Er zijn vele manieren om aan politiek te doen. De focus in media en instellingen ligt bijna uitsluitend op de verkozen mandaten. Die pogen vanuit de bestaande organisatie en orde zoveel mogelijk invloed uit te oefenen. In deze vorm van politiek kan je 'in'- en 'uit'-stappen, alsof het tijdelijk is en een beroep, al dan niet met een onkostenvergoeding, uitstapregeling of hoog pensioen. Alleen beroepspolitici zouden zo aan politiek doen. Partijen dienen om bepaalde mensen controle over de staat te geven. De politiek staat los van de bevolking, en wordt bestuur en beleid. Ze wordt overheid. Die voorstelling draagt al zeker bij tot de depolitisering van het samenleven zelf. Postpolitiek!

Legitieme macht gaat zeer zeker over verkiezingen en mandaten, en dat peilt men via opiniepeilingen. Men gaat voor eigen voorstellen, maar vooral ook voor compromisformules in functie van mogelijke coalitievorming. Bestaande hegemonie, instellingen, geplogenheden, … allen zijn natuurlijk systeembestendigend. Daarvoor zijn ze immers ontworpen. Beleid binnen dat kaderdenken is goed voor bijsturen, accenten, aanbouw, maar slechts zelden voor herdenken en veranderen. Dat beeld laat ook een bepaalde 'kloof' tussen burger en politiek zien. De 'burger-kiezer'. Maar die kloof is in de feiten niet zo groot. Ze wordt door marketing en media overbrugd, en door pensenkermissen en eetfestijnen. De TikTok volgers van Connor Rousseau, zelf meestal gericht op selfies, voelen een grote nabijheid. Of dat over socialisme of sneakers gaat, blijft een open vraag.

Vermits er – bij gebrek aan sociaal contract – ook geen samenhangend maatschappijmodel meer is, zijn alle partijen voortdurend in campagnemodus. Dat is dan wel weer nieuw. Op zich is dat niet slecht, want zo zie je ook eens de werkelijke opinies in het debat. Maar het kost natuurlijk veel geld en houdt de particratie in stand, los van de instellingen. In totaal zo'n 75 miljoen aan partijdotaties, met medewerkers erbij gerekend zelfs zo'n 160 miljoen. Daarvan gaan 5 miljoen naar sociale media, naar Facebook en Instagram (N-VA 1,7 miljoen, Vlaams Belang 1,2 miljoen en PVDA 450.000). En de rest naar eigen studiediensten en … beleggingen. (Naar verluidt hebben de partijen meer dan 65 miljoen euro aan vastgoed en hebben ze zo'n 32 miljoen aan beleggingen, naast 93,5 miljoen op hun rekening). En naar mediaoptredens. Want daar wordt de politieke agenda vastgelegd. Altijd weer datzelfde oppervlakkige gekibbel. Zelden over analyse en diagnose. Het politieke veld wordt afgebakend door het politiek-mediatiek complex. Partijen zijn dan kiesverenigingen, niet op zoek naar inworteling in de samenleving zelf. Na de verzuiling heeft het beleid het middenveld geprofessionaliseerd via decreten, schoolopleidingen en subsidies (zo'n 17,7 miljard in Vlaanderen). Maar die institutionalisering leidde eerder tot dienstverlening dan wel tot activering van de samenlevingsopbouw. Het activisme is grotendeels uit dat middenveld verdwenen. En nu wordt het steeds meer vanuit het beleid gestuurd. Met het nieuwe decreet Sociaal-Cultureel Werk dreigt dat zelfs erg 'Leitkultur' te worden.

De echte kloof is die met de maatschappelijk actieve burger. Die zit in het dagelijks leven.

De echte kloof is die met de 'burger-burger', de maatschappelijk actieve burger. Die zit in het dagelijks leven. Die wil meer dan puur het systeem beheren, houdt zich niet bezig met administratieve grenzen en bevoegdheidsverdelingen. Die werkt vanuit een diagnose, ervaring en probleemstelling aan de voorwaarden tot oplossing. En dat wordt steeds moeilijker. Omdat de uitdagingen steeds groter worden. En de middelen steeds beperkter. Ook omdat het samenleven zelf is geatomiseerd en erg egocentrisch is geworden. Omdat er weinig over de grondvesten wordt gediscussieerd. Dat is de echte kloof. Die tussen staat en samenleving. Tussen systeem en leefwereld, zoals Habermas het ooit noemde.

Hoe dan politiek bedrijven wanneer het over systeemfouten gaat? Het blijft dweilen met de kraan open. Er zijn private initiatieven om de opvangcrisis te verlichten. Mantelzorg om wachtlijsten op te vangen. Huiswerkhulp om onderwijsachterstand bij te spijkeren. Energiecoöperatieven als pleister op het houten been van de fossiele brandstoffen. Collectief wonen tegenover de wooncrisis. Repair Cafés om de wegwerpmaatschappij tegen te gaan. Familiale en religieuze herverdeling om de afbouw van de welvaartsstaat te compenseren. Kortom, er zijn vele kleinschalige en goedmenende initiatieven. Maar ze blijken niet opgewassen tegen de dominantie van het krakend regime. Dat produceert overal tekorten en ook ontmoediging. Het gaat zelf ten onder aan aanslepende immobiliteit. Daar ligt de knoop. Daar moet het systeem worden aangepast.

Er is geen enkel voorbeeld uit de geschiedenis van systeemverandering vanuit de instellingen zelf. Wie gelooft dat de Iraanse mollahs de eisen van de bevolking gaan realiseren? Wie gelooft dat het Chinese regime zal veranderen via de Communistische partij? Wie gelooft dat de Arabische sjeiks democratie gaan invoeren? En ja, wie gelooft in de westerse democratieën dat echte systemische veranderingen komen vanuit het regime? Believers als Kristof Calvo ten spijt.

De krachtsverhoudingen moeten eerst worden veranderd in de samenleving zelf. Dat moet de inzet zijn van elke rechtgeaarde progressief.

De krachtsverhoudingen moeten eerst worden veranderd in de samenleving zelf. Dat moet de inzet zijn van elke rechtgeaarde progressief. Die verandering heeft twee kanten. Het gaat enerzijds om een verandering van de dominante maatschappijopvattingen. Over ideologie en analyse, dus over gehalte en focus van het debat. De zogenaamde duiding blijft nu hangen bij de politique politicienne en laat de agenda bepalen door de ballonnetjes uit de particratie. De sociale media leveren geen voortgang in het debat. Zo gaat de depolitisering en vooral de verkleutering (of vertrutting, zoals het nu ook wordt genoemd) verder. In feite poken alleen de uitersten in het politieke veld het gesprek over de maatschappelijke ordening zelf aan. Er is een gemis aan diepgaande transitieplanning. Daarover een gesprek aangaan, zal moeten gebeuren vanuit de tweede lijn, maar wel overheen de sectaire partijlijnen en tegen de tabloïdisering van de media in. Er is dus echt een inzet over de 'framing' van het debat. Dat heeft de nieuwe antiwoke Vlaamse intelligentsia Mark Elchardus, Rik Torfs en Abou Jahjah goed begrepen.

Maar de opvattingen zullen niet veranderen zonder ook andere praktijken. Die bestaan, hoewel kleinschalig, versnipperd en te onzichtbaar. Ze hebben nog geen politieke stem. Er is een breed gedragen ecologisch bewustzijn. Er is een roep naar zorgzaamheid en solidariteit. Er is de interculturele dynamiek. De nieuwe geopolitieke verdeeldheid betekent ook het einde van de liberale globalisering. De staat zal opnieuw regulerend moeten optreden; zowel om de ontspoorde markt bij de les te krijgen, als om de vele vormen van samenlevingsopbouw in een project te krijgen. Een nieuw verhaal bouwen, steunend op nieuwsoortige praktijken. Ziedaar de emancipatorische agenda.

Mijn uitgangsdiagnose is dat het heersende regime er niet zal in slagen de klimaatcrisis af te wenden, de sociale ongelijkheid te verminderen en een samenhang vanuit de multiculturele samenleving op te bouwen. Het laatste IPCC-rapport is zeer expliciet: we moeten vandaag ons systeem aanpassen. Zij die daarmee begaan zijn, moeten de systeemkritiek preciezer uitwerken. Maar ze moeten ook, en vooral, aan een transitietraject werken. Met die twee elementen kan een transitiekamp ontstaan dat enerzijds tegenover de nationalistische pest en de liberale cholera kan worden gesteld en anderzijds de kloof met de progressieve politieke partijen in debat kan brengen. Vandaag heeft de particratie nog weinig maatschappelijke inbedding. De kloof zal niet vanuit de partijen zelf, maar vanuit een maatschappelijk alternatief worden gedicht. Zonder die kloof te dichten, komt er ook geen einde aan ongewenste polarisering. Het gevecht gaat om de agendasetting. Doen dus! Bespaar ons in 2024 de enge keuze tussen het liberale globalisme of het conservatieve nationalisme. Beiden zullen de kloof alleen maar verder uitdiepen.

Samenleving & Politiek, Jaargang 30, 2023, nr. 4 (april), pagina 44 tot 47

• democratie
• vertrouwen
• politiek