Volgens een studie van de KU Leuven is geen enkele partij zo populair bij jongeren als Vlaams Belang. In 2019 stemde bijna een kwart van de first time voters extreemrechts. Hoe kan dat? Is deze groep oprecht overtuigd van de antidemocratische ideeën die de partij heeft? Een deel waarschijnlijk wel, maar lang niet iedereen. Er zijn ook veel jongeren die extreemrechts stemmen zonder dat ze per se inhoudelijk volledig akkoord zijn met de partij. Ik zie een groep die zoekt naar zekerheid en een groep die totaal politiek onthecht is.

In dit stuk, dat vertrekt vanuit mijn eigen ervaringen, probeer ik te achterhalen waarom deze jongeren makkelijke doelwitten zijn voor Vlaams Belang, hoe sociale media vaak het laatste duwtje geven, maar ook hoe we hen kunnen terughalen. Een kleine spoiler: het is niet zo moeilijk als we denken.

GROEIENDE VERWACHTINGEN, KRIMPENDE ZEKERHEID

Vanwaar die grote aantrekkingskracht van Vlaams Belang op een bepaalde groep jongeren? De meest voor de hand liggende reden is dat deze groep vindt dat de politiek hen in de steek laat. Het is lang zo geweest dat grote maatschappelijke, economische en wetenschappelijke vooruitgang ervoor zorgde dat elke generatie beter af was dan de vorige: betere werkomstandigheden, meer kansen op onderwijs, een stijgende levensverwachting, noem maar op. Maar deze positieve trend lijkt ten einde. Nieuwe generaties zijn ineens niet meer zeker dat zij het beter zullen hebben dan de vorige. 

Als je in gesprek gaat met jongeren merk je ook dat ze het gevoel hebben dat er steeds meer van hen wordt verwacht, maar dat ze in de plaats minder zekerheid krijgen. Wat bedoel ik met die hogere verwachtingen? Zijn wij niet de ‘pampergeneratie’, zoals boomers ons graag bestempelen? Wij hebben toch nooit oorlog, honger of rampspoed gekend? Dat kan zo lijken, al mag de materiële kwetsbaarheid van vele jongeren niet onderschat worden. Denk aan de lege brooddozen. Maar er is meer. Het is bijzonder moeilijk om als jongere te voldoen aan de verwachtingen van de samenleving zoals die er vandaag uitziet. Die stijgende maatschappelijke verwachtingen uiten zich niet zozeer in harde cijfers zoals bijkomende werkuren of meer examens en toetsen op school, maar eerder op mentaal vlak. Een compleet doorgeslagen prestatiecultuur geeft, mede door sociale media, jongeren het gevoel dat ze nooit goed genoeg zijn. Je moet er altijd goed uit zien, je moet hard werken, je moet een sociaal leven hebben, je moet voldoende sporten, je moet populair zijn op sociale media, enzovoort. De lat ligt altijd en overal heel hoog. Dat laat geen momenten van rust toe. Het resultaat: nog nooit waren er zoveel jongeren die medicatie nemen omdat ze kampen met mentale problemen.

De combinatie van groeiende verwachtingen en krimpende zekerheid creëert een hoge mate van onzekerheid bij jongeren.

Van de groeiende verwachtingen naar de krimpende zekerheid. Dat is een stuk tastbaarder. Zo is het voor jonge starters bijna onmogelijk om een eigen woning te kopen, iets wat vroeger vanzelfsprekend was. De gemiddelde leeftijd waarop mensen een huis kunnen kopen, stijgt voortdurend. Maar ook de crisis in de kinderopvang zorgt ervoor dat jonge gezinnen zich in allerlei bochten moeten wringen. Nog een (recent) voorbeeld: jongeren stellen ineens vast dat hun bushalte wordt afgeschaft terwijl de prijzen voor een ticket omhoog gaan. Het zijn maar enkele concrete problemen die het jonge mensen moeilijk maken vooruit te plannen en houvast te vinden bij het uitbouwen van hun leven. Dat gaat in het bijzonder op voor diegenen die al in een kwetsbare positie zitten. Deze combinatie van groeiende verwachtingen en krimpende zekerheid creëert een hoge mate van onzekerheid bij jongeren. En wanneer ze dan vaststellen dat de politiek niet naar hun problemen omkijkt, dan lonken de extremen die als valse profeten met zekerheid leuren.

POLITIEK ONTHECHT

We zijn doorgaans geneigd om begrip te tonen voor mensen die het moeilijk hebben en bijgevolg extreemrechts stemmen. Ik zie daarnaast nog een andere groep. En het is misschien minder evident om te begrijpen waarom die jongeren op Vlaams Belang stemmen. Ze zijn de tegenpool van een jonge, activistische generatie die op straat komt om te betogen tegen racisme, genocide, klassenjustitie, bevroren fietspaden, Koen Kennis of klimaattreuzelaars. Want naast jongeren die van zich laten horen en heel begaan zijn met wat er speelt in de samenleving – wij Jongsocialisten rekenen onszelf daartoe – is een aanzienlijke groep jongeren totaal onverschillig tegenover politiek. Ik heb het hier niet over jongeren die zich niet gehoord voelen of die het niet eens zijn met bepaalde keuzes of geen vertrouwen hebben in politici. Ik heb het over jonge mensen die het werkelijk niets kan schelen wat er in de politiek al dan niet beslist wordt. En als u zich nu afvraagt waarom ze dan het bolletje naast Vlaams Belang inkleuren, dan raad ik aan om je even schrap te zetten voor het antwoord: ze vinden Vlaams Belang grappig. 

Als u zich afvraagt waarom jongeren dan het bolletje naast Vlaams Belang inkleuren, dan raad ik aan om je even schrap te zetten voor het antwoord: ze vinden Vlaams Belang grappig. 

Hoe wereldvreemd, absurd en onwezenlijk het mag lijken, er zijn jongeren die Vlaams Belang leuk vinden omwille van de ‘humor’ van hun brute voorstellen. Of ze het er mee eens zijn, doet er zelfs niet zoveel toe, ze zijn tenminste niet zo saai als andere politieke partijen. Als jongerenvoorzitter word ik regelmatig uitgenodigd op schooldebatten en niet toevallig laat Vlaams Belang zich daar van zijn ranzigste kant zien. Terwijl Tom Van Grieken zich populair heeft gemaakt bij het brede publiek door op een iets gematigder toon te communiceren, weten ze dat ze bij jongeren scoren met hun ongefilterde, racistische standpunten. Gelukkig walgen veel jongeren hiervan en verzetten zich hiertegen. Maar er is altijd wel een groep die applaudisseert en nauwelijks bijkomt van het lachen.

Wat verklaart deze extreme vorm van politieke onthechting? Zijn ze gewoon te jong om te beseffen hoe belangrijk politiek in hun leven is? Misschien ten dele. Maar er is meer aan de hand. In de hyperkapitalistische samenleving waarin we leven, is de individualisering sterk toegenomen. Voor velen is het bijna onmogelijk geworden om zich in te beelden wat het voor anderen betekent als extreemrechts effectief aan de macht zou komen. In sommige gevallen zie je zelfs mensen uit minderheidsgroepen die nauwelijks beseffen dat ze hun eigen rechten op het spel zetten. Sociale media geven twijfelaars alsnog het laatste duwtje om op Vlaams Belang te stemmen.

SOCIALE MEDIA

We mogen de kracht van sociale media niet onderschatten. De gemiddelde jongere brengt een groot deel van de dag door achter een schermpje. Hun beeld van de politiek wordt voor een groot deel bepaald door wat ze online zien. En Vlaams Belang weet beter dan de meeste partijen hoe ze dit in hun voordeel kunnen gebruiken. Het investeert simpelweg het grootste deel van zijn budget aan communicatie, terwijl bestuurspartijen ook investeren in een goedwerkende studiedienst. Maar ook dit: Vlaams Belang zit ingebed in een globaal extremistisch netwerk (met de alt-right beweging als sprekend voorbeeld) dat bijzonder goed weet hoe ze online mensen kunnen beïnvloeden.

Vlaams Belang zit ingebed in een globaal extremistisch netwerk dat bijzonder goed weet hoe ze online mensen kunnen beïnvloeden.

De volledige online strategie van extreemrechtse partijen is te complex om zomaar even uit de doeken te doen. Voor een uitgebreidere analyse kan ik het boek Nieuw rechts (2018) van Ico Maly sterk aanbevelen. Wat wel duidelijk is, is dat ze geen one size fits all strategie gebruiken. Zo gebruiken ze andere technieken om een groep onzekere jongeren te bereiken dan ze doen om apolitieke jongeren aan te spreken. Voor die eerste groep proberen ze juist heel erg in te spelen op die gevoelens van onzekerheid en frustratie. Ze laten jongeren geloven dat ze deel uitmaken van een exclusieve gemeenschap die bedreigd wordt door een externe groep. Dit doen ze door beelden te tonen die niet altijd waarheidsgetrouw zijn maar die dit gevoel lijken te bevestigen. Een simpel voorbeeld: migranten krijgen oneindig sociale voordelen en bedreigen onze veiligheid, terwijl werkende autochtonen nauwelijks rondkomen en door de overheid in de steek worden gelaten. De groep jongeren die politiek onthecht is, spreken ze dan aan via memes en de internetcultuur op een erg laagdrempelige manier. Door ‘grappige’ en visueel aantrekkelijke content te delen, proberen ze hun radicale ideeën op een informele manier te verspreiden. En van zodra jongeren regelmatig worden blootgesteld aan dit soort content, houdt het algoritme van sociale media hen in deze echokamer. Een digitale wereld waarin alleen de meningen die elkaar versterken aan bod komen.

BEGRIP TONEN, NIET ALLEEN LUISTEREN

Extreemrechts weet dus heel goed wat het moet doen om jongeren te overhalen. De vraag is wat we daar als democratische partijen tegenover kunnen zetten. Na elke peiling waarin Vlaams Belang het goed doet, wordt gezegd ‘dat politici beter moeten luisteren’ naar het signaal van de kiezer, of in dit geval naar de jongeren. Wat dit concreet betekent, weet ik nog altijd niet. Er worden genoeg peilingen uitgevoerd om te weten waar mensen van wakker liggen. Dat is het probleem niet. En dat politici van vandaag op morgen niet alle problemen gaan oplossen, dat begrijpen jongeren ook. Dat partijen uiteenlopende meningen hebben en verschillende oplossingen aandragen, is volstrekt normaal. Dat er af en toe over geruzied wordt, is dat evenzeer. Maar wanneer de jeugd merkt dat er gewoon géén vooruitgang wordt geboekt, of dat hun leven in sommige opzichten zelfs moeilijker wordt, dan voelen ze zich in de steek gelaten. Als je ze dus niet regelrecht in de armen van extremen wil drijven, dan moet je er in de eerste plaats voor zorgen dat je ook in staat bent om voor hun belangen op te komen. En minstens even belangrijk: durf positief te communiceren als je iets goed doet. Door altijd mee te gaan in negatieve frames bevestig je alleen maar het beeld van een politiek die stilstaat.

Als je jongeren dus niet regelrecht in de armen van extremen wil drijven, dan moet je er in de eerste plaats voor zorgen dat je ook in staat bent om voor hun belangen op te komen.

Op beleidsmatig vlak vooruitgang boeken is en blijft de belangrijkste uitdaging voor politici. Maar dat is niet de enige manier om mensen aan je kant te krijgen. Mensen stemmen eerder op basis van hun gevoel dan inhoudelijke standpunten. Een persoonlijk voorbeeld: tijdens het invullen van de stemtest in 2019 kregen veel van mijn vrienden als resultaat dat ze op de socialisten moesten stemmen. Hun eerste reactie was dat er wel iets verkeerd moest zijn met die berekeningen, want ze waren ‘allesbehalve een sos’. Gevoel boven inhoud. Die ervaring indachtig, geef ik vanuit mijn ervaring graag nog één tip mee. Als je ooit een jong iemand wil overtuigen om niet op extreemrechts te stemmen, probeer hen dan vooral niet te vertellen waarom ze een fout maken. Niemand luistert graag naar iemand die beweert te weten hoe de wereld echt in elkaar zit. Het loont veel meer om oprecht te tonen dat je hen begrijpt, dat je laat zien dat je één van hen bent en dat er andere oplossingen zijn dan de extreemrechtse.

Gaan we jongeren daarmee massaal terughalen? Niet direct nee, omdat het juist zeer persoonlijk contact vraagt. Maar begrip tonen – niet alleen luisteren – is het krachtigste wapen dat er is. Eentje waartegen zelfs de algoritmes van sociale media moeilijk kunnen opboksen. Want in een wereld die steeds onzekerder en eenzamer lijkt te worden, zijn jongeren vooral op zoek naar erkenning.

Samenleving & Politiek, Jaargang 31, 2024, nr. 2 (februari), pagina 52 tot 55

• Vlaams Belang
• jongeren
• cordon sanitaire