Het koolstofvrij maken van verwarming is een belangrijke prioriteit in de klimaatagenda van de EU. De bouwsector is immers verantwoordelijk voor 36% van de totale uitstoot van broeikasgassen. Warmtepompen spelen een cruciale rol hierin. Ze helpen ons ook enorm om onafhankelijker te worden van buitenlandse olie- en gasbronnen. De Europese Commissie wil tegen 2030 niet minder dan 30 miljoen warmtepompen installeren. Een nieuw rapport van het Joint Research Centre (JRC) van de Europese Commissie laat zien dat de impact hiervan 36% minder eindverbruik van aardgas en olie in gebouwen zal zijn.

De top-7 van Europese landen waar warmtepompen het populairst zijn, kan verrassen: 1. Noorwegen, 2. Finland, 3. Zweden, 4. Estland, 5. Denemarken, 6. Frankrijk, 7. Italië. Het feit dat de eerste vijf in de lijst Noord-Europese, zelfs Scandinavische, landen zijn, bewijst dat warmtepompen in veel koudere klimaten dan het onze perfect werken. Frankrijk en Italië zijn dan weer te verklaren doordat warmtepompen ook kunnen koelen, en dus in warmere klimaten comfortvoordelen bieden over klassieke verwarmingssystemen.

De cijfers van het Vlaams Energie- en Klimaatagentschap (VEKA) spreken voor zich: in 95% van de nieuwbouwwoningen werden in 2020 (recentere cijfers zijn niet beschikbaar) zonnepanelen geplaatst. Maar slechts in 30% werd ook een warmtepomp geplaatst (cijfer 2019). Waarom breken warmtepompen in ons land alleen vrij dominant door in nieuwbouw?

Het beleid zet nochtans steeds duidelijker bakens uit. Er zijn onbetwistbaar inspanningen geleverd om bouwen en bestaande gebouwen (via renovatie) naar duurzaamheid te brengen: de renovatieverplichting, verbod op vervanging van stookolieketels, verbod op nieuwe individuele aardgasaansluitingen in verkavelingen, enzovoort. Vanaf 2025 wordt voor omgevingsvergunningsaanvragen een aardgasaansluiting algemeen verboden bij nieuwbouw, zowel voor woongebouwen als voor niet-residentiële gebouwen. Maar je kan bij een renovatie nog altijd een Energie Prestatie Certificaat label A bereiken als je een efficiënte aardgasketel plaatst!

Vaak hoor of lees je dat een warmtepomp alleen kan in een zeer goed geïsoleerde (passief- of BEN-woning) nieuwbouwwoning. Dit is niet correct. Technisch gesproken kan een warmtepomp in elk gebouw worden toegepast . Maar het klopt dat de elektriciteitsrekening van een warmtepompeigenaar die in een slecht geïsoleerde woning leeft, bitter kan tegenvallen. De grenzen op de toepasbaarheid zijn dus economisch van aard. Wie in Vlaanderen de stookkosten wil beheersen, kiest in de meest gevallen nog steeds voor aardgas en zit dus nog 20 jaar locked-in in fossiel. Het is de prijsverhouding tussen elektriciteit en fossiel aardgas die de invoering van warmtepompen vertraagt.

Het is de prijsverhouding tussen elektriciteit en fossiel aardgas die de invoering van warmtepompen vertraagt.

In veel landen is elektriciteit per kWh nog steeds drie à vier keer zo duur als fossiel aardgas. In die landen, zoals België, zie je dat warmtepompen het heel moeilijk hebben om door te breken in de renovatiesfeer en zelfs dat ze negatief bekeken worden in veel nieuwbouwprojecten. In de EU-warmtepompversneller, een online instrument van Europese Heat Pump Association, wordt een verhouding van minder dan twee aanbevolen.

Maar aan die prijsverhouding heeft in de eerste plaats het beleid schuld! Bij de liberalisering van de Europese elektriciteits- en aardgasmarkten werden, begrijpelijk, heel was sociale en ecologische correcties op de vrije marktwerking ingevoerd. De kost van dit marktingrijpen kwam vrijwel volledig in de elektriciteitsfactuur terecht. Immers, iedereen verbruikt elektriciteit, niet iedereen gebruikt aardgas – dat was toen de redenering. Dus de kosten voor de sociale maximumprijs, de premies voor rationeel energiegebruik (denk aan subsidies voor label A-koelkasten en isolatie, enzovoort), de kosten voor openbare verlichting, de steun voor hernieuwbare energie,… kwamen allemaal de elektriciteitsfactuur aandikken.

De meest milieuvriendelijke energievorm voor verwarming en transport wordt dus beleidsmatig economisch ontmoedigd ten opzichte van de fossiele vormen. De fiscale hervorming moet daarom een duidelijke energietaxshift bevatten. De eerste stap is daarvoor gezet: de verlaging van de btw die in het kader van de crisismaatregelen van 2022 doorgevoerd werd, niet alleen op elektriciteit, maar ook op fossiele brandstoffen… is permanent gemaakt, maar wordt gecompenseerd door een stijging van de accijnzen. Accijnzen zijn veel beter moduleerbaar dan de rigide btw-tarieven, en kunnen dus ingezet worden als sturende prikkels voor consumenten- en investeringsgedrag.

De heffingen op elektriciteit bedragen vandaag ongeveer €130/MWh. De heffingen op aardgas ongeveer €10/MWh.

Helaas is de eerste beslissing slechts een bevestiging geworden van de huidige scheefgetrokken verhouding. De heffingen op elektriciteit bedragen vandaag in totaal ongeveer €130/MWh. De heffingen op aardgas bedragen vandaag in totaal ongeveer €10/MWh. Bijkomende moeilijkheid is dat het probleem zowel op het regionale als het federale bevoegdheidsniveau speelt. Beide hebben de elektriciteitsfactuur in de afgelopen twee decennia aangedikt. Een gecoördineerde aanpak is broodnodig, maar ligt echter moeilijk in de huidige politieke context.

Een eerste opportuniteit is al verloren gegaan: de terugval van de aardgasprijs op de wereldmarkt bood een ongeziene mogelijkheid om een deel van de gemiste inkomsten voor de overheid te recupereren door de accijnzen geleidelijk te verhogen en zo de daling van de aardgasprijs te dempen. Dat zou aanzienlijke middelen voor de energietransitie opgeleverd hebben, zonder dat het voor onoverkomelijke koopkrachtproblemen gezorgd had. Nu moet de verhouding tussen de elektriciteitsprijs en fossiele brandstoffen gecorrigeerd worden van een relatief laag prijspeil, wat een veel lastigere en meer zichtbare operatie vergt.

Conclusie: de federale regering heeft met de accijnshervorming slechts een eerste, maar wel belangrijke stap gezet. Het is nu zaak om de echte energietaxshift vorm te geven binnen de nieuwe context van de federale energieheffingen. Ondertussen zette ook de Vlaamse regering al enkele stapjes richting ontvetting, door onder andere de kosten voor de openbare verlichting uit de factuur te halen en binnenkort volgen de kosten voor de energie-efficiëntie-subsidies. Een gecoördineerde aanpak zou wel veel efficiënter kunnen zijn, omdat elke hervorming naast winnaars, ook verliezers telt. Die verliezers blokkeren vaak politiek de besluitvorming. Een gezamenlijke aanpak kan toelaten om dit soort weerstand te vermijden.

Doorpakken met de fiscale hervorming is nu echt wel nodig.

Om de broodnodige doorgedreven verduurzaming van onze verwarmings- en koelingsbehoeften te realiseren, is een energietaxshift noodzakelijk. Zowel het regionale als het federale niveau hebben daar al stapjes in de goede richting gezet. Doorpakken met de fiscale hervorming is nu echt wel nodig. Op die manier maken we geleidelijk een verschuiving naar lasten op fossiele bronnen. Anders riskeren we gele hesjes vol onbegrip op straat te zien komen bij de Europese invoering van ETS2 wanneer ook voor de CO₂-uitstoot van fossiele gebouwverwarming betaald zal moeten worden.

Deze bijdrage verscheen in de Zomerreeks 2023: 5 minuten politieke moed van Samenleving & Politiek.

• 5 minuten politieke moed
• energie
• taxshift