Volgens recente peilingen zou Vlaams Belang bij de komende verkiezingen meer dan een kwart van de stemmen behalen en daarmee veruit de grootste partij van het land worden. Met een dergelijke verkiezingsuitslag in het vooruitzicht laait het debat over het cordon sanitaire opnieuw op. Voorstanders van het cordon beargumenteren dat een principiële uitsluiting van Vlaams Belang democratisch legitiem en zelfs noodzakelijk is. Vanuit deze visie beschermt het cordon de liberale democratie tegen een partij die het systeem van binnenuit tracht te ondermijnen. Tegenstanders van het cordon stellen de democratische legitimiteit van het cordon in vraag, omdat hierdoor een groot aantal stemmen bij voorbaat uitgesloten worden van deelname aan het beleid.

In de wetenschappelijke literatuur bloeit een boeiend conceptueel debat over het verbieden of uitsluiten van extreemrechtse partijen (zie bijvoorbeeld Malkopoulou, 2019, en ook het stuk van Stefan Rummens in dit nummer). Niettemin bestaat er nauwelijks empirisch onderzoek over de publieke opinie ten aanzien van het uitsluiten van extreme partijen (voor een uitzondering, zie Abts, 2015). Om aan deze lacune tegemoet te komen, bevroegen we recentelijk ruim 500 Belgische respondenten naar hun opvattingen omtrent het cordon sanitaire. Deze bevraging vond plaats in kader van het online vervolgonderzoek (CRONOS-2) van de laatste ronde van het European Social Survey (ESS) uit 2020-22. De koppeling van deze gegevensbronnen laat ons niet alleen toe de opinies rondom het cordon in kaart te brengen, maar ook te kijken hoe deze samenhangen met het sociaal-demografische en ideologische profiel van respondenten.

VERSCHILLEN DE OPVATTINGEN NAARGELANG SOCIAAL-DEMOGRAFISCH PROFIEL?

De CRONOS-2 bevraging peilt naar attitudes ten aanzien van het cordon sanitaire door de volgende vraag aan respondenten voor te leggen: ‘Momenteel hebben de Vlaamse politieke partijen beslist om niet samen te werken met Vlaams Belang (het ‘cordon sanitaire’). Bent u voor of tegen deze beslissing?’ De publieke opinie is erg verdeeld over deze kwestie: 50% geeft aan (sterk) voor een cordon rond Vlaams Belang te zijn; de andere 50% is (sterk) tegen (FIGUUR 1).

Opinies kunnen gekleurd zijn door de maatschappelijke posities die individuen innemen. Het is daarom relevant de sociale stratificatie van opvattingen over het cordon in kaart te brengen. Uit de analyses blijkt echter dat achtergrondkenmerken zoals gender, leeftijd of opleiding niet of nauwelijks een rol spelen. Wat betreft de houding ten aanzien van het cordon sanitaire is geen significant verschil waarneembaar tussen mannen en vrouwen, hoog- en laagopgeleiden, of jongeren en ouderen. Dit is enigszins verrassend, omdat voorgaand onderzoek een verband aantoont tussen extreemrechts stemgedrag en sociaal-demografische kenmerken (Meeusen et al. 2023). Dit impliceert dat verzet tegen het cordon sanitaire en steun voor extreemrechts niet zomaar aan elkaar gelijkgesteld kunnen worden. Ook niet-Vlaams Belangstemmers kunnen zich op basis van specifieke ideologische principes tegen het cordon keren (maar daarover later meer).

In Vlaanderen is de meerderheid van de respondenten (59%) tegenstander van het cordon, terwijl slechts een minderheid voorstander is (41%).

Weinig verrassend komt er een opmerkelijk verschil naar voren tussen de regio’s. In Wallonië en Brussel is een grote meerderheid van de respondenten (64%) voorstander van een cordon sanitaire, terwijl slechts een minderheid (36%) tegenstander is.¹ In Vlaanderen zien we daarentegen een gespiegeld patroon: de meerderheid van de respondenten (59%) is tegenstander van het cordon, terwijl slechts een minderheid voorstander is (41%). Het verschil tussen de regio’s kan deels worden verklaard door de historische inzet van Vlaams Belang op de communautaire kwestie, waarbij de partij pleit voor Vlaamse onafhankelijkheid. Strategisch gezien is het voor Franstalige respondenten dan ook aantrekkelijk om de politieke tegenstander te isoleren. Bovendien gaat Franstalig België nog een stap verder in de principiële uitsluiting van extreemrechtse partijen. In Franstalig België geldt immers niet alleen een cordon op politiek vlak, maar ook in de media wordt er geen podium gegeven aan extreemrechts. Deze stringente strategie (het zogenaamde cordon médiatique) kan verklaren waarom extreemrechts gedachtegoed in Franstalig België minder legitimiteit geniet en moeilijker voet aan de grond krijgt (De Jonge, 2021).

VERSCHILT DE HOUDING NAARGELANG DE OPVATTINGEN OMTRENT DE DEMOCRATIE?

Het feit dat sociaal-demografische kenmerken nauwelijks een verklaring bieden voor houdingen ten aanzien van het cordon sanitaire suggereert dat andere overwegingen een rol spelen. Het maatschappelijk debat rond het cordon doet vermoeden dat opvattingen over het cordon sanitaire verknoopt zijn met een aantal ideologische dimensies, namelijk opvattingen over liberale democratie en vrije meningsuiting, complotdenken en politieke oriëntatie (links-rechts positie). Hieronder gaan we na of deze patronen ook in de data terug te vinden zijn.

Een initiële veronderstelling is dat de houding ten aanzien van het cordon sanitaire nauw verweven is met bredere opvattingen omtrent democratie. Het zogenaamde twee pijler model’ van de liberale democratie biedt in dit verband een verhelderende insteek (Canovan, 1999; Abts & Rummens, 2007). Dit model beschouwt de liberale democratie als het paradoxale samenspel van twee verschillende pijlers. Enerzijds benadrukt de democratische pijler de principes van volkssoevereiniteit en directe participatie. Anderzijds stelt de liberale pijler de rechtstaat (rule of law) en individuele rechten en vrijheden centraal. De combinatie van beide pijlers is geenszins vanzelfsprekend, maar eerder het resultaat van een historisch contingent proces waarbij gaandeweg ‘de democratie werd geliberaliseerd en het liberalisme gedemocratiseerd’ (Mouffe, 2009). Hoewel beide pijlers soms op gespannen voet met elkaar staan, houden ze elkaar ook in evenwicht: terwijl het democratische meerderheidsbeginsel de soevereiniteit van het volk waarborgt, beschermen liberale instellingen de constitutioneel verankerde rechten tegen een al te grote willekeur van de meerderheid. Op deze wijze ontstaat er een regime waarin het procedurele aspect van democratie (politieke beslissingen op basis van de wil van het volk) wordt aangevuld met een substantieve liberale invulling (het waarborgen van vrijheid en gelijkheid).

Vanuit een strikt democratisch-procedurele logica kan het cordon opgevat worden als een controversiële en illegitieme maatregel. Hierbij staat de overtuiging centraal dat het volk – en niet de politieke elite – bepaalt welk politiek bestuur al dan niet legitiem is. Regeringsdeelname wordt dan gezien als een basisrecht voor iedere democratisch verkozen partij, ongeacht de inhoud van het partijprogramma. Vanuit liberaal-substantief perspectief wordt daarentegen gesteld dat het cordon legitiem en zelfs noodzakelijk is. Democratie gaat niet alleen om het volgen van de volkswil, maar ook om het respecteren en beschermen van fundamentele rechten en vrijheden. Vanuit deze logica fungeert het cordon als de beschermengel van de rechten van minderheden en de basisprincipes van de rechtstaat. Het voorkomt dat er een partij aan de macht deelneemt die de liberale verworvenheden met de voeten treedt.

Naarmate respondenten sterker neigen naar een democratisch-procedurele opvatting daalt de voorspelde kans dat ze voorstander zijn van het cordon gevoelig.

Het ESS peilt naar de invulling die respondenten geven aan het begrip democratie. Via zeven stellingen is het mogelijk na te gaan in welke mate zij een democratisch-procedurele opvatting (directe participatie, volkssoevereiniteit en anti-elitisme) en/of een liberaal-substantieve opvatting (rule of law, vrijheid van media, representatie van minderheden en electorale competitie) aanhangen. Koppelen we deze scores aan de houding ten aanzien van het cordon, dan tekent zich een duidelijk patroon af (FIGUUR 2). Naarmate respondenten sterker neigen naar een democratisch-procedurele opvatting daalt de voorspelde kans dat ze voorstander zijn van het cordon gevoelig. Omgekeerd stijgt de voorspelde kans om het cordon te steunen naarmate respondenten meer belang hechten aan liberaal-substantieve principes.

ZIJN ER VERSCHILLEN WAT BETREFT POLITIEKE ORIËNTATIE?

Binnen het debat over liberale democratie bekleedt de vrijheid van meningsuiting een prominente positie. Tegenstanders van het cordon sanitaire stellen dat deze maatregel Vlaams Belang en zijn kiezers monddood maakt en zo indruist tegen de vrijheid van meningsuiting. Vanuit het liberale schadebeginsel kan daarentegen beargumenteerd worden dat vrijheden nooit absoluut zijn, maar ingeperkt moeten worden wanneer ze schade aan anderen toebrengen. Aanzetten tot haat of geweld wordt met andere woorden niet beschermd door de vrijheid van meningsuiting. Het ESS werpt licht op dit vraagstuk door te peilen of respondenten een onvoorwaardelijke dan wel een voorwaardelijke invulling van de vrijheid van meningsuiting prefereren.

Opnieuw is er een opvallend patroon zichtbaar wanneer we de resultaten afzetten tegenover de houding ten aanzien van het cordon (FIGUUR 3). In vergelijking met respondenten die een voorwaardelijke opvatting aanhangen, is er bij respondenten die onvoorwaardelijke vrijheid van mening prefereren aanzienlijk minder draagvlak voor het cordon sanitaire (30% versus 56% voorstanders van het cordon). Verzet tegen het cordon sanitaire is dus geworteld in een radicale en onvoorwaardelijke visie op vrije meningsuiting.

Een andere interessante dynamiek in het maatschappelijke debat komt voort uit het idee dat het cordon fungeert als de ‘politieke levensverzekering van links’. Volgens deze opvatting is het cordon een doelbewuste strategie van de linkse elite om aan de macht te kunnen blijven – een visie die richting complotdenken tendeert. De ESS-gegevens laten toe om het verband tussen complotdenken en opinies over het cordon te onderzoeken. Respondenten werden gevraagd in hoeverre ze het eens of oneens zijn met de stelling dat een kleine groep mensen alle beslissingen neemt in de wereldpolitiek. Wanneer respondenten het eens of sterk eens zijn, beschouwen we dit als een indicatie van de neiging tot complotdenken. FIGUUR 3 toont dat het draagvlak voor het cordon sanitaire inderdaad een stuk minder sterk is onder respondenten die neigen naar complotdenken in vergelijking met respondenten die complotdenken afwijzen (34% versus 57% voorstanders van het cordon).

Het draagvlak voor het cordon sanitaire is een stuk minder sterk onder respondenten die neigen naar complotdenken.

Tot slot zien we ook uitgesproken verschillen wat betreft politieke oriëntatie (in het ESS gemeten op een schaal van 0 – links tot 10 – rechts). FIGUUR 3 toont dat rechtse respondenten (scores 6 t.e.m. 10 op de links-rechtsschaal) zich vaker (62%) tegen het cordon uitspreken. Bij linkse respondenten (scores 0 t.e.m. 4) is een grote meerderheid (69%) voorstander van een cordon rond Vlaams Belang. Het politieke centrum (score 5) is eerder verdeeld, met ongeveer evenveel voor- als tegenstanders. De vaststelling dat linkse respondenten eerder voorstander zijn van het cordon hoeft geenszins te verbazen. Bij deze respondenten speelt wellicht een mix van zowel principiële- als strategische motieven. Voor de politieke linkerzijde zijn de standpunten die Vlaams Belang verdedigt niet alleen volstrekt onaanvaardbaar, ook is het strategisch aantrekkelijk om de politieke tegenstander bij voorbaat buitenspel te zetten. Aan de rechterzijde kan – ook voor kiezers die het niet eens zijn met het programma van Vlaams Belang – het breken van het cordon een beredeneerd risico zijn dat de slaagkansen vergroot om een ruime coalitie op rechts te consolideren. 

CONCLUSIE

Uit de resultaten van onze analyse komt naar voren dat het sociaal-demografische profiel van respondenten nauwelijks tot geen significante bijdrage levert om de variatie in de houding ten aanzien van het cordon sanitaire te verklaren. Wel stelden we vast dat er aanzienlijke regionale verschillen bestaan: in Vlaanderen blijkt immers veel minder draagvlak te bestaan voor het cordon sanitaire dan in Wallonië en Brussel. Wellicht heeft dit te maken met het feit dat extreemrechts gedachtegoed in Franstalig België minder legitimiteit geniet dan in Vlaanderen. In Franstalig België wordt extreemrechts immers niet alleen politiek geïsoleerd maar ook genegeerd in de media.

Om de houding ten aanzien van het cordon sanitaire beter te begrijpen, is het van belang om de ideologische inbedding ervan onder ogen te zien. Principiële afwegingen over wat de kern uitmaakt van een democratisch bestel geven in belangrijke mate vorm aan hoe mensen het cordon sanitaire percipiëren. De discussie rondom de legitimiteit van deze maatregel is niet zozeer een discussie tussen zelfverklaarde voor- en tegenstanders van de democratie, maar gaat veeleer over de reikwijdte en legitimiteit van specifieke democratische principes. Het is een strijd tussen twee verschillende opvattingen van wat democratie in wezen inhoudt: ligt de nadruk op volkssoevereiniteit dan wel op de principes van de rechtsstaat?

Respondenten die een democratisch-procedurele interpretatie aanhangen – en dus veeleer politieke legitimiteit toekennen aan de wil van het volk – zijn eerder geneigd het cordon te beschouwen als een door de politieke elite opgelegde en onrechtmatige inperking van de volkssoevereiniteit. Wie vooral belang hecht aan een liberaal-substantieve invulling van democratie – en dus vooral politieke legitimiteit toekent aan liberale waarden en instituties – is daarentegen eerder geneigd om te pleiten voor een cordon rond extreemrechts. Daarnaast zien we ook dat een onvoorwaardelijke visie op vrijheid van meningsuiting, de neiging tot complotdenken en een rechtse politieke oriëntatie tegenstand voeden tegen het cordon sanitaire.

REFERENTIES

• Abts, K. (2015). Attitudes Towards a Cordon Sanitaire vis-a-vis Extremist Parties: Instrumental Pragmatism, Affective Reactions, and Democratic Principles. Ethical Perspectives, 22(4), 667-698.
• Abts, K. & Rummens, S. (2007). Populism versus Democracy. Political Studies, 5(2), 405-424.
• Canovan, M. (1999). Trust the People! Populism and the Two Faces of Democracy. Political Studies, 47(1), 2-16.
• De Jonge, L. (2021). The Success and Failure of Right-Wing Populist Parties in the Benelux Countries. Abingdon: Routledge.
• Meeusen, C., Roelandts, E., Abts, K., Swyngedouw, M. (2023). Structurele en culturele determinanten van het stemgedrag in 2019. In: K. Abts, C. Meeusen, B. Meuleman, M. Swyngedouw (Eds.), De breuklijnen voorbij? Politieke, culturele en economische scheidslijnen in de publieke opinie, Chapt. 1, (19-59). Gent: Skribis.
• Malkopoulou, A. (2019). Militant democracy and its critics : populism, parties, extremism (A. Malkopoulou & A. S. Kirshner, Eds.). Edinburgh: University Press.
• Mouffe, C. (2009). The democratic paradox. London: Verso.

EINDNOOT

1. Vanwege de beperkte steekproefomvang in Brussel, werd besloten om Brussel en Wallonië samen te voegen (N=208) en te vergelijken met Vlaanderen (N=319).↑

Samenleving & Politiek, Jaargang 31, 2024, nr. 2 (februari), pagina 43 tot 49

• democratie
• Vlaams Belang
• cordon sanitaire