In december 2022 hield Vooruit haar partijcongres 'ROOD to 2024'. Voorzitter Conner Rousseau gaf er de aftrap van de kiescampagne voor de 'moeder aller verkiezingen'. Gesterkt door peilingen die Vooruit 16% toedichten, probeert hij zijn partij in de markt te zetten als dominante kracht op links én in het centrum. De andere Vlaamse regeringspartijen van Vivaldi (Groen, Open VLD en CD&V) leveren fors in, terwijl ook Vlaams Belang op winst staat. Rousseau waarschuwde al expliciet voor de paringsdans tussen N-VA en Vlaams Belang: 'Een Vlaamse regering met extreemrechts is geen sciencefiction meer.' Tegelijk neemt Rousseau uitdrukkelijk Vlaams Belang in het vizier door aan te sturen op een tweestrijd. Uitlatingen over het 'opkuisen 'van bepaalde wijken en Molenbeek – die hij nadien nog eens herhaalde – passen in deze profilering en worden wel eens als 'flinks' geduid. Hiermee wordt gedoeld op een sterkere positionering van links op sociaal-culturele thema's, zoals migratie. Parallel heeft Vlaams Belang een koerswijziging ingezet waarbij het zichzelf op sociaal-economisch vlak een linkser profiel aanmeet.

In deze bijdrage ga ik, op basis van analyse van stemgedrag, na in hoeverre het vizier richten op Vlaams Belang-kiezers een lucratieve strategie kan zijn voor Vooruit.

OVER PAPEGAAIEN EN POLITIEKE 'PARIA'S'

De electorale opmars van radicaal-rechts in West-Europa spoort traditionele partijen ertoe aan op zoek te gaan naar strategieën om kiezers terug te lokken. Grosso modo, vallen deze uiteen in twee lijnen, zogenaamde 'disengage' (isolatie, stigmatisatie, cordon sanitaire, juridische vervolging) en 'engage' strategieën (imitatie, samenwerking, coalitievorming).¹ Vooral de imitatiestrategie is het vermelden waard: hierbij proberen traditionele partijen zich sterker te profileren op thema's waarvan radicaal-rechtse partijen lang beschouwd werden als 'eigenaar', in casu migratie en integratie. Deze tactiek, waarbij partijen standpunten van tegenstanders overnemen en hen tegelijk wegzetten als extremisten in de strijd om de kiezer, wordt door de Nederlandse politicoloog Joost van Spanje geduid als 'parroting the pariah'.² Vaak wordt in dit kader verwezen naar Denemarken. Daar zette sociaaldemocratisch leider Mette Frederiksen in 2019 een behoorlijk resultaat neer na in de campagne uitdrukkelijk een strenge houding inzake migratie te hebben aangenomen.

DE VERVREEMDING VAN DE VLAAMSE ARBEIDERSKLASSE?

In West-Europa kregen sociaaldemocratische partijen te kampen met de ene verkiezingsnederlaag na de andere. Sommige partijen – zoals PS in Frankrijk en PvdA in Nederland – doken onder de symbolische ondergrens van 10%. Ook Vooruit boette vanuit historisch opzicht veel stemmen in (FIGUUR 1). Zo kon de partij nooit haar resultaat na de klinkende overwinning in 2003 onder wijlen Steve Stevaert (23 zetels) nog evenaren. Over de oorzaken van deze terugval vloeide reeds veel inkt.

De electorale neergang wordt – naast bredere evoluties zoals ontzuiling, volatiliteit, nieuwe breuklijnen – doorgaans toegeschreven aan twee belangrijke redenen: (1) het vermeende falen van socialistische partijen om zogenaamde 'verliezers van de globalisering' aan zich te binden³ en (2) hun progressieve visie op postmodernistische thema's (zoals gendergelijkheid en klimaat). Het argument luidt dat beide elementen de vervreemding van socialisten met hun traditionele achterban – de witte arbeidersklasse – heeft bevorderd. Parallel zou de groei van de middenklasse een exodus van kiezers naar centrumrechtse partijen hebben veroorzaakt: ex-Leuvense burgemeester Louis Tobback maakte die analyse al in zijn boek Dwarsgedachten (2019).

Nu is een veelgehoorde analyse dat de witte arbeidersklasse haar heil zou gevonden hebben bij radicaal-rechts, waarna socialistische partijen electoraal verval kenden. Deze hypothese is echter empirisch getoetst in comparatief onderzoek, en kan op weinig bijval rekenen. Tarik Abou-Chadi, Reto Mitteregger en Cas Mudde tonen aan dat sociaaldemocratische partijen in Europa vooral stemmen verloren aan groene (die midden jaren 1990 hun opwachting maakten op het electorale toneel) en centrumrechtse partijen, en niet in de eerste plaats aan radicaal-rechtse partijen. Zo ontkrachten zij deze hardnekkige mythe. Het Deense voorbeeld lijkt eerder een notoire uitzondering dan de regel.⁴

VOORUIT, VLAAMS BELANG EN DE VLAAMSE KIEZER

Vandaag werpt Vooruit zich op als marktleider in het centrum en op links, en lijkt Conner Rousseau de pijlen te richten op het afsnoepen van stemmen van Vlaams Belang. Hoeveel kans van slagen heeft die strategie? Om hier een – voorlopig en bescheiden — antwoord op te formuleren, neem ik vier aspecten onder de loep, namelijk (1) kiesintenties, (2) kiesstromen, (3) prioriteiten van thema's en (4) analyse van het profiel van potentiële kiezers voor Vooruit en Vlaams Belang. Deze analyses zijn gebaseerd op de RepResent Panel Survey⁵, een representatief onderzoek door vijf Belgische universiteiten naar stemgedrag en politieke attitudes bij 1.901 Vlaamse deelnemers. Dit onderzoek werd uitgevoerd in samenwerking met Kantar TNS tijdens de verkiezingen van 26 mei 2019 (toen Vooruit nog sp.a heette).

1. Kiesintenties

Deelnemers werden na de verkiezingen gevraagd hoe waarschijnlijk het zou zijn dat ze op elk van de 7 Vlaamse partijen zouden stemmen op een schaal van 0 ('Erg onwaarschijnlijk') tot 10 ('Erg waarschijnlijk'). Omdat dit voor alle partijen werd gevraagd, kunnen we de samenhang tussen de kiesintenties bekijken. Het verband tussen kiesintentie voor Vooruit en Vlaams Belang is significant en negatief: wanneer iemand aangeeft dat een stem voor Vooruit waarschijnlijk is, hangt dit samen met een lagere waarschijnlijkheid om voor Vlaams Belang te stemmen. De sterkste samenhang noteren we tussen kiesintenties voor Vooruit met (in die volgorde) PVDA, Groen en CD&V. Voor Vlaams Belang kunnen we dezelfde oefening doen: kiesintentie voor Vlaams Belang vertoont een negatieve samenhang met kiesintentie voor alle andere partijen, uitgezonderd N-VA. Kortom, Vlaams Belang lijkt weinig aanlokkelijk voor potentiële Vooruit-kiezers, en vice versa.

(2) Kiezersstromen

We kunnen ook de kiezersbewegingen tussen 2014 en 2019 onderzoeken, en nagaan aan of van welke partijen kiezers respectievelijk stemmen hebben verloren of gewonnen.⁶ Vlaams Belang wist in 2019 vooral kiezers te ronselen bij N-VA, en in beperkte mate van CD&V en Open VLD. Vooruit verloor vooral kiezers aan haar linkse rivalen PVDA en Groen. Bijna alle analyses van kiezersstromen tonen aan dat de winst voor Vooruit vooral te halen ligt op links (Groen, PVDA) en in het centrum (CD&V en Open VLD), eerder dan bij Vlaams Belang. Voor Vlaams Belang ligt het groeipotentieel vooral bij N-VA.

(3) Strijd om beleidsthema's

Eigenaarschap over beleidsthema's is relevant. Partijen hebben er belang bij om te worden geassocieerd en als competent te worden gezien door kiezers met betrekking tot een bepaald aantal beleidsthema's waarvan ze als 'eigenaar' worden beschouwd. In hoeverre worden Vlaams Belang en Vooruit met gelijkaardig beleidsthema's geassocieerd? In RepResent werd aan deelnemers voor 8 beleidsthema's (belastingen, criminaliteit, defensie, migratie, milieu, staatshervorming, sociale zekerheid en werkgelegenheid) gevraagd met welke partij ze deze voornamelijk associëren (los van of men het met het partijstandpunt eens is). Daaruit blijkt dat Vooruit en Vlaams Belang als eigenaar worden beschouwd van zeer uiteenlopende thema's: kiezers leggen vooral de link tussen Vooruit en sociaal-economische thema's (belastingen, werkgelegenheid, sociale zekerheid), terwijl Vlaams Belang veelal wordt gelinkt met sociaal-culturele thema's (immigratie, staatshervorming, criminaliteit).

Vooruit en Vlaams Belang worden als eigenaar worden beschouwd van zeer uiteenlopende thema's.

(4) Profiel kiezers

In hoeverre hebben, tot slot, potentiële kiezers van Vlaams Belang en Vooruit een gelijkaardig profiel? Ik rapporteer hiertoe resultaten van een regressieanalyse (TABEL 2). Positieve coëfficiënten wijzen op een positief verband en negatieve coëfficiënten op een negatief verband tussen de waarschijnlijkheid om voor respectievelijk Vooruit/Vlaams Belang te stemmen en de verschillende verklaringsgronden. Enkel verbanden aangeduid met een asterisk (*) zijn statistisch significant, d.w.z. onwaarschijnlijk te wijten aan toeval. Wat blijkt? Vrouwen zijn minder geneigd om voor Vlaams Belang te stemmen, en zowel Vooruit als Vlaams Belang trekken jongere kiezers aan. Kiezers met een hoger opleidingsniveau zijn minder geneigd voor Vlaams Belang en Vooruit te stemmen, vergeleken met kiezers zonder diploma of diploma basisonderwijs. Verder verschillen beide groepen sterk: vertrouwen in de politiek, tevredenheid met de werking van democratie in België, een linkse politieke oriëntatie en politieke interesse houden positief verband met de waarschijnlijkheid om op Vooruit te stemmen en vice versa voor Vlaams Belang. Als we twee sociaal-culturele stellingen (steun voor euthanasie en aanpassing niet-westerse allochtonen aan de cultuur) en een sociaal-economische stelling (regulering economie) bekijken, valt op dat de steun voor overheidsingrijpen in de economie positief correleert met kiesintenties voor beide partijen. Steun voor de aanpassing van niet-westerse allochtonen aan de cultuur houdt positief verband met grotere waarschijnlijk voor Vlaams Belang te stemmen.

EEN AVERECHTSE STRATEGIE VOOR LINKS?

Bijna alle analyses op basis van RepResent Panel Survey wijzen naar dezelfde conclusie: er lijkt slechts weinig te rapen bij Vlaams Belang voor Vooruit en vice versa. De kiezers van beide partijen liggen wakker van andere thema's, hebben een verschillend profiel, en zijn eerder geneigd om te stemmen voor andere partijen. Een kanttekening hierbij is dat het cijfers betreft van voor de naamsverandering en voorzitterswissel van Vooruit. Vooruit lijkt als enige regerings- en centrumpartij met wind in de zeilen de beste kaarten te hebben om Vlaams Belang te bestoken. Toch lijkt het een waarschijnlijker scenario dat dit zal zijn door kiezers af te snoepen van linkse en centrumpartijen dan van Vlaams Belang.

Een rechtsere sociaal-culturele koers (al betreft het enkel retoriek) dreigt linkse kiezers die nog twijfelen tussen PVDA, Groen en Vooruit af te schrikken.

De vraag werpt zich op of de flinkse lijn van Conner Rousseau een averechts effect kan hebben voor de linkse kiezers in de electorale vijver: een rechtsere sociaal-culturele koers (al betreft het enkel retoriek) dreigt linkse kiezers die nog twijfelen tussen PVDA, Groen en Vooruit af te schrikken. De uitspraken van Rousseau over Molenbeek en terminologie als 'opkuisen' van wijken hebben al veel stof doen opwaaien, niet in het minst bij de eigen achterban. De 'ik voel me niet thuis in'-campagne van de Jongsocialisten is hierbij veelzeggend. Als Vooruit erin slaagt om de goede score te verzilveren in 2024, zullen deze uitspraken ongetwijfeld worden weggewuifd onder het mom van de parler vrai van Conner Rousseau. Toch moet nog blijken of deze strategie een lang leven beschoren is. Dergelijke imitatiestrategie kan op korte termijn succesvol zijn, maar op langere termijn keren kiezers terug naar het origineel, zoals ook N-VA heeft ondervonden. Tot slot riskeert deze imitatiestrategie het discours van radicaal-rechts te normaliseren, waar vooral Vlaams Belang garen bij spint.

VOETNOTEN

1. Meguid, B. M. (2005). Competition between unequals: the role of mainstream party strategy in rising party success in Western Europe. American Political Science Review, 99(3), pp. 347-359. Van Spanje, J. (2018). Controlling the electoral marketplace: How established parties ward off competition. Palgrave Macmillan.↑
2. Van Spanje, J. & N.D. De Graaf (2018), 'How established parties reduce other parties' electoral support: the strategy of parroting the pariah', West European Politics 41(1): pp. 1-27.↑
3. Kriesi, H., Grande, E., Lachat, R., Dolezal, M., Bornschier, S. & Frey, T. (2008). West European politics in the age of globalization. Cambridge University Press.↑
4. Abou-Chadi T, Mittereger R & Mudde C (2021) Left Behind by the working class? Social democracy's electoral crisis and the rise ofthe radical right, Friedrich-Ebert-Stiftung.↑
5. Walgrave, S., van Erkel, P., Jennart, I., Celis, K., Deschouwer, K., Marien, S., Pilet, J.-B., Rihoux, B., Van Haute, E., Van Ingelgom, V., Baudewyns, P., Kern, A., & Lefevere, J. (2020). RepResent longitudinal and cross-sectional electoral survey 2019.↑
6. Pilet, J.-B., Baudewyns, P., Deschouwer, K., Kern, A., & Lefevere, J. (2020). De Belgen verheffen hun stem: Een analyse van het stemgedrag op 26 mei 2019. Louvain, België: UCLouvain Presse.↑

Samenleving & Politiek, Jaargang 30, 2023, nr. 2 (februari), pagina 17 tot 23

• verkiezingen
• Vooruit
• Vlaams Belang