Zondag 24 november 1991. Verkiezingsdag. Ik sta als toeschouwer in de BRT-studio van waaruit het programma met de uitslagen wordt uitgezonden. Politici van allerlei strekking stromen de studio in. Op hun gezicht staat ontsteltenis te lezen. Vooral premier Wilfried Martens is ontdaan. Reden: Vlaams Blok heeft 10% van de stemmen behaald! Het is een zwarte zondag, de democratie is bedreigd, daar zijn allen het over eens. En zeggen dat we vandaag de dag een gat in de lucht zouden springen als Vlaams Belang het met 10% zou moeten stellen.

Ook op de VRT-redacties was de ontzetting groot. De dag na de verkiezingen kwam de redactie van Panorama samen voor de wekelijkse vergadering. Het was al snel duidelijk: wij dachten met correcte informatie de Vlaams Blok-kiezers van hun dwaling te kunnen genezen. We gingen dus programma’s maken die het publiek moesten duidelijk maken dat er niets mis is met de gastarbeiders, zoals migranten toen nog werden genoemd. Het regende voorstellen, week na week na week. We gingen Vlaams Blok ontmaskeren en zouden ons aandeel leveren aan het opbouwen van een harmonieuze samenleving, dat vonden we onze plicht.

STUURLOOSHEID IN DE BERICHTGEVING

Hoe naïef waren we! Verkiezing na verkiezing ging Vlaams Blok/Belang vooruit. Toch liet onze hoofdredacteur, Julien Peeters, ons begaan. Hij vond het allemaal goed, maar een richtlijn van hem kregen we niet. Wat we wel kregen, was zware kritiek van Kris Borms, hoofdredacteur van het Journaal. Hij beschuldigde ons er zelfs van dat Vlaams Blok zijn goede score aan ons te danken had. Twee maanden voor de verkiezingen, op 5 september 1991, hadden we een rechtstreekse uitzending gemaakt vanuit Lint. Daar moest een centrum voor asielzoekers komen. Isabelle A kwam er haar lied, ‘Blank of Zwart’, tegen racisme zingen. Maar Vlaams Blok was massaal aanwezig en liet de hele uitzending in de soep draaien. Daar lag volgens Borms de oorzaak van het Blok-succes. Koen Meulenaere wijdde er in Knack een column aan onder de titel ‘Panorama door het lint’. Maar ook Borms en het Journaal zaten met hun handen in het haar. In de hele hiërarchie was er niemand die ons vertelde hoe we met Vlaams Blok moesten omgaan. Zelf de opperste baas van toen, Paul Vandenbussche, die anders altijd gereed stond om ons te kapittelen, bleef stom. Ook de Raad van Bestuur gaf niet thuis.

Na de Zwarte Zondag was er in de hele hiërarchie niemand die ons vertelde hoe we met Vlaams Blok moesten omgaan.

De tv-redacties (Journaal, Panorama, De Zevende Dag en Terloops) waren verdeeld. De ene vond dat Vlaams Blok moest worden doodgezwegen, de andere wou het ontmaskeren, een derde dacht dat we rekening moesten houden met de kiezers van Vlaams Blok. Van een ‘cordon médiatique’ was hoe dan ook geen sprake. Karel Dillen, voorzitter-stichter van Vlaams Blok mocht rustig een Marokkaanse dame komen uitschelden in De Zevende Dag. Zo dacht men daar de journalistieke deontologie in eer een geweten toe te passen: ‘beide partijen aan het woord laten’. De kiezer werd geacht zelf zijn conclusies te trekken. Maar Blokkers op dezelfde manier behandelen als politici van andere partijen deden we bij Panorama niet. Live-interviews met Blokkers waren taboe. Het mag duidelijk zijn waarom. Nick Davies, de beroemde Britse onderzoeksjournalist, zei het al in zijn boek Flat Earth News (2008): journalisten denken dat ze hun plicht hebben gedaan als ze politici correct citeren. Maar nooit gaan ze na of wat de politici zeggen ook waar is. Dat was – en is nog steeds – zeker van toepassing op Blokkers/Belangers. Filip Dewinter had er een specialiteit van gemaakt om met misdaadcijfers uit Antwerpen voor de dag te komen. Nooit ofte nimmer waren die cijfers betrouwbaar. Toch werden ze altijd door de media, ook door de toenmalige BRTN, kritiekloos over genomen. Tijdens een live-interview is het onmogelijk een ‘factcheck’ uit te voeren. Daarom is een opgenomen gesprek het enig mogelijke alternatief om er voor te zorgen dat aperte leugens en racistische praatjes niet in de ether terechtkomen. Een tactiek die tot mijn grote vreugde ook vandaag gehanteerd wordt door Christophe Deborsu voor zijn programma ‘C’est pas tous les jours Dimanche’.

VRT-NOTA VAN 2001

Aan de stuurloosheid in de berichtgeving van de publieke omroep kwam een einde in 2001. Vijf jaar eerder was Bert De Graeve aan het roer gekomen. Bevoegd media-minister van toen, Eric Van Rompuy, had de hele verpolitiekte top aan de deur gezwierd. Ook Kris Borms moest gaan. Eindelijk zou er een duidelijk standpunt worden ingenomen. Dat kwam er in de nota ‘De VRT en de democratische samenleving’. In die nota wordt het programma van Vlaams Blok geanalyseerd. Uit die analyse trekt de VRT het volgende besluit, ik citeer letterlijk: ‘Uit al de voorgaande overwegingen moet dus worden geconcludeerd dat Vlaams Blok geen politieke partij is als de andere en dat er minstens ernstige vragen moeten worden gesteld over de discriminaties, waarvan het Blok-programma blijk geeft en van de openlijke afwijzing van de multiculturele samenleving. Bijgevolg zal de VRT erover moeten waken om deze standpunten, die in strijd zijn met de Verklaring van Praag én met de opdracht van de VRT, in zijn uitzendingen niet aan bod te laten komen.’ (De Verklaring van Praag dateert van 1994 en werd opgesteld door de Europese ministers die bevoegd waren voor de Media. Ze zegt in essentie dat openbare omroepen de democratie en het pluralisme moeten bevorderen). Voor de nieuwsuitzendingen betekent dat volgens de nota dit: ‘Er moet dus bijzonder omzichtig worden omgesprongen met het aan het woord laten van vertegenwoordigers van Vlaams Blok, zeker in rechtstreekse uitzendingen. Dit betekent dat het verantwoord is dat vertegenwoordigers van Vlaams Blok niet aan bod komen in bepaalde politieke debatten en politieke – inclusief parlementaire – verslagen.’ De Afspraak bestond toen nog niet.

Dat Vlaams Blok geen politieke partij is als een andere wordt tot driemaal toe in de nota van 2001 herhaald.

Dat Vlaams Blok geen politieke partij is als een andere wordt tot driemaal toe in de nota herhaald. Een standpunt dat gedeeld werd door het Hof van Beroep in Gent dat Vlaams Blok in 2004 buiten de wet stelde wegens racisme. Het vonnis werd later door Cassatie bevestigd. Vlaams Blok leefde het vonnis na door van naam te veranderen. Het werd nu Vlaams Belang. Maar alle kopstukken benadrukten dat de ideologie dezelfde bleef. Wel probeerde de nieuwe leiding, zeker met de komst van voorzitter Van Grieken, om de partij een min of meer ‘fatsoenlijk’ gezicht te geven. Een strategie waar de VRT aanvankelijk niet in trapte. In 2005, één jaar na de veroordeling, kwam het college van hoofdredacteuren zelfs met een verscherping van de nota van 2001. Ook Vlaams Belang is, net als Vlaams Blok voordien, geen partij als een andere, zo heet het, en dus moet het ook niet behandeld worden als een andere partij. Daarom moeten de journalisten zeer voorzichtig zijn met het uitnodigen van Vlaams Belangers. Om een politiek debat te organiseren met deelname van Vlaams Belang bijvoorbeeld moet voortaan overleg gepleegd worden met de hoofdredacteur. Voorheen volstond de toelating van de eindredacteur. Bovendien mogen VRT-journalisten geen debatten meer modereren die georganiseerd worden door politieke partijen. Dit om ‘de schijn van partijdigheid’ te vermijden.

JOURNALISTIEKE LANKMOEDIGHEID

Wie vandaag naar het Journaal, Terzake of De Afspraak kijkt, vraagt zich verbijsterd af waar die richtlijnen naartoe zijn. Het begon al met de komst van Siegfried Bracke als hoofdredacteur van de duidingsprogramma’s in 2007. Hij raadde de Terzake- journalisten aan vaak Filip Dewinter uit te nodigen ‘want dat was goed voor de kijkcijfers’. De journalisten zelf maken zich sindsdien openlijk vrolijk over die oude zakken, die vonden dat Vlaams Belang geen partij is als een andere. In hun ogen was dat strijdig met de journalistieke deontologie! Te pas en te onpas roepen ze dat Vlaams Belang wel degelijk een partij is als een andere. Dat principe passen ze onverdroten toe. Wie een uitzending van één van de VRT-nieuwsredacties bekijkt of beluistert, ziet en hoort om de haverklap een Belanger, die onbekommerd en onweersproken mag komen verklaren dat de ‘eigen mensen’ in de steek worden gelaten omdat er ‘zoveel geld’ naar de ‘vreemdelingen’ gaat, die ‘geen klop’ hebben gedaan om een bijdrage aan de sociale zekerheid te leveren. Het is me wellicht ontgaan, maar ik heb nog geen enkele VRT-journalist gehoord die dit soort pertinente leugens heeft weerlegd.

Siegfried Bracke raadde de Terzake- journalisten aan vaak Filip Dewinter uit te nodigen ‘want dat was goed voor de kijkcijfers’.

Ja, toen het spionageschandaal met de Belang-broeders Creyelman losbarstte, werd Tom Van Grieken in de Terzake-studio op de rooster gelegd, dat is waar. Het verbaasde de Belang-voorzitter zo erg dat hij het interview een kruisverhoor noemde. Zo gewend zijn de Belangers geworden aan een kritiekloze behandeling in De Afspraak en Terzake. Ze worden er zelfs opgevoerd als commentatoren op actuele gebeurtenissen, meestal verkiezingen in een of ander buitenland waar extreemrechts goed geboerd heeft. Er is kennelijk niemand in de VRT-hiërarchie die de redacties herinnert aan de nota van het toenmalige college van hoofdredacteuren uit 2005. Het vermoeden bestaat dat de huidige hoofdredacteuren zich even vrolijk maken over hun voorgangers als de journalisten het doen met de hunne.

De VRT van vandaag beseft kennelijk niet, net zomin als de meeste andere media, hoe gevaarlijk extreemrechts is. Dirk Verhofstadt mocht in De Afspraak zijn boek, Dagboek 1933 – Het gevaar van extreemrechts, komen voorstellen. In dat boek wijst hij op de vele gelijkenissen tussen het cruciale jaar 1933 en de huidige situatie. Maar hij moest zich verdedigen tegen een historicus die het boek onzin vond, zonder het gelezen te hebben. Later hoorde ik VRT-mensen zeggen dat Verhofstadt overdrijft. Ik heb het boek gelezen en ik kan u verzekeren dat hij niet overdrijft. Dat onderschatten van extreemrechts is trouwens geen privilege van de VRT. Rik Torfs gaf onlangs in De Afspraak op Vrijdag toe dat die gelijkenissen er wel zijn, maar dat we ook de verschillen moesten bekijken. Ook in de politiek zitten er heel wat naïevelingen – of zijn het fellow travellers? – die pleiten voor de afschaffing van het cordon sanitaire. Mocht er in 1933 een cordon sanitaire hebben bestaan tegen de nazipartij dan zou ons wellicht de Tweede Wereldoorlog en de Holocaust bespaard zijn gebleven. Hitler werd tot rijkskanselier benoemd om hem ‘klein’ te krijgen, zo luidde de redenering. Vandaag pleiten niet weinigen ervoor om Vlaams Belang ‘mee in het bad’ te nemen om het zo onpopulair te maken – en maken ze dus dezelfde fout als Von Papen die Hitler in de regering heeft geloodst.  Zien ze dan niet wat er gebeurt in Italië, in Hongarije, in Polen (nog steeds, ondanks de overwinning van Donald Tusk)?

Van journalisten, en zeker die van de publieke omroep, mogen we verwachten dat ze zich niet laten misleiden door de ‘propere’ aanpak Van Grieken. Uit het verkiezingsprogramma van Vlaams Belang blijkt zonneklaar dat de VRT-hoofdredacteuren in 2005 gelijk hadden: Vlaams Belang wil nog steeds duizenden niet-EU-burgers uit ons land deporteren, een plan dat ook bij het extreemrechtse AfD in Duitsland circuleert, en perfect past bij de stelling van Van Grieken dat Europa blank moet zijn. Waarom lezen we alleen op Apache dat Van Grieken bij datzelfde AfD gaan zeggen is dat de Duitsers zich niet moeten schamen voor hun verleden maar er integendeel trots op moeten zijn? Trots op de Holocaust? Van Grieken is ook de man die ‘linkse’ leerkrachten de rekening wil presenteren als hij aan de macht komt. Hij wil ze vinden via een kliklijn die al bij Vlaams Belang Jongeren  bestaat. Hij treedt niet op tegen partijleden die vinden dat linkse tegenstanders ‘ratten’ zijn. (‘Linkse ratten rolt uw matten’). Ratten? Zo noemden de nazi’s de Joden. Zijn dat allemaal dingen die van Vlaams Belang een partij maken als een andere?

Denken de VRT-journalisten werkelijk dat hun onafhankelijkheid gewaarborgd blijft als extreemrechts aan de macht komt?

Het gevolg van zoveel journalistieke lankmoedigheid tegenover extreemrechts is dat Vlaams Belang almaar meer aanhang krijgt. Zeker, grote delen van die aanhang worden op de sociale media gegenereerd. Maar de reguliere media, en de publieke omroep, in het bijzonder hebben mee geholpen om Vlaams Belang een aanzien te verlenen dat het niet verdient, en de rode loper uitgerold. Het is een publiek geheim dat Vlaams Belang graag de minister van Cultuur in de volgende Vlaamse regering zou leveren. Wordt het eens geen tijd aan het publiek uit te leggen wat dat zou betekenen voor onze culturele instellingen, onze bibliotheken, enzovoort? Wat denken onze VRT-vrienden dat er met hun omroep staat te gebeuren als Vlaams Belang straks mee regeert? Zien zij niet wat de Republikeinen uitvreten in de Amerikaanse staten waar ze het voor het zeggen hebben? Denken de VRT-journalisten werkelijk dat hun onafhankelijkheid gewaarborgd blijft als extreemrechts aan de macht komt?

Lieve vrienden van de VRT, kom toch bij zinnen. Herlees de nota van 2005 nog eens en handel er naar. Doe het uit liefde voor de democratie. Ze heeft het nodig, broodnodig.

Samenleving & Politiek, Jaargang 31, 2024, nr. 2 (februari), pagina 9 tot 13

• cordon sanitaire
• Vlaams Belang
• VRT