De Europese verkiezingen hebben hun reputatie van tweederangsverkiezing alle eer aan gedaan, ondanks dat de Europese Unie de voorbije jaren weer flink aan invloed heeft gewonnen. Zeker bij ons stonden ze volledig in de schaduw van de federale en regionale verkiezingen. Maar ook in landen waar ze niet met andere verkiezingen samenvielen, ging de Europese stembusslag meestal over nationale thema’s of de populariteit van de nationale regering. Na de bekendmaking van de resultaten waren de grootste gevolgen van de Europese verkiezingen ook nationaal.

In de verkiezingsmarathon van de VRT, die veertien uren duurde, ging het laatste halfuurtje nog over de Europese verkiezingen, omdat men dat nu eenmaal al de hele dag had beloofd. Op dat moment, rond middernacht, was iedere kijker al compleet murw geslagen met eerste analyses op basis van de 57 kiezers die hun stem hadden uitgebracht in Herstappe, voorbijflitsende staafgrafieken met stempercentages en taartdiagrammen met coalitiecombinaties, overwinningsspeeches door winnende verliezers, verliezende winnaars en de voorzitters van Groen, en een voorzittersdebat waar geen enkele deelnemer goesting in had. Er stond vast nog ergens een televisie aan in een lokaal dat een partij had afgehuurd, maar of er nog iemand aan het kijken was, is hoogst twijfelachtig.

PERFECT VOORSPELBARE VERKIEZINGEN

De Europese verkiezingen zijn objectief gezien ook gewoon saaier dan de nationale of regionale. Ze zijn veel voorspelbaarder. Op verkiezingsdag is er geen verrassende afwijking van de peilingen om te becommentariëren. Voorspellingen over de samenstelling van het nieuwe Europese Parlement op basis van peilingen waren voor 98% correct. Dat maakt de bekendmaking van de resultaten slaapverwekkend, zeker als dat pas om 23:00 mag gebeuren. De exitpolls bij de Europese verkiezingen zorgden eveneens niet voor opschudding doordat de codes van partijen gewoon juist werden ingevoerd.

Net zoals bij ons verliezen in het Europees Parlement de liberalen en de groenen.

Ook de uitslag van de Europese verkiezingen zelf is weinig spectaculair. Je moet al heel aandachtig kijken naar onderstaande figuur om de verschuivingen tussen het vorige Europese Parlement (binnenste ring) en het nieuwe parlement (buitenste ring) op te merken. Net zoals bij ons verliezen de liberalen en de groenen. Centrum- en radicaalrechts gaan er op vooruit, maar die winst is minder uitgesproken dan berichten over een ‘radicaal-rechtse tsunami’ – tegen de peilingen in – hadden laten vermoeden.

GEEN ‘HET CONCLAAF’ IN EUROPA

De verklaring waarom Europese Parlementsverkiezingen zo goed te voorspellen zijn en de uitslag weinig verrast, is gelijkaardig. De Europese Parlementsverkiezing bestaat eigenlijk uit (minstens) 27 aparte verkiezingen met elk eigen dynamiek. De voorspelling over de samenstelling van het nieuwe Parlement gebeurt op basis van nationale peilingen. Die zitten er natuurlijk elk ook regelmatig naast, maar waar in het ene land bijvoorbeeld groenen uiteindelijk wat beter scoren dan ze gepeild werden, is dat in een andere lidstaat net omgekeerd. Die nationale peilingsfouten zuiveren elkaar bijna perfect uit.

Naar een verkiezingsdebat tussen de Europese kopstukken keken anderhalf miljoen Europeanen, of 0,3% van de bevolking.

Er is ook niet één Europese campagne die in de laatste weken kiezers nog een andere keuze laat maken dan wat ze de jaren voordien in peilingen aangaven. Er is geen Europese versie van Het Conclaaf waardoor kijkers alsnog besluiten voor de partij te stemmen van de charismatische deelnemer die alle gesprekken domineert in plaats van op die van de protagonist die consequent een slechte indruk maakt. Naar een verkiezingsdebat tussen de Europese kopstukken keken anderhalf miljoen Europeanen, of 0,3% van de bevolking. Naar Het Conclaaf, wellicht het meest invloedrijke programma van de voorbije verkiezingen in ons land, keken gemiddeld 700.000 Vlamingen of meer dan 10% van de bevolking.

HET CENTRUM HOUDT STAND

Om gelijkaardige redenen zien we in de Europese verkiezingsuitslag ook veel minder spectaculaire zetelverschuivingen dan bij nationale verkiezingen. Extreemrechts gaat er in het ene land misschien opzienbarend op vooruit, maar doet het in andere lidstaten net minder goed. Liberalen worden gedecimeerd in sommige lidstaten, maar er zijn evengoed landen waar ze erop vooruitgaan.

Burgers in Europese lidstaten liggen niet in dezelfde mate op hetzelfde moment van dezelfde thema’s wakker. In sommige regio’s is migratie vandaag het belangrijkste thema, maar in andere streken is men vooral bezorgd over de oorlog in Oekraïne, terwijl er nog andere landen zijn waar koopkracht de voornaamste prioriteit is. Kiezers gebruiken de Europese verkiezingen ook vaak om met nationale regeringen af te rekenen, en in verschillende lidstaten zijn nu eenmaal andere partijen aan de macht (en vandaag soms ook extreemrechtse, zoals in Hongarije, die stemmen verliezen).

De drie centrumpartijen vallen samen terug van 59,1% aan zetels in het Europese Parlement naar 56,3%. Dat is al bij al een beperkt verlies.

Daardoor krijg je bij Europese verkiezingen, zoals statistici dat noemen, een regressie naar het midden. Als je alle nationale resultaten samentelt, dan scoren de middenpartijen beter dan je op basis van nationale narratieven voor de verkiezingen zou verwachten. Dat is dan ook de meest gemaakte analyse van deze verkiezingsuitslag: het centrum houdt stand. De drie centrumpartijen in het Europees Parlement, de sociaaldemocratische S&D, de christendemocratische EVP, en de liberale Renew Europe, vallen samen terug van 59,1% aan zetels in het Europese Parlement naar 56,3%. Dat is al bij al een beperkt verlies.

MEEST RECHTSE PARLEMENT OOIT

Tegelijk mag de ruk naar rechts ook niet te veel geminimaliseerd worden. Het nieuwe Parlement heeft weldegelijk een rechtsere samenstelling dan het vorige. De EVP zit, letterlijk, weer steviger in het centrum van de macht. Zonder haar is er deze keer geen meerderheid mogelijk. Het linkse blok van radicaallinks, groenen en sociaaldemocraten was nog nooit zo klein sinds de eerste rechtstreekse verkiezing van het Europees Parlement in 1979. Sociaaldemocraten haalden hun slechtste uitslag in de geschiedenis van het Parlement. Partijen rechts van de EVP zijn groter dan ooit voorheen.

Met de ruk naar rechts en de EVP die naar rechts is opgeschoven, zal het zwaartepunt van het nieuwe Parlement veel conservatiever komen te liggen.

Zeker omdat tegelijkertijd delegaties binnen de EVP naar rechts zijn opgeschoven, zal het zwaartepunt van het nieuwe Parlement veel conservatiever komen te liggen. Toch moeten linkse partijen niet wanhopen, zoals ik voor de verkiezingen al schreef in Samenleving & Politiek. De huidige en zeer waarschijnlijk ook volgende voorzitter van de Europese Commissie Ursula Von der Leyen, die voor de verkiezingen nog de hand reikte naar de ECR van de Italiaanse premier Meloni, heeft ondertussen aangegeven niet structureel met extreemrechts te zullen samenwerken. Zij beseft goed dat ze om goedgekeurd te worden door het Parlement en nadien beleid te kunnen voeren de steun van liberalen en sociaaldemocraten nodig heeft. Wellicht zullen ook de groenen die coalitie versterken zodat de nieuwe Commissie op een voldoende solide meerderheid gestoeld is, zodat wetgeving ook goedgekeurd kan worden als een deel van de parlementsleden de positie van de Europese groep niet volgt.

NATIONALE GEVOLGEN IN FRANKRIJK

Natuurlijk zorgden de Europese verkiezingen voor wel één verrassing van formaat. Op verkiezingsavond, toen duidelijk werd dat het extreemrechtse Rassemblement National (RN) dubbel zo veel stemmen had behaald dan de lijst van zijn eigen partij, besloot President Macron het Franse Parlement te ontbinden. Met deze zware gok probeert hij het RN wind uit de zeilen te halen voor de volgende Franse Presidentsverkiezingen in 2027. Ofwel doordat ze het bij de Franse Parlementsverkiezingen de komende weken minder goed doen dan bij de Europese en op die manier wat van hun glans verliezen, ofwel doordat ze regeerverantwoordelijkheid moeten opnemen en de Fransen zo inzien dat hun programma onuitvoerbaar is.

Dat Macron nu verwikkeld is in een campagne in eigen land voor verkiezingen, vergroot de kansen dat Ursula Von der Leyen gewoon opnieuw Commissievoorzitter wordt.

Dat de Europese Parlementsverkiezingen zulke grote nationale gevolgen hebben, is niet omdat ze als veel belangrijker worden gezien. In Frankrijk werden de verkiezingen eerder beschouwd als een referendum over Macron en zijn regering. Zo ging het belangrijkste debat tijdens de campagne voor de Europese verkiezingen tussen RN-voorman Jordan Bardella en de Franse premier Gabriel Attal, die niet eens kandidaat was voor het Europees Parlement. Doordat Macron nu verwikkeld is in een campagne in eigen land voor verkiezingen die mee zijn politieke erfenis zullen bepalen, heeft hij minder tijd dan vijf jaar geleden om invloed uit te oefenen op de verdeling van topposities binnen de Europese instellingen. Ook dat vergroot de kansen dat Von der Leyen gewoon opnieuw Commissievoorzitter wordt. De uitkomst van de Franse Parlementsverkiezingen zal wel een grote impact hebben op het functioneren van de Europese politiek de komende jaren.

POLICY WITHOUT POLITICS

De Europese verkiezingen bevestigden zo een ander inzicht van politicologen over Europa. Op ons continent is het nog steeds zo dat het nationale niveau gekenmerkt wordt door politics without policy en het Europese niveau door policy without politics. Op het nationale niveau leveren verkiezingen spektakel. Zeker met de nieuwe televisieformats heeft de nationale politiek veel weg van een soap, met een beperkt aantal hoofdrolspelers, interpersoonlijke relaties en vetes, plottwists en verkiezingsdag als seizoensfinale. Tegelijkertijd is de beleidsruimte van nationale politici door de mondialisering van de economie en de invloed van het Europese niveau erg beperkt.

De nationale politiek veel weg van een soap, maar de beleidsruimte van nationale politici is erg beperkt geworden.

Het Europese niveau heeft de voorbije jaren weer sterk aan belang gewonnen, door nieuwe invloed over het nationale gezondheidsbeleid, defensie en migratie. Een groot deel van onze maatschappelijke regels is afkomstig van het Europese niveau. Europa bepaalt ook de marges waarbinnen nationaal beleid kan bewegen, bijvoorbeeld welk begrotingsbeleid België de komende jaren kan voeren. Toch heeft dit er niet toe geleid dat Europese Parlementverkiezingen door kiezers als evenredig belangrijk gezien worden en beschouwd worden als een apart strijdtoneel los van het nationale niveau.

WEES VOORZICHTIG MET WAT JE WENST

Europese federalisten die dat betreuren stellen hervormingen voor om naar échte Europese verkiezingen en een échte Europese politiek te evolueren. Het systeem van Europese Spitzenkandidaten was zo een hervorming, maar ze heeft niet de door federalisten gewenste impact gehad. Een Europese kieskring, zodat topkandidaten van de verschillende fracties in het Parlement zich in elke lidstaat moeten presenteren, past ook in dat rijtje. Wie weet komt iemand op het idee om over vijf jaar een Europese versie van Het Conclaaf te organiseren.

Wie weet komt iemand op het idee om over vijf jaar een Europese versie van 'Het Conclaaf' te organiseren.

Op basis van de voorbije verkiezingen kunnen we de vraag stellen hoe graag we dat eigenlijk moeten willen. Zeker, vanuit democratisch oogpunt is het bedenkelijk dat het niveau waarop de meest belangrijke zaken geregeld worden niet de aandacht en het debat krijgt dat het verdient. Anderzijds zou een meer homogene Europese publieke sfeer en echte Europese verkiezingen met gemeenschappelijke kandidaten en een gemeenschappelijke campagne er ook toe kunnen leiden dat heel Europa wél tegelijkertijd een (extreme) kant uit swingt, en dat het modererende effect van 27 aparte campagnes en verkiezingen verdwijnt.

Saaie Europese verkiezingen, waarbij de radicaal-rechtse soep altijd minder heet wordt gegeten dan opgediend, zijn misschien zo erg nog niet.

• verkiezingen
• Europa
• Europees Parlement