de bevolking in West-Europa. Tevens moet duidelijk zijn dat de etnische samenstelling van de moslimgemeenschap per land anders is. In Frankrijk wordt de groep gedomineerd door migranten en hun nakomelingen uit Noord-Afrika. In Duitsland zijn de meeste moslims van Turkse, en sinds kort ook Syrische, origine. In België en Nederland is er meer sprake van een mix van deze groepen, terwijl in het Verenigd Koninkrijk het Indiase subcontinent domineert onder moslims. En dan hebben we het nog niet gehad over het fenomeen bekeren, waarbij zowel mensen van een autochtone achtergrond kunnen bekeren tot de islam als mensen met een islamitische achtergrond ervoor kunnen kiezen het geloof te verlaten. De ‘moslimstem’ is dus erg divers, van redelijk onbekende omvang en diens etnische samenstelling verschilt van land tot land in West-Europa.

VOORMALIG SOCIAALDEMOCRATISCH MONOPOLIE

Zeker in de West-Europese context is er traditioneel gezien wel een gedeelde factor als het gaat over de moslimgemeenschap: de sociaal-economische positie. De meeste immigratie vanuit islamitische landen naar West-Europa was in de vorm van gastarbeiders die voor lage lonen kwamen werken of mensen op de vlucht voor oorlog. Beide zijn geen voorbode voor een hoge sociaal-economische positie. Men was afhankelijk van een laag loon en extra sociale toeslagen of in geheel van een uitkering in geval van werkloosheid. Om deze reden is de stem van moslims in West-Europa traditioneel in grote getalen naar sociaaldemocratische partijen gegaan, net als de rest van de arbeidersklasse.

Dit staat in contrast met de moslimgemeenschap in de Verenigde Staten waar de immigratie vanuit de islamitische wereld vanwege het visumregime meer hooggekwalificeerd is geweest. Hierdoor is de sociaal-economische positie van Amerikaanse moslims relatief minder precair dan die in West-Europa, met als gevolg dat men initieel minder geneigd was links te stemmen. Zo schaarde in 2000 ongeveer 70% van de Amerikaanse moslimkiezers zich achter George W. Bush.

Tevens waren de verkiezingen van 2000 de laatste keer dat Amerikaanse moslims zich achter de Republikeinen schaarden. De groeiende islamofobie in de Verenigde Staten in de nasleep van de aanslagen op 11 september 2001 werd vooral toegedicht aan de Republikeinen en het voeren van bloedige oorlogen in het Midden-Oosten werd ook niet in dank afgenomen. In 2004 stemde de grote meerderheid van de moslimkiezers op de Democraten en dat is in de verkiezingen daarna zo gebleven. Dat de islam een groot thema is geworden in het politiek debat in de jaren 2000 verklaart ook waarom de ‘moslimstem’ niet - net als de witte arbeidersklasse - is overgelopen naar rechts. Een stem op linkse partijen was niet langer slechts een stem omdat het goed was voor de portemonnee. Het was ook een stem om te voorkomen dat partijen aan de macht kwamen die de religieuze vrijheid van moslims in gevaar dreigen te brengen.

In 2013 stemde twee derde van de moslims in Duitsland op SPD.

Terug naar Europa. Op een gegeven moment was de moslimgemeenschap één van de beste electoraten geworden voor sociaaldemocratische partijen. In 2012 stemde 57% van de Franse moslimkiezers op François Hollande, terwijl hij niet eens de meeste stemmen kon binnenhalen onder de arbeidersklasse als geheel. In 2013 stemde twee derde van de moslims in Duitsland op SPD. Hetzelfde gold voor de Zweedse sociaaldemocraten, PvdA in Nederland, Labour in het Verenigd Koninkrijk en de socialisten in België wier beste verkiezingsresultaten behaald werden in wijken met een grote moslimgemeenschap.

Nu, een decennium later, zijn er flinke barsten in deze grote steun te zien. Het monopolie op de ‘moslimstem’ van PvdA in Nederland is verloren gegaan door de opkomst van DENK. De partij werd in 2014 opgericht door twee dissidenten van PvdA. In Frankrijk heeft de extreem-linkse Mélenchon een groot deel van de moslimkiezers weten veroveren van Hollandes Parti Socialiste. In Duitsland lijkt er meer versplintering. SPD zou bij de afgelopen Europese parlementsverkiezingen slechts 13% van de stemmen weten achter zich te scharen, terwijl kleine buitenparlementaire partijen en de nieuwe links-populistische partij van Sahra Wagenknecht de boventoon voeren. In het Verenigd Koninkrijk was in de afgelopen verkiezingen van de zomer een correlatie te zien tussen de grootte van de moslimbevolking per kiesdistrict en het verlies voor Labour. Kiesdistricten die eerst golden als safe seats zijn nu veel competitiever of zelfs verloren gegaan ten gunste van onafhankelijke kandidaten en andere kleine partijen links van het midden.

Een ander alternatief is dat moslimkiezers simpelweg thuis blijven en niet stemmen. Dit werd het duidelijkst in Zweden waar de opkomst in wijken met een grote moslimbevolking flink achteruit ging in de verkiezingen van 2022, die tevens beslecht werden met een verschil van twee zetels. Volgens een interne analyse van de Zweedse sociaaldemocraten zou de nipte rechtse meerderheid voorkomen zijn als de opkomst in deze plekken evenhoog was gebleven.

De genocide is zeker niet de enige reden voor de veranderingen in de 'moslimstem'. Het is breder.

Er zijn veel aspecten die meespelen bij deze veranderingen. Recentelijk speelt de genocide in Gaza een grote rol. Veel moslims voelen zich verbonden met de Palestijnen en willen niet dat hun stem bijdraagt aan een verslechterde situatie voor hen. Mélenchon voerde in de Europese parlementsverkiezingen campagne met de Palestijnse zaak als kernthema, de partij van Sahra Wagenknecht is de enige in het Duitse parlement die een kritische toon aanslaat tegen Israël en één van de onafhankelijke kandidaten die Labour wist te verslaan in een kiesdistrict schreeuwde “dit is voor Gaza” toen hij hoorde dat hij gewonnen had.

Maar Palestina is zeker niet de enige reden. Het is breder. Hoe de politiek omgaat met Palestina is in de ogen van velen slechts een projectie van hoe ‘waardevol’ het Westen de levens van moslims acht. De parlementsleden die DENK oprichtten, deden dat uit protest tegen de volgens hen ‘te kritische’ houding van een toenmalig PvdA-minister tegenover de Turkse religieuze organisatie Milli Görüs. Het sentiment hier is weer dat men zich gestigmatiseerd voelde en niet serieus genomen.

Ook spelen de portemonnee en de situatie in de wijk een rol. PvdA voerde pijnlijke bezuinigingen uit, net als het bewind van Hollande in Frankrijk. En deze werden gevoeld door vooral de lagere sociaal-economische klassen van de samenleving, waarvan een groot deel moslim zijn. En dan heb ik het nog niet gehad over thema’s als racisme bij de politie, de Koerdische zaak, ethische thema’s als LGBT-rechten, het klimaat en nog veel meer, die onderling moslims kunnen verdelen.

GEVAARLIJK KRUISPUNT

De discussie over deze nieuwe electorale ontwikkelingen onder moslims worden vaak met een negatieve toon gevoerd. Deze verschuivingen zouden bewijzen dat moslims andere loyaliteiten zouden hebben.

Maar naar mijn mening is dit juist positief. Het laat zien dat moslims genoeg vertrouwen hebben in het politieke systeem dat ze de moeite nemen goed na te denken over hun stem en die uitbrengen zoals zij dat willen. Deze ontwikkeling is tevens meer dan logisch. De huidige generatie moslims is niet meer zoals de eerste generatie gastarbeiders en vluchtelingen die zich hier vooral als gast voelde en om die reden zich redelijk nederig opstelde tegenover de politieke macht. De huidige generatie is vaker hoogopgeleid dan eerst, zijn welvarender en hebben veel betere connecties door de hele samenleving. Ze zijn kortom geëmancipeerder en voelen zich niet als gast, maar als volledig burger. Om die reden voelen ze zich ook comfortabel om zich in het publieke debat te mengen en – zoals het hoort in verkiezingen – eigen voorwaarden te stellen bij hun stem op een partij. Er spelen dus meer thema’s een rol in de stem van moslims dan wat er in Gaza gaande is.

De huidige generatie moslims is vaker hoogopgeleid dan eerst, zijn welvarender en hebben veel betere connecties door de hele samenleving.

Dit biedt een kans, zeker nu het debat omtrent islam en ‘integratie’ weer het politieke debat lijkt te domineren. Het is de taak aan politieke partijen om daadwerkelijk, net als bij ieder andere kiezersgroep, blijvend in contact te blijven met moslimkiezers. De recente electorale ontwikkelingen onder moslims in de Verenigde Staten en West-Europa hebben laten zien dat de zogenaamde ‘moslimstem’ niet langer vanzelfsprekend gelinkt is aan één partij zoals eerst. Noch zijn ze uniform gebleven. Zelfs de nieuwe partijen die gericht zijn op de moslimminderheid lukt het niet om een monopolie op te bouwen zoals het sociaaldemocratische partijen eerder was gelukt. Als DENK in Nederland of Team Fouad Ahidar in Brussel inderdaad namens de meerderheid van de moslims sprak, dan hadden ze veel zetels gehaald dan ze nu hebben.

Het risico dat op de loer ligt als partijen de moslimstemmen en de verscheidenheid ervan niet serieus nemen, is vervreemding van het politieke systeem. Het ergste dat kan gebeuren is als de moslimminderheid helemaal niet stemt en het vertrouwen verliest in ons democratische systeem. In Zweden kunnen we zien hoe na jaren van wegkijken de flink verslechterde veiligheid en sociale situatie in de buitenwijken tot zo’n vervreemding kan zorgen, met een grote daling van de opkomst ten gevolg. De winnaars van zo’n ontwikkeling zijn radicale gelovigen die dit gebruiken om hun eigen anti-democratische en anti-rechtsstatelijke ideëen te verspreiden. En laten we eerlijk zijn: het verspreiden van zulke ideëen onder moslims komt alleen extreem-rechtse partijen ten goede die dit gebruiken om hun antimigratie- en anti-islamretoriek bij te slijpen.

• column
• verkiezingen
• moslim