't zijn zotten die werken.' Zong Juul Kabas in 1979. Blijkbaar waren er nog nooit zoveel zotten in België als nu, bijna vijf miljoen. Toch is werken niet zo zot. Een job werkt emanciperend. Het zorgt voor structuur, erkenning, zelfvertrouwen en eigenwaarde. Het is een manier om je stempel op de wereld te drukken. Dat is niet alleen een ideologische overtuiging, maar het wordt ook keer op keer objectief vastgesteld. Ook volgens armoedecijfers is werken niet zo gek. Werknemers in België kennen een zeer laag armoederisico (2,8%), terwijl bijna de helft van de werklozen in armoede leeft. Werkloosheid is duidelijk geen cadeau.

Werk is een grondrecht, maar de arbeidsmarkt creëert niet automatisch een goede job voor iedereen. De technische kennis verandert snel en onze bijscholing loopt achter. Er zijn te weinig plaatsen in maatwerkbedrijven. Arbeidsomstandigheden van knelpuntberoepen zijn vaak te zwaar. Zonder kinderopvang of openbaar vervoer raken mensen niet op hun werk. De mismatch op onze arbeidsmarkt is groot. Terwijl werkzoekenden zich bijscholen, terwijl ze oplossingen zoeken voor kinderen of vervoer en terwijl ze solliciteren voor jobs die werkbaar zijn voor hen, blijven vacatures openstaan. Deze werkzoekenden hun geld afpakken, zorgt alleen maar voor meer armoede. Maar, hen niet snel activeren dus ook. Ons progressieve alternatief van een basisbaan is daarom veel beter. Een hervormd activeringstraject met een kwaliteitsvolle job op maat als sluitstuk.

WERKLOOSHEID – SLECHT VOOR HET INDIVIDU

Eén van de klassieke studies naar de gevolgen van werkloosheid was de Marienthal studie in 1933. De resultaten blijven relevant tot op de dag van vandaag. Marienthal is een stadje in Oostenrijk waar iedereen in de jaren 1920 voornamelijk in één fabriek werkte. Toen die enige fabriek moest sluiten door de economische crisis, door de beurscrash in 1929, verloor bijna iedereen zijn job. Marie Jahoda en haar collega's onderzochten toen wat het verlies van werk deed met mensen. Werkloosheid was desastreus voor de individuele mentale gezondheid en voor de sociale integratie van mensen in de streek. Deze problematische gevolgen van werkloosheid werden nadien systematisch bevestigd in verschillende studies.

Werkloosheid betekent niet enkel dat iemand minder inkomen heeft. Als iemand wordt ontslagen, krijgt men de boodschap dat men onvoldoende is of dat men overbodig is. Dit is een heel harde boodschap, zeker nadat ze jaren hebben gewerkt voor een bedrijf. Deze mensen verliezen naast een stabiel inkomen ook tijdstructurering, sociale contacten, zelfwaarde en sociale status. Onderzoek na onderzoek toont aan dat werklozen een slechtere gezondheid hebbenen dat er voornamelijk een negatieve effect is op het psychologisch welbevinden.

De gevolgen van werkloosheid zijn niet altijd meteen zichtbaar. Sommige van de negatieve effecten zie je pas na langere tijd. Mensen worden bijvoorbeeld nadien opnieuw sneller werkloos of hebben nadien een lager verdienpotentieel. Werkloos worden, zorgt met andere woorden voor een echt 'litteken' voor de verdere toekomst van mensen. Voor sommige mensen is ontslag zo traumatisch dat het lijkt alsof ze de controle over hun leven verliezen. Het verlies van status, identiteit en eigenwaarde zorgt dat sommigen zelfs in een vicieuze cirkel geraken waarbij ze onverschillig worden om opnieuw vooruit te willen in het leven. Er zijn zelfs studies die de link leggen met een hoger risico op zelfdoding.

De basisbaan is een volwaardige job die is samengesteld door een coach op basis van welke taken haalbaar zijn voor de werkzoekende.

Daarom willen wij werkloosheid bestrijden. Als het zelfs na intensieve ondersteuning niet lukt om een job te vinden, moet een basisbaan worden aangeboden, op maat van de werkzoekende. Dat is geen vrijwilligerswerk, maar een volwaardige job die is samengesteld door een coach op basis van welke taken haalbaar zijn voor de werkzoekende. Zo geven we het signaal dat mensen er wel toe doen, dat ze wel deel blijven van onze samenleving. We laten hen niet los en betrekken hen opnieuw.

WERKLOOSHEID – SLECHT VOOR DE SAMENLEVING

Werkloosheid heeft veel negatieve gevolgen voor het individu, maar ook voor de samenleving. Economisch betekent meer werkloosheid een verlies van koopkracht van de bevolking. Dit heeft negatieve effecten op de economie als geheel. Bovendien blijft er minder ruimte voor andere productieve investeringen voor de overheid.

Naast het economisch weefsel, tast werkloosheid het sociale weefsel aan. Aanhoudende structurele werkloosheid ontrafelt een gemeenschap. Het is zoals de Wetenschappelijke Raad voor het Regeringsbeleid (WRR) in Nederland aangeeft: 'Mensen zijn dan (als ze werken) beter in staat relaties aan te gaan en zich te verbinden met de samenleving als geheel'. Bovendien kennen veel werklozen een hoog armoederisico, hoewel er grote verschillen zijn in het risico op armoede naar het statuut en de duur van werkloosheid. Werk is met andere woorden een goed medicijn tegen armoede, depressie en gezondheidsklachten, zorgt voor een economie die goed draait en voor mensen die letterlijk samen aan iets werken.

DE FILOSOFIE VAN DE BASISBAAN

Nobelprijswinnaar economie William Vickrey beschrijft werkloosheid daarom als 'op zijn best gelijk aan vandalisme.' Toch wordt werkloosheid als iets 'natuurlijk' beschouwd door veel economen. Het zou nodig zijn om de inflatie in toom te houden. Alsof het normaal is dat sommige mensen jarenlang niet werken? In essentie is werkloosheid een sociale constructie binnen ons arbeidsbestel. Bedrijven zullen het arbeidsproces zo organiseren dat de winst maximaal is. Toch is dit niet noodzakelijk afgestemd op wat werkzoekenden aankunnen en vallen veel mensen uit de boot. Beter dan mensen aan hun lot overlaten en wachten tot de arbeidsmarkt passende jobs creëert, moeten we nadenken over jobs aanpassen aan wat mensen kunnen. We zien duidelijk een shift naar meer opleiding op de werkvloer of meer bijzondere tewerkstellingsondersteunende maatregelen (BTOM). De witte raaf zoeken bij de werklozen is niet meer van deze tijd. Het is in deze filosofie dat ook de basisbaan past.

De vele openstaande vacatures pleiten misschien in het nadeel van werkzoekenden, maar we weten dat de mismatch heel groot is. Een glasblazer kan niet de volgende dag plotseling diamanten slijpen. Een geluidstechnicus is geen automechanieker, ook al zijn het beide technische beroepen. Tegelijk heeft bijna de helft van de langdurig werkzoekenden minstens één dag gewerkt. Dit geeft aan dat er zeker werkbereidheid is, maar dat voor veel vacatures een snellere omscholing nodig is ofdat er vaak geen stabiel voltijds contract wordt voorzien. Werkloos zijn betekent, per definitie, dat iemand actief naar een job zoekt. Als sancties van VDAB laag zijn, weten we ook dat de meeste werkzoekenden ook effectief meewerken met wat VDAB vandaag aanbiedt.

Toch hebben veel mensen het gevoel dat werklozen te weinig hun best doen om een job te vinden. De European Social Survey (FIGUUR 1) geeft bijvoorbeeld aan dat 40% van de Belgen vindt dat werklozen te weinig hun best doen om een job te vinden; een kwart is hier neutraal. Een minderheid, één op drie, heeft dus het idee dat werklozen wel hun best doen.

Als je bijdraagt naar vermogen, kan je rekenen op solidariteit bij onvrijwillig ontslag. Werken vormt daarom ook mee de basis van ons sociaal contract. Concreet betekent dit dat de overheid de taak heeft om daadkrachtig en efficiënt werkzoekenden te helpen aan een job. Vanuit de overtuiging dat een goede job beter is dan niet werken, moeten we daarom als progressieven durven het fundamentele debat aangaan. Hoe helpen we werklozen het best in hun zoektocht naar werk? Werk is psychologisch, sociaal en economisch zo belangrijk dat een overheid niet uit gemakzucht mensen aan de kant mag laten staan.

Het einddoel moet altijd een job zijn. Als de markt ze niet automatisch creëert, moet de overheid optreden en iedereen de kans geven om bij te dragen naar vermogen. Dit is hoe we solidariteit tussen iedereen behouden. Als we een sterke welvaartsstaat willen, moeten we ook heel duidelijk maken dat iedereen zijn deel doet. In de praktijk komt het vaak neer op de klassieke tegenstelling tussen de stok en de wortel. Progressieven kiezen voor de wortel en conservatieven voor de stok.

Bij de stok en de wortel ligt een ander mensbeeld aan de basis. Conservatief rechts gaat ervan uit dat werklozen de hele dag lui in hun zetel chips eten voor de tv. Als progressieven beseffen we dat een ontslag onvrijwillig is én, zoals zoveel studies aantonen, laat het mensen vaak gedesoriënteerd achter. Dit mensbeeld wordt vertaald in een ander beleid. Een stok om ze uit de zetel te krijgen bij rechts. Een wortel om op krachten te komen bij links.

De basisbaan is onze stok. Een stok waarbij we de overheid zelf op haar verantwoordelijkheid wijzen.

Het probleem is het verlies van werk, de oplossing is een nieuwe job. Daarom een basisbaan. Zo willen we ook anderen overtuigen die vinden dat werklozen in een hangmat zitten. Dit is onze stok. Een stok waarbij we de overheid zelf op haar verantwoordelijkheid wijzen. Een stok om aan te tonen dat we als overheid ons sociaal contract beschermen door het recht op werk in de feiten te realiseren.

DE BASISBAAN WERKT! LESSEN UIT HET BUITENLAND

De basisbaan is een jobgarantie. Een effectieve realisatie van het recht op werk. Buitenlandse voorbeelden werken inspirerend. Ook nu nog is Marienthal in Oostenrijk een streek waar men experimenteert en waar pionierswerk plaatsvindt. Het 'MAGMA job guarantee' programma voorziet er op vrijwillige basis een baan op maat tegen het minimumloon voor personen die langer dan negen maanden werkloos zijn. Er werd ook een opleiding voorzien van acht weken. Onderzoekers van onder andere de universiteit van Oxford onderzochten wat de effecten zijn op de werkzoekenden. Deelnemers gaan er financieel en op vlak van welzijn sterk op vooruit. De werkzoekenden krijgen meer structuur en sociale contacten. Ze ervaren dat hun status erop vooruit gaat en voelen zich een deel van een groter geheel.

Ook bij onze noorderburen, in de stad Groningen, experimenteren ze met basisbanen. De stad creëerde voor 3 jaar 50 vrijwillige basisbanen aan het minimumloon voor personen die al 3 jaar of meer op de bijstand zitten. De doelgroep waren personen die geen job vinden, maar wel kunnen werken. De jobs werden onder andere gecreëerd bij wijkbedrijven, kringloopbedrijven, scholen, kinderopvang en zorginstellingen. Ook hier was het duidelijk dat de werkzoekenden er op vooruit gingen. Uiteraard steeg hun inkomen, maar ook hun stabiliteit in de thuissituatie, welzijn en competenties verbeterden. Op deze domeinen scoorden ze in het algemeen na een half jaar 9% hoger dan bij de start. Na een jaar steeg hun welzijn nog eens met 5% ten opzichte van hun situatie na het eerste half jaar.

Er zijn nog meer positieve vaststellingen in Groningen. Van de vijftig die zijn begonnen, is niemand gestopt. Het ziekteverzuim was ook zeer laag. Over de periode maart 2020 tot december 2021 was die voor de basisbaners maar 4,4%, bij het ondersteunend personeel was dit 6,5%. Ook de participerende organisaties zijn positief en de leefbaarheid in de wijken is er op vooruit gegaan. Groningen kondigde dan ook aan dat ze hun driejarig project zullen verderzetten en geleidelijk vervijfvoudigen naar 250 basisbanen. Alle huidige basisbaners krijgen een contract van onbepaalde duur. Deze projecten tonen aan dat een basisbaan mensen vooruit helpt.

WAT IS EEN BASISBAAN NIET?

De basisbaan is geen gemeenschapsdienst zoals in Nederland, het Verenigd Koninkrijk of zoals de Vlaamse regering nu invoert. In Nederland keurde men in 2015 de 'Participatiewet' goed waardoor mensen die een bijstandsuitkering krijgen verplicht gemeenschapsdienst moeten verrichten. Daarvoor krijgen ze buiten een reisvergoeding niets extra bovenop hun uitkering. Hiervan komt het bekende verhaal van Harry, die zijn baan verloor als straatveger en daarna als gemeenschapsdienst weer straten moest vegen. In het Verenigd Koninkrijk bestaat er een soortgelijk systeem van workfare. Personen op de bijstand moeten werken voor hun uitkering. De activiteiten van de workfare-deelnemers waren ook vaak dezelfde als die van reguliere werknemers, maar dan zonder een arbeidscontract of minimumloon. Wat voert de Vlaamse regering nu in? Langdurig werkzoekenden moeten werken voor hun uitkering en krijgen enkel een extra vergoeding van 1,3 euro per uur. Met een basisbaan willen wij een waardevolle job verzekeren aan het minimumloon met opbouw van sociale rechten. Wie werkt, moet er altijd op vooruit gaan.

De basisbaan is geen gemeenschapsdienst en geen beperking van de werkloosheid in de tijd.

De basisbaan is ook geen beperking van de werkloosheid in de tijd. Werkzoekenden behouden hun recht op werkloosheid, ook na 2 jaar. De basisbaan vormt het sluitstuk van een hervorming van het activeringstraject. Als iemand na een intensief traject van opleiding, begeleiding, bemiddeling, sollicitaties langer dan 2 jaar werkzoekend is, dan is een job op maat nodig. Door het hervormen van het activeringstraject met nauwgezette opvolging, snellere heroriëntering, effectievere jobmatching via passende sollicitaties en een aangepast sanctioneringskader, moet het aantal langdurig werkzoekenden dalen.

Een basisbaan vormt dan de oplossing voor een arbeidsmarkt die niet automatisch jobs op de maat van mensen creëert. Het recht op werkloosheidsuitkeringen wordt niet uitgehold door ons voorstel van de basisbaan. Als je vandaag ingeschreven bent als werkzoekende bij VDAB en een passende betrekking weigert of onvoldoende inspanningen levert, dan staat daar een sanctie tegenover. Hetzelfde geldt voor het weigeren van de basisbaan, niet meer en niet minder.

Maar een basisbaan is niet een eenzijdig jobaanbod. Na twee jaar starten we een gesprek tussen de werkzoekende en de bemiddelaars die hem of haar begeleiden over wat deze nog allemaal kan en wil doen. Met het resultaat van dit gesprek stapt men naar werkgevers die taken hebben voor personen met een basisbaan. Basisbanen worden dus niet enkel gecreëerd voor langdurig werkzoekenden, maar ook mét hen. De personen die de werkzoekende begeleiden zal daar soms ook de essentiële taak hebben om de werkzoekende te overtuigen dat hij iets zal betekenen op een werkvloer en dat hij met een job vooruit zal gaan. Het is enkel wanneer een werkzoekende na 2 jaar werkloosheid absoluut weigert om mee te werken aan dat gesprek, dat ze een sanctie kunnen krijgen. Die begint bij een waarschuwing, maar kan desnoods gaan tot het verlies van het recht op een werkloosheidsuitkering. Let wel, als er geen basisbaan op maat is, verliest de werkzoekende ook zijn werkloosheidsuitkering niet.

Het is enkel wanneer een werkzoekende na 2 jaar werkloosheid absoluut weigert om mee te werken aan dat gesprek, dat ze een sanctie kunnen krijgen.

MET WELKE BRIL KIJKEN WE ALS SOCIALISTEN NAAR WERK?

Als we de discussie over de basisbaan ten gronde voeren, moeten we eerst een fundamentele vraag beantwoorden: Met welke bril kijken we als socialisten naar werk? Is werken een last of een lust? Door te werken creëert men voor zichzelf een plaats in de samenleving. Door te werken, creëren we de wereld om ons heen. Werken wordt een last als de werkdruk te hoog is, als een job onveilig is of als je het gevoel hebt dat je uitgebuit wordt. Als je zelf de vruchten van je werk niet meer kan plukken, dan wordt werken een last. Dat is waar onze strijd om gaat. Iedereen betrekken, iedereen de kansen geven om iets voor zichzelf op te bouwen met een eerlijk loon en in solidariteit samen een sterke welvaartsstaat te behouden.

Om werken te laten lonen, moeten we blijven strijden voor meer mensen aan het werk en hogere lonen. Dat betekent goede jobs voor iedereen. Ook voor iedereen die wel kan werken, maar wordt uitgesloten op de arbeidsmarkt. Dit is een heel ander verhaal dan liberale of andere rechtse partijen die vooral lagere uitkeringen willen. Door iemand verder in de armoede te duwen, zal men niet plots een muur kunnen metselen, voor de klas kunnen staan of een spuit kunnen zetten in het ziekenhuis.

Voor socialisten zijn goede arbeidsvoorwaarden en -omstandigheden essentieel om mensen te activeren. Ook moeten een aantal randvoorwaarden juist zitten om mensen te kunnen activeren, zoals goede kinderopvang, ouderenzorg of een sterk openbaar vervoer. Een activeringsbeleid gaat dus veel verder dan puur het aanbieden van een job. De arbeidsmarkt is geen markt waar enkel loon een rol speelt. Werk kan niet los worden gezien van de persoon die het werk uitvoert. Individueel maatwerk blijft nodig in een activeringstraject. Het eindpunt moet wel altijd een job blijven. Daarom een basisbaan. Zo realiseren we het recht op werk voor iedereen die wil werken.

THEMA: DE KOERS VAN CONNER

• TOM MEEUWS - Nieuwkomers anders steunen om er echt bij te horen
• ANNE VAN LANCKER - Stevig, maar ook solidair met mensen op de vlucht?
• BIEKE VERLINDEN - Maak van kinderopvang een motor van gelijkheid
• MARC LE BRUYN - De twijfels van een langjarig partijlid

• Vooruit
• Conner Rousseau
• basisbaan