De Denderstreek kwam de voorbije jaren steeds meer in de belangstelling te staan. Dat heeft alles te maken met de steile electorale opgang van de radicaal-rechtse partij Vlaams Belang in deze eerder landelijke regio ten zuidwesten van Brussel. Het doet denken aan de opkomst van de voorganger van deze partij in grootstedelijke achterstandswijken dertig jaar geleden. De electorale doorbraak van radicaal-rechts doet politici, experten en opiniemakers plots een gebied ontdekken dat decennialang aan hun aandacht ontsnapte terwijl het in alle stilte een sociale en economische neergang doormaakte. In de jaren 1990 leidde het tot het opzetten van een Vlaams stedelijk vernieuwingsbeleid met een sterke sociale insteek. Ook nu reageerde de Vlaamse overheid door extra middelen vrij te maken in een Denderfonds, zij het zonder de inhoudelijk visie die er in de jaren 1990 wel was.

Ook de media laten zich niet onbetuigd. Na de lokale verkiezingen van 2018 draaide Pano een reportage waarin ze de maatschappelijke polarisatie in de Denderstreek vol voor het voetlicht plaatst. Anderhalf jaar geleden kwamen De Morgen en het Hannah Arendt Instituut met een podcast over hoe de regio een bolwerk van radicaal-rechts werd. En nu is er dus een boek over de Denderstreek van de schrijver en maker van sociaal-artistiek theater en documentaires Dominique Willaert, met erg sprekende foto’s en boekcover van Yasmina Besseghir. In dat boek brengt Willaert verslag uit van zijn tocht door de Denderstreek. Maar noem dit niet zomaar een boek. Het is een pedagogische interventie. Willaert doet een goed doordachte poging om sociale beweging en hoop te brengen in een regio en bij een bevolking die al te vaak stereotiep en eenzijdig negatief in beeld komt.

Er wordt volgens Willaert te weinig geluisterd naar en in de Denderstreek. Zijn boek is een pleidooi om dat wel te doen. Om dat pleidooi kracht bij te zetten, is hij zelf gaan luisteren naar het onbehagen dat welig tiert in de streek en rapporteert hij over wat hij er gehoord heeft. Willaert gaat bij de bevolking van de Denderstreek – in het bijzonder bij bewoners van sociale woonwijken en sociaal kwetsbare groepen – op zoek naar wat hij in navolging van de Amerikaanse sociologe Arlie Russell Hochschild ‘diepe verhalen’ noemt. Voor Hochschild zijn diepe verhalen datgene wat voor mensen als waar aanvoelt. Het plaatst emoties eerder dan feiten centraal in wat mensen vertellen over wat belangrijk is in de wereld waarin ze leven. Hochschild gebruikte het om de opkomst van Trumpisme te duiden.

Willaert probeert door te dringen tot de kern van het onbehagen dat zoveel bewoners van de Denderstreek ervaren.

Willaert probeert op dezelfde manier door te dringen tot de kern van het onbehagen dat zoveel bewoners van de Denderstreek ervaren. Een voorbeeld van een diep verhaal dat Willaert naar boven haalt is dat gevestigde, witte bewoners met een eerder laag inkomen zich voorbijgestoken voelen door migranten, waarvan zij de stellige indruk hebben dat ze een voorkeursbehandeling krijgen door het beleid. Dat botst met een diep verhaal van nogal wat inwijkelingen met migratieachtergrond die het gevoel hebben dat ze er ondanks moeilijke levensomstandigheden en een vijandige context toch beetje bij beetje in slagen om hun levensomstandigheden en die van hun kinderen te verbeteren.

Willaert brengt in zijn boek een brede waaier van mensen en verhalen aan, van cafégangers die hun beklag doen over de ‘zwetten’, Congolezen die van Nederland naar de Belgische Denderstreek verhuisden en worstelen met de taal en hun plaats in de lokale samenleving, gevestigde bewoners van sociale woonwijken die moeite hebben met de snelle en onbegeleide maatschappelijke veranderingen die ze rond zich zien voltrekken, en actieve burgers en sociale professionals die initiatieven opzetten om mensen te ondersteunen en de sociale samenhang te verbeteren. Willaert slaagt goed in zijn opzet om de stereotiepe beeldvorming over de Denderstreek te doorbreken door haar bewoners in al hun diversiteit, in hun stelligheid en hun twijfels, aan het woord te laten. Je krijgt polarisatie te zien, maar evengoed allerlei verhalen en standpunten tussen de extremen in. Net dat biedt hoop en perspectief op dialoog en betere onderlinge verhoudingen. Voor het laatste hoofdstuk bracht Willaert verschillende mensen met en zonder migratieachtergrond een aantal uren rond de tafel, om te tonen wat dialoog kan doen.

Voor het laatste hoofdstuk bracht Willaert verschillende mensen met en zonder migratieachtergrond een aantal uren rond de tafel, om te tonen wat dialoog kan doen.

De gesprekken met bewoners van de streek wisselen af met nu en dan een hoofdstukje waarin de auteur context en achtergrond heeft bij wat er in de streek gebeurt, zoals de sluiting van volkshuizen en politiek dienstbetoon van Vlaams Belang-politici, de geschiedenis van het daensisme en hedendaagse uitbuiting van arbeidsmigranten en schijnzelfstandigheid. Deze hoofdstukjes bieden inzicht en schetsen de historische en maatschappelijke context van de streek, maar ze tonen ook een andere pedagogie dan die van het luisteren. Hier schemert de eigen politieke analyse van de auteur door, zijn blik op de ‘feiten’ achter het onbehagen. Het werpt de vraag op hoe de auteur denkt dat we het best omgaan met diepe verhalen die zo stevig emotioneel verankerd zijn dat elke feitelijkheid erop afketst.

Willaert geeft in het begin van het boek aan dat hij tijdens zijn tocht vooral op zoek ging naar sociale woonwijken en kwetsbare sociale groepen. Het is een keuze die in het boek niet altijd consistent volgehouden wordt – er komt ook al eens een middenklasser aan het woord – maar die ook een bepaalde analyse van het succes van radicaal-rechts weerspiegelt. Die analyse luidt dat radicaal-rechts teert op het gevoel dat leeft bij sociaal kwetsbare mensen dat het beleid niet naar hen omziet en dat dienst- en hulpverlening en politici niet meer nabij de mensen zijn. Het is een correcte analyse, maar ze kan zoals elke verklaring slechts gedeeltelijk de opkomst van radicaal-rechts verklaren. Ook de middenklasse in verkavelingswijken en rijke inwoners in villawijken stemmen voor radicaal-rechts en hebben ‘diepe verhalen’ te vertellen. Ze zijn gevoeliger voor normen over sociaal wenselijk gedrag – stemmen op een radicaal-rechtse partij hoort daar vaak nog niet bij – en daardoor wellicht moeilijker te overhalen om daarover te spreken. Maar toch is een rapportage over de Denderstreek niet compleet zonder ook hun verhalen mee te nemen. Als je de lokale samenleving willen heropbouwen, zal het ook over hun positie en stem daarin moeten gaan.

Dit boek is veel meer dan een rapportage over een streek die zich in de steek gelaten voelt. Willaert ontwikkelt een handelingskader om te interveniëren in een lokale samenleving waar polarisatie het sociale weefsel verzwakt. Jammer genoeg rapporteert de auteur slechts sporadisch over hoe hij die methode van het luisteren gebruikte en gaandeweg verfijnde om tot goede gesprekken te komen. Na een ‘oppervlakkig’ cafégesprek dat bol stond van de clichés neemt hij zich voor groepsgesprekken op café te vermijden. “Zet vier of meer mannen bij elkaar en je krijgt amusement”, zo stelt hij vast. Op het einde van het boek voel je zijn verbouwereerdheid als hij geconfronteerd wordt met een van de pot gerukt stukje ‘fake news’ over een lokale progressieve politicus die ’s morgens vroeg in het OCMW-gebouw zijn koffer met eten uit de frigo’s zou gaan vullen zijn. Willaert heeft ongetwijfeld veel geleerd over hoe je waar naar wie luistert en met welk effect, maar als lezer moet je dit toch vooral tussen de regels zien te vinden.

De organisatie van een Dendertop in november 2023 bracht zo’n 60-tal deelnemers uit de streek samen om na te denken over de toekomst van de regio.

De auteur ging met het boek de boer op. De boekvoorstellingen die op verschillende locaties in de Denderstreek georganiseerd werden, reflecteerden ook zijn luisterende aanpak. Telkens werden een aantal lokale bewoners die ook in het boek aan het woord kwamen of die hij op zijn tocht door de streek tegenkwam, op het podium geplaatst. Het is een krachtige manier om de lokale diversiteit aan stemmen en engagement te laten hoor en zien, contexten te creëren waarin geluisterd wordt en de lokale maatschappij in beweging te brengen. De organisatie van een Dendertop in november 2023 bracht zo’n 60-tal deelnemers uit de streek samen om na te denken over de toekomst van de regio. Of dit tegen de lokale verkiezingen van 2024 vruchten afwerpt, is betwijfelbaar. Maar het versterkt wel het sociale en organisatorische weefsel van de streek en creëert zo een dam tegen de sociale polarisatie.

Stijn Oosterlynck

Samenleving & Politiek, Jaargang 31, 2024, nr. 2 (februari), pagina 68 tot 71