Volgens de Belgische politiek filosoof en historicus, Anton Jäger, leven we in een tijd van ‘hyperpolitiek’. Dit politieke tijdperk kenmerkt zich door een grote politieke betrokkenheid van burgers dat tegelijkertijd aan daadkracht tekortschiet door een gebrek aan duidelijke organisatiestructuren. Alles om ons heen staat onder politieke hoogspanning: burgers spreken zich laagdrempelig uit over politieke kwesties op sociale media en verhitte politieke discussies zijn niet meer weg te denken van familiebijeenkomsten. Ondanks deze politieke betrokkenheid is er geen sprake van collectieve daadkracht: “Politisering resulteert niet in politieke actie”.

Volgens Jäger komt dit door de afbrokkeling van traditionele organisatiestructuren, zoals partijen en vakbonden, waardoor burgers moeite hebben hun politieke opwinding om te zetten in invloed. De instituties die historisch politieke participatie organiseerden en stroomlijnden, spelen niet langer een rol van betekenis. Het resultaat? Grootschalige protesten, zoals de Black Lives Matter beweging, die volgens Jäger geen wezenlijke veranderingen teweegbrengen. Jäger roept activisten (lees: linkse activisten) daarom op om zich opnieuw duurzaam te organiseren. Dat wil zeggen, mensen moeten zich weer massaal aansluiten bij bestaande organisaties om permanente en geïnstitutionaliseerde politieke participatie mogelijk te maken.

VAN MASSAPOLITIEK TOT HYPERPOLITIEK

Jäger spreekt in zijn boek over vier opeenvolgende vormen van politiek in de moderne tijd, te beginnen met ‘massapolitiek’ tussen grofweg 1850 en 1980. Massapolitiek wordt gekenmerkt door een hoge mate van politisering, zoals ook ons huidige tijdperk van hyperpolitiek. Maar in contrast met vandaag, was er in de tijd van massapolitiek wel sprake van geïnstitutionaliseerde politieke participatie. Met ietwat geromantiseerde en nostalgische terugblikken op de verzuiling, spreekt Jäger van een tijd waarin partijen hun leden een cognitieve richtingsbepaling boden: “Ze hielpen de leden hun weg te vinden in hun wereld” en als “bolwerken tussen individuen en regeringen maakten deze instellingen het mogelijk dat de bevolking indirect invloed uitoefende op de staat”.

De val van de Berlijnse Muur maakte een einde aan de massapolitiek en luidde het volgende tijdperk in: een fase van depolitisering die ‘postpolitiek’ wordt genoemd. Burgers trokken zich terug van de politiek en wilden niks te maken hebben met het politieke spel. Politiek werd het domein van de technocraten en neoliberalen. Academici spraken van de “dood van de politiek” en het “einde van de geschiedenis”.

Maar ook daar kwam een einde aan toen de bankencrisis in 2008 de ‘antipolitiek’ inluidde. De antipolitiek kenmerkt zich op zijn beurt door semi-institutionalisering, toenemende protestactiviteit en de overwinning van populistische partijen. Antipolitiek staat volgens Jäger voor “herpolitisering na een langdurige erosie van sociaal kapitaal en de onafgebroken achteruitgang van vakbonden en traditionele partijen”.

Anton Jäger beschrijft 'hyperpolitiek' als een tijd van doorgeschoten individualisering, digitale eenzaamheid en onsamenhangendheid.

Het succes van de rechtse antipolitiek bracht, ten slotte, de ‘hyperpolitiek’ ter wereld. Jäger neemt in zijn boek een duidelijk normatief standpunt in over de huidige fase van hyperpolitiek. Hij beschrijft het als een tijd van doorgeschoten individualisering, digitale eenzaamheid en onsamenhangendheid. “De hyperpolitieke periode wordt gekenmerkt door ideologische verwarring: burgers maken zich vandaag de dag druk over het ene onderwerp, morgen over het ander. Ze beschikken echter niet langer over een manier om hun meningen over verschillende onderwerpen te ordenen en in plaats daarvan ontstaan er vluchtige, episodische, en momentane manieren van denken” (pp. 47-48). De politieke betrokkenheid van burgers blijft tegenwoordig beperkt tot eenvoudige posts op sociale media en weinig effectieve protestgolven. Jäger bespreekt in zijn boek grote bewegingen, zoals Black Lives Matter en Occupy, en komt tot de conclusie dat ze niet in staat zijn geweest om de politiek fundamenteel te veranderen.

WAT MET #METOO EN DE KLIMAATJONGEREN?

In zijn boek duidt Anton Jäger deze politieke fases aan de hand van verhalen over schrijvers, fotografen en academici. Hij gebruikt hun anekdotisch bewijs om zijn stellingen te ondersteunen.

Als empirisch onderzoeker kan ik me er niet van weerhouden om op te merken dat deze vorm van argumentatie zeer onderhevig is aan confirmation bias, de neiging van mensen om meer waarde te hechten aan informatie die de eigen ideeën of hypotheses bevestigen. Hoe verklaart Jäger bijvoorbeeld de bevinding in academisch onderzoek (Boxell et.al., 2024) dat polarisatie niet per definitie toeneemt en in sommige landen zelfs daalt?

Is Anton Jäger dan van mening dat de protestbewegingen MeToo en Kimaatjongeren zonder concreet resultaat is gaan doven?

Daarnaast valt het op dat Jäger weinig aandacht besteedt aan de MeToo-beweging: een beweging die tot stand kwam doordat personen hun ervaringen met seksueel geweld deelden op sociale media. Is deze beweging niet een voorbeeld van een vorm van massale en ongeorganiseerde politieke participatie in een tijd van hyperpolitiek dat wel wezenlijke veranderingen, zoals wetgeving en bewustwording, teweeg heeft gebracht? Of is Jäger van mening dat ook deze protestbeweging zonder concreet resultaat is gaan doven? Hetzelfde geldt voor de Klimaatjongeren, die met hun protesten en schoolstakingen fundamentele invloed hebben weten uit te oefenen op het discours over klimaatverandering (Nisbet & Spaiser 2023).

EEN OPLOSSING VOOR HYPERPOLITIEK?

Ondanks de brede historische inbedding van dit boek en de treffende analyses over de hedendaagse politiek, laat de conclusie te wensen over. In plaats van te zoeken naar een oplossing voor het hyperpolitieke probleem, lijkt Jäger zich vooral druk te maken over de vraag hoe politiek links weer invloedrijk kan worden. Zijn advies? Links kan de voorsprong van rechts enkel het hoofd bieden wanneer individuen zich weer inschrijven bij politieke verenigingen, vakbonden en vrijwilligersorganisaties. En als de drempels voor deze organisaties te hoog zijn? Dan kunnen mensen zich met elkaar verbinden in de buurt, het verpleegtehuis of zelfs de oudervergadering op school.

Jäger merkt gelukkig zelf ook op dat deze oplossing ietwat onrealistisch en elitair klinkt. Het is mogelijk ook beter om de oplossing voor hyperpolitiek te zoeken in de toekomst in plaats van in het verleden. Wanneer we het op een juiste manier inrichten, bieden sociale media en artificiële intelligentie ook nieuwe mogelijkheden van politieke participatie die naar alle waarschijnlijkheid beter aanslaan bij de huidige tijd en nieuwe generaties.

TOT SLOT

In het boek Hyperpolitiek bundelt Anton Jäger essays die hij eerder publiceerde in internationale media. Het boek biedt een boeiende en diepgravende analyse van de hedendaagse politiek en plaatst de opkomst van hyperpolitiek in historisch perspectief. Ondanks de theoretische en ook vaak taaie aard van het boek, zal het concept ‘hyperpolitiek’ voor veel mensen tot de verbeelding spreken. Wie heeft er niet het buikgevoel dat de politiek gepolitiseerd is geraakt? Jäger is er dus in geslaagd om een zeer maatschappelijk relevant boek te schrijven dat een rijkdom aan informatie bevat.

Hoewel deze bijdrage van Jäger te prijzen valt, is de doelgroep van het boek – naar mijn inschatting – vrij beperkt. De academische schrijfstijl in combinatie met de benodigde voorkennis maken dat het boek voor veel lezers niet toegankelijk zal zijn. Daarnaast is er sprake van een information overload: in slechts 120 pagina’s wordt de politieke geschiedenis van tussen 1850 en nu in rap tempo beschreven. Hyperpolitiek is dus geen luchtig boek om er op een zonnige lentedag bij te pakken, maar linkse intellectuelen zullen er ongetwijfeld van kunnen smullen.

Lisa Janssen

Samenleving & Politiek, Jaargang 31, 2024, nr. 6 (juni), pagina 85 tot 87