Vandaag gebruiken we de term 'antifascisme' te gemakkelijk. De term wordt te veel geïsoleerd gebruikt. Ze is te weinig onderdeel van een bredere analyse. Want de liberale democratie in haar geheel heeft een groot probleem. En dat uit zich momenteel voornamelijk in een groeiend aantal stemmen voor uiterst rechts. Maar zelfs al mochten we geen uiterst rechtse golf kennen, dan nog zitten we met het grote probleem dat een grote groep zich onvoldoende tot niet vertegenwoordigd voelt. Veel mensen hebben het gevoel dat ze geen grip hebben op hun leven, dat politici niet naar hen luisteren. Wat we dus moeten doen, is de liberale democratie versterken.

We moeten, ten eerste, de nationale politiek versterken. Er is te veel naar de markt verschoven; te veel diensten zijn geprivatiseerd. Zo is het openbaar vervoer in veel landen geprivatiseerd. Dit betekent dat regio's minder goed met elkaar verbonden zijn, omdat dit onrendabele lijnen zijn. Wel, net deze mensen die hier slachtoffer van zijn, voelen zich uitgesloten. Ze worden letterlijk geïsoleerd. De markt kan dit niets schelen, maar vanuit democratisch perspectief is dit belangrijk. Nationale politici moeten een deel van de beslissingsmacht terug van het Europese naar het nationale niveau halen.

Over veel onderwerpen zijn er nauwelijks nog ideologische verschillen. We hebben meer ideologisch debat nodig.

Ten tweede, ideologie. Bijna geen enkele democratische partij heeft nog een duidelijk ideologisch programma. Over veel onderwerpen zijn er nauwelijks nog ideologische verschillen. Zelfs niet over onderwerpen zoals milieu en klimaat. Als je ideologisch kijkt, is een groen milieubeleid in wezen fundamenteel anders dan een sociaaldemocratisch milieubeleid. In een sociaaldemocratisch milieubeleid gaat het niet alleen over een evenwicht vinden tussen milieu en economie, maar ook over de kosten op verantwoorde wijze spreiden. Het betekent dat je het vliegen niet voor iedereen even veel duurder maakt. Het betekent dat mensen die minder hebben, ook minder moeten betalen. We hebben meer ideologisch debat nodig.

We moeten ook de democratie herdenken. Zelf ben ik geen voorstander van referenda. We hebben de laatste tijd heel wat inspraakinitiatieven gehad die erg leuk en betekenisvol waren voor mensen zoals u en ik, die al eens een ideologisch blad in handen hebben. Maar de overgrote meerderheid van de mensen zijn niet zoals wij. Zij willen niet de hele tijd over politiek bezig zijn. We moeten ook inspraakvormen vinden waarin zij vertegenwoordigd worden. Want iedere keer dat we vooral macht aan de politiek actieven geven, geven we indirect minder macht aan de politiek inactieven. Afgezien van interesse gaat het in de eerste plaats over privilege. Heel wat mensen beschikken gewoonweg niet over de tijd om met politiek bezig te zijn. We moeten veel dieper nadenken over voor wie het politieke systeem werkt en voor wie niet. Steeds meer jongeren en mensen uit gemarginaliseerde groepen stemmen niet. En dat is een ander electoraat dan het uiterst rechtse electoraat.

Het probleem reduceren tot enkel en alleen ‘het gevaar van uiterst rechts’ klopt dus niet. Vooral het falen van de liberale democratie moet ons zorgen baren. De drie thema's waar de Nederlandse verkiezingen rond draaiden, waren: immigratie, huisvesting en bestaanszekerheid. In de praktijk was er slechts één thema: ‘de buitenlander’. Huisvesting werd als thema gereduceerd tot 'asielzoekers nemen onze huizen af'. Huisvesting is een enorm probleem voor veel mensen. Maar het reduceren van dit thema tot één groep – de asielzoekers –, maakt dat je niet luistert naar de verzuchtingen van veel mensen. En dit maakt hen nog bozer.

Twintig jaar geleden waren er behoorlijk wat landen en regio's – zoals Nederland, Duitsland of Zweden – die immuun leken voor uiterst rechtse partijen. Maar er is geen enkel land of regio immuun. De belangrijkste factor is of er een competent aanbod is van uiterst rechtse politici. In het Verenigd Koninkrijk was dit lange tijd niet het geval, tot UKIP er kwam. Heel recent waren er de zware rellen in Dublin. Daar is nog geen partij, maar die komt er op een bepaald moment.

Wat Ierland en Wallonië gemeenschappelijk hebben, is nog een echte linkse partij.

Wat Ierland en Wallonië gemeenschappelijk hebben, is nog een echte linkse partij. In Ierland heeft Sinn Fein een links-populistisch profiel. Net zoals PTB, die nog de wijken intrekt. Dat speelt een rol. De Nederlandse politicoloog, Léonie De Jonge, die in haar proefschrift uiterst rechts in de Benelux onderzocht, wijst ook op de cruciale rol van PS. Walen maken zich ook zorgen over immigratie, maar PS voert een politiek die erg gericht is op de werkende klasse. België blijft een bijzonder land, maar vooral het aanbod van competente uiterst rechtse politici speelt een rol. Denk maar niet dat al die PTB-stemmers trouwe marxisten zijn. Potentieel zitten er bij PTB ook heel wat kiezers die voor uiterst rechts zouden kunnen stemmen. In Wallonië is het cordon solidaire wel veel scherper, onder andere door het cordon médiatique. Maar er is niet zo iets als een bepaalde formule waardoor uiterst rechts niet van de grond zou komen. 

De gemiddelde steun voor uiterst rechts in de Europese Unie is grofweg 15%. Wellicht gaat die steun stilaan richting de 20%. Dat betekent nog steeds dat zo’n 80% er niet voor stemt. Als we het over de dreiging van uiterst rechts hebben, dan gaat het voornamelijk over het probleem van de mainstreaming. In de meeste landen heeft uiterst rechts niet de macht nodig om beleid te voeren. Het is door de mainstreaming van hun ideeën door traditionele politici dat ze zoveel invloed hebben. Dat moet stoppen.

Lees ook: Cas Mudde, Wat is uiterst rechts anno 2024? (SamPol, 1/2/2024)

Samenleving & Politiek, Jaargang 31, 2024, nr. 2 (februari), pagina 28 tot 29

• democratie
• uiterst rechts
• links