Het stemgedrag in België was traditioneel gestructureerd langs drie klassieke breuklijnen: de religieuze, de sociaaleconomische en de communautaire breuklijn. Door de secularisering van de katholieke en vrijzinnige bevolking werd de religieuze breuklijn in de politiek sterk afgezwakt en verdween ze voor de meeste kiezers als leidraad voor het stemgedrag. Enkel de rooms-katholieke ‘die hards’ bleven deze hanteren om christendemocratisch te stemmen. Door de opeenvolgende staatshervormingen werd ook de communautaire breuklijn grotendeels ontmijnd. De sociaaleconomische links-rechts breuklijn werd aldus dominant. Echter, de val van de Muur en de dominantie van het neoliberale discours zorgden ook op deze breuklijn voor niet al te veel turbulentie.

Onderhuids en gelijktijdig met de bovenstaande evolutie ontwikkelde zich een nieuwe culturele links-rechts breuklijn die open-universele maatschappijopvattingen pal tegenover gesloten-particuliere opvattingen plaatst. Een amalgaam van conflicten – zoals (anti)migratie en integratie, EU versus nationale staten, globalisering versus protectionisme, moslims versus Europese christelijke traditie, milieubelangen versus economische belangen, stad versus platteland, elite versus volk, experten versus gezond boerenverstand, autoritair versus democratisch, enzovoort – ent zich sinds 1991op deze breuklijn in Vlaanderen. En zelfs zonder extreemrechtse partij is ze onmiskenbaar ook aanwezig in de Franstalige publieke opinie.

WELKE THEMA’S BEPAALDEN STEMGEDRAG IN 2019?

Gegeven deze constellatie kan je verwachten dat het stemgedrag voornamelijk aangestuurd worden vanuit de sociaaleconomische en culturele links-rechts breuklijnen (kortetermijninvloeden – zoals kandidaten, breuklijnonafhankelijke problematieken, dienstbetoon, enzovoort – terzijde gelaten). Een inkijk in de belangrijkste ‘issues’ die onderliggend zijn aan het stemgedrag kan deze stelling kracht bijzetten. In ons verkiezingsonderzoek vroegen we respondenten om uit een vaste lijst drie thema’s aan te kruisen die hun stemgedrag hadden bepaald. TABEL 1A en TABEL 1B geven (per electoraat en per taalgroep) de voornaamste thema’s weer.

Eerst en vooral zien we in Franstalig België dat migratie en integratie van vreemdelingen slechts een marginale rol speelt. Sociaaleconomische thema’s – zoals economie en bedrijfsleven, werkgelegenheid en tewerkstelling, pensioenen en brugpensioen, en sociale zekerheid – geven echter de toon aan, temeer vanwege de populariteit bij de PTB-, PS- en MR-electoraten. Gezondheidszorg past ook in dat rijtje maar is geen strijdpunt, omdat het in Covid-tijden voor zowat alle electoraten van bijzonder belang was. Daarnaast heb je nog milieu en energie, waar Ecolo (83%) het grote woord voert. Met andere woorden: in Franstalig België werden de verkiezingen van 2019 bepaald door de inzet op de sociaaleconomische breuklijn, wat in het verlengde ligt van het beeld uit de verkiezingen van 2010 en 2014.

In 2019 was de culturele open-universalistisch/gesloten-particularistisch breuklijn dominant geworden in Vlaanderen, terwijl dit in 2010 en 2014 nog de sociaaleconomische breuklijn was.

Ook in Vlaanderen komt gezondheidszorg als belangrijkste thema uit de bus, maar het vormt opnieuw geen strijdpunt tussen de partijen. In tweede instantie sturen migratie en integratie het stemgedrag. Vlaams Belang- (41%) en N-VA-kiezers (55%) zijn hier toonaangevend. Dan volgen milieu en energie, thema’s die vooral Groen-kiezers (76%) belangrijk vinden. Het is pas in derde instantie dat sociaaleconomische thema’s de kiezers beroeren. In 2019 was dus de culturele open-universalistisch/gesloten-particularistisch breuklijn dominant geworden in Vlaanderen, terwijl dit in de verkiezingen van 2010 en 2014 nog de sociaaleconomische breuklijn was.

VANWAAR DIT VERSCHIL TUSSEN DE VLAAMSE EN FRANSTALIGE KIEZERS?

Zelfs al werden de verkiezingen van 2014 in Vlaanderen nog het meest gekenmerkt door de sociaaleconomische tegenstelling, toch gaf N-VA met Theo Francken toen al duidelijk de boodschap dat de partij wel eens het varkentje van migratie en asiel zou wassen. Destijds was de overloop van Vlaams Belang-kiezers, die het cordon sanitaire beu waren, naar N-VA massaal (zowat 175.000 kiezers). Theo Francken moest als staatssecretaris echter ervaren dat er tussen wens en daad veel praktische bezwaren staan (zoals internationale verdragen). Vlaams Belang liet in 2019 niet na om N-VA daarop af te rekenen, zeker nadat N-VA van het ‘Marrakesh-akkoord’ de inzet van de verkiezingen had gemaakt. N-VA mobiliseerde in 2019 zo de culturele open-gesloten breuklijn en verloor daarmee maar liefst een goede 260.000 kiezers aan Vlaams Belang. Aan de andere kant van deze culturele breuklijn maakte Groen een potje van haar campagne, maar mocht zich toch nog op een kleine winst verheugen. De urgentie van de klimaatzaak werd in de aanloop naar de verkiezingen immers door het scholierenprotest op de agenda gezet.

Wat betreft de culturele links-rechts breuklijn kwam in Franstalig België in 2019 enkel milieu echt uit de verf.

In Franstalig België was de inzet sociaaleconomisch, met tegenstellingen tussen links (PS) en rechts (MR) en tussen centrumlinks (PS) en radicaal-links (PTB), met PTB in de winnaarsrol. Wat betreft de culturele links-rechts breuklijn kwam enkel milieu echt uit de verf. Ecolo was efficiënter dan Groen om het ongenoegen van de klimaatspijbelaars op te pikken en kaapte van alle partijen kiezers weg, met uitzondering van PTB. Het ‘cordon médiatique’ maakte dat de boodschap van het populistische en extreemrechtse Parti Populaire de kiezer amper bereikte. De maatschappelijke consensus op politiek, journalistiek en justitieel niveau, dat uitingen van xenofobie en islamofobie niet onbestraft (kunnen) blijven, beperkt aan Franstalige kant de vuilspuiterij en potentiële winst van extreemrechtse partijen aanzienlijk.

HOE LIGGEN NU DE KAARTEN IN VLAANDEREN VOOR 2024?

Deze verkiezingen zijn de laatste kans voor Bart De Wevers om zijn politiek doel – de onafhankelijkheid van Vlaanderen – dichterbij te brengen, nadat hij in 2014 al eens het confederalisme liet varen om op federaal niveau een conservatief sociaaleconomisch beleid te kunnen voeren.

Eerst een aantal vaststellingen.

Eerste vaststelling: de communautaire breuklijn mobiliseren, zal niet veel zoden aan de dijk brengen voor N-VA. Slechts 8,2% van de Vlamingen (en geen 15 à 20%, zoals Jambon beweert) vonden dit in 2019 stembepalend. Het Franstalig electoraat is in deze ‘demandeur de rien’, tenzij om te herfederaliseren. Het wordt dus op eieren lopen om PS, MR, Les Engagés en Ecolo zover te krijgen dat ze minimaal een meerderheid zouden willen leveren voor een confederalisme in ruil voor een nieuwe financieringswet.

De communautaire breuklijn mobiliseren, zal niet veel zoden aan de dijk brengen voor N-VA.

Tweede vaststelling: de sociaaleconomische breuklijn mobiliseren, is voor N-VA evenmin interessant. Dit riskeert immers om Open Vld, Vooruit en PVDA de wind in de zeilen te geven, en kan – gegeven het magere palmares van de Vlaamse regering-Jambon – een schot in eigen voet blijken te zijn.

Derde vaststelling: de levensbeschouwelijke breuklijn (conservatieve ethische waarden, familie, enzovoort) nieuw leven inblazen, zou niet alleen het eigen N-VA-electoraat verdelen, maar de partij ook in het vaarwater van CD&V brengen.

De enige kans voor De Wever om zijn droom van het confederalisme waar te maken, is dus om met de Vlaams-nationale en anti-migratiepartijen – N-VA en Vlaams Belang – een meerderheid in Vlaanderen te halen, en dus om de culturele open-gesloten breuklijn te mobiliseren. Daar wordt nu duidelijk op ingezet door N-VA.

Als we kijken naar Groen, de meest uitgesproken partij aan de open-universalistische kant, zien we een duidelijk vijandsbeeld opduiken in het discours van N-VA. Groen is de baarlijke duivel geworden voor Bart De Wever: de partij is ‘woke’, ‘postmodernistisch’ en ‘doemdenkend ecologisch’. Alles wat N-VA nu echt niet kan hebben. Want de partij propageert integendeel een ‘anti-woke’, optimistisch en ecologisch ‘realistisch’ vooruitgangsgeloof.

De twijfelende houding van N-VA om Vlaams Belang niet uit te sluiten, is een bewuste strategie.

Richten we onze blik op de andere kant van de culturele breuklijn, de gesloten-particularistische kant, dan is N-VA het eens met Vlaams Belang om migratie, asielverlening en nationaliteitsverwerving een halt toe te roepen. Daarover is geen enkele discussie meer mogelijk. Na eerst Vlaams Belang ‘regierungsfähig’ gemaakt te hebben door er twee weken mee te onderhandelen in 2019, komt nu de strategie van een twijfelende houding van N-VA om Vlaams Belang niet uit te sluiten als potentiële medebestuurder bij de volgende Vlaamse regeringsvorming. Bart De Wever zelf spreekt over een Chinese muur tussen beide partijen, maar stuurt andere N-VA-toppers vooruit om deze muur steeds weer te ondergraven. Dit kan alleen maar worden geïnterpreteerd als een bewuste strategie om Vlaams Belang bij de kiezers te slijten als mogelijke ‘salonfähige’ bestuurspartij.

Zo wordt extreem- en populistisch rechts respectabel en stemwaardig, en komt het cordon sanitaire verder onder druk. Dat tonen niet alleen de politieke analyses over issue ownership in de politiek, maar toont de Nederlandse ervaring van VVD (liberalen) en PVV (Wilders – extreemrechts) in de praktijk aan.

SAMENGEVAT

Liefst wil Bart De Wever de cultureel rechtse stemmen voor N-VA binnenhalen. Maar als dat niet lukt, is de tweede beste piste dat (een deel van) deze stemmen naar Vlaams Belang gaan. Als zou blijken dat N-VA niet meer meespeelt in de nieuwe federale regering en dat van een staatshervorming geen sprake is, dan zou een uiterst rechtse Vlaamse regering van N-VA-Vlaams Belang toch nog een ‘Catalaantje’ kunnen doen: al dan niet wederrechtelijk België laten vastlopen.

Samenleving & Politiek, Jaargang 31, 2024, nr. 4 (april), pagina 4 tot 8

• verkiezingen
• N-VA
• Vlaams Belang