Moet er, naast een armoedegrens, ook een rijkdomsgrens komen? Die vraag stelde politiek filosoof Dick Timmer (1993) zich in zijn doctoraat aan de Universiteit Utrecht, onder de vleugels van Ingrid Robeyns die het idee van een rijkdomsgrens voor het eerst uitwerkte. Zijn doctoraat is een reflectie over extreme armoede, extreme rijkdom en verdelende rechtvaardigheid. "We moeten serieus nadenken over het vastleggen van een rijkdomsgrens," is zijn conclusie. "Niet om meteen alle grote vermogens te confisqueren, maar zo'n grens kan dienen voor een debat over hoe we op een maatschappelijk waardevolle manier kunnen herverdelen."

"Nederland is niet echt een gidsland inzake vermogensongelijkheid," aldus Dick Timmer die momenteel als onderzoeker en docent werkt aan de Technische Universiteit Dortmund. "Volgens het CBS (Centraal Bureau voor de Statistiek, wv) bezit de rijkste 1% van de huishoudens meer dan 25% van het private vermogen; andere studies schatten dat cijfer zelfs boven de 30%. De Nederlandse vermogensongelijkheid is groot. Op een bepaald moment gaat ons belastingstelsel harder voor je werken dan dat jij zelf kan werken. Het is dus een beleidskeuze. Er bestaat geen natuurwet dat er superrijken zijn zoals Charlene De Carvalho-Heineken, de rijkste Nederlander met een geschat vermogen van 12,8 miljard euro."

Dat is een enorm vermogen, maar ze komt daarmee wellicht zelfs niet bovenaan in de Forbes 500?

"Op mondiaal niveau gaat het echt hard. Toen ik vijf jaar geleden aan mijn doctoraat begon, was Jeff Bezos de rijkste persoon ter wereld met een vermogen van rond de 100 miljard euro. Tijdens corona zijn de superrijken nog een pak rijker geworden. Bedrijven als Amazon profiteerden van de pandemie. Op gegeven moment tikte Elon Musk tegen de 300 miljard aan. Dat viel nadien weer terug naar 180 miljard, door de aankoop van Twitter en het beursverlies van Tesla. In een kort tijdsbestek is het vermogen van de 1%, of beter de 0,1%, enorm toegenomen."

Elon Musk is misschien ook het voorbeeld dat extreme rijkdom niet zo goed is voor je mentale gezondheid, gezien zijn escapades op Twitter.

"(lacht) Dat kan je wel stellen. Let wel, ik hou me als politiek filosoof niet bezig met de individuele ethiek van rijkdom, maar kijk vooral naar welke impact vermogensongelijkheid heeft op de samenleving. Zelfs als het hebben van zoveel geld goed zou zijn voor iemand, dan nog wegen de argumenten om te herverdelen zwaarder. Er is een bepaald 'grensnut', zoals economen dat noemen, aan rijkdom. Voor Elon Musk maakt 1 miljard extra geen verschil uit, terwijl 100 euro extra in de maand voor een gezin in de bijstand dat wel is. Op een gegeven moment heb je steeds meer geld nodig om dezelfde welzijnsverhoging te krijgen. Dat is pure verspilling."

U heeft geen individuele, maar wel morele en maatschappelijke problemen met extreme rijkdom. Welke zijn dat dan?

"Ze zet, ten eerste, democratische gelijkheid onder druk. De idee van 'one man, one vote' komt erdoor in gevaar. Tijdens de Nederlandse Tweede Kamerverkiezingen in 2021 deed een rijke techondernemer een gulle gift aan D66 en Partij van de Dieren omwille van hun klimaatstandpunten. Zulke inmenging is niet wenselijk. Diezelfde persoon gaf in datzelfde jaar ook nog eens 1,25 miljoen euro aan Die Grune in Duitsland. Dat is nog problematischer. Hij mocht er niet stemmen, maar kon wel een partijkas spekken."

De CEO van Unilever kan gewoon een sms'je sturen naar Mark Rutte, om hem te overtuigen de dividendbelasting af te schaffen.

"De impact van multinationals op beleid is ook een probleem. De CEO van Unilever kan gewoon een sms'je sturen naar Mark Rutte, om hem te overtuigen de dividendbelasting af te schaffen. Hij heeft directe toegang tot de hoogste ambtspersoon. Ook de Nederlandse werkgeversorganisatie VNO-NCW is een machtige speler. Gevolg is dat in de laatste decennia de belasting op bedrijven, op winsten, op aandeelhouders is gedaald, terwijl de belasting op arbeid is gestegen. Het verhaal van Thomas Piketty gaat dus ook op voor Nederland."

Is extreme rijkdom dan wel aanvaardbaar als de armoedecijfers fel dalen?

"Dat is vandaag totaal niet het geval. We zitten in een situatie van 'radicale ongelijkheid', zoals de Amerikaanse filosoof Thomas Nagel dat noemt. Dat is mijn tweede morele probleem met extreme rijkdom. In Nederland groeit 1 op de 9 kinderen in armoede op, terwijl de 1% steeds rijker wordt. Als je de rijkdom gelijker verdeelt, levert ze meer welvaart en welzijn op."

Moeten we armoede bestrijden of rijkdom bestrijden?

"Voor mij is een rijkdomsgrens een instrument om andere doelen te halen: om te herverdelen, om in publieke voorzieningen te investeren, om democratische waarden en kansengelijkheid te waarborgen."

Volgens Maarten Boudry is ongelijkheid 'moreel onschuldig' als iedereen erop vooruit gaat.

"Dat is een klassieke positie. Ook voor bijvoorbeeld John Rawls is ongelijkheid 'rechtvaardig' als de minst bedeelden erop vooruitgaan. In zijn later werk zegt hij dat de minst bedeelden er 'maximaal' op moeten vooruitgaan. Dit is het zogenaamde 'verschil principe' van Rawls. Wat ik in mijn doctoraat probeer aan te tonen is dat extreme rijkdom problematisch is, zelfs als je op de lijn van Rawls zit. Ze valt niet te rechtvaardigen, ongeacht je 'rechtvaardigheidskleur'."

Het aantal mensen die in extreme armoede leeft van minder dan 1,9 dollar per dag daalt nochtans al jaren, zo luidt het argument.

"Die 1,9 dollar per dag is een extreem lage grens. Volgens sommige economen, die een andere invulling aan armoede geven, leggen we die grens best tussen de 6 en 8 dollar per dag. Dan stijgt het aantal mensen in armoede meteen enorm. Bovendien gaat het met de armoede sinds corona weer de verkeerde kant op. Volgens een rapport van Oxfam van begin 2022 dreigen 263 miljoen extra mensen in extreme armoede terecht te komen.

De armoedegrens leggen we best tussen de 6 en 8 dollar per dag. Dan stijgt het aantal mensen in armoede meteen enorm.

Met deze cijfers in het achterhoofd, zijn de exuberante vermogens van de superrijken schrijnend. Zeker als je ziet hoeveel het 'maar' zou kosten om de extreme armoede aan te pakken. Elon Musk daagde uit dat hij de honger in de wereld zou oplossen als er een concreet voorstel zou zijn. Toen Oxfam daarvoor een plan uitwerkte dat iets meer dan 6 miljard zou kosten, bleef het stil."

Welke morele en maatschappelijke problemen heeft u nog met extreme rijkdom?

"Het ecologische aspect. Vele rijken hebben hun fortuin vergaard dankzij milieuvervuilende processen, zoals milieubelastende productie en internationale handel met veel CO₂-uitstoot. Bovendien stoten de rijksten vele malen meer broeikassen uit dan de niet-rijken. Ze bezitten reusachtige huizen, vele auto's, soms ook een eigen jacht of vliegtuig. Het vlieggedrag van de 1% is zeer problematisch. Eén langeafstandsvlucht zorgt voor gemiddeld 1,9 ton CO₂-uitstoot. Het Klimaatakkoord van Parijs zegt dat in 2030 de norm voor CO₂-uitstoot 2 tot 2,5 ton per persoon per jaar moet zijn."

Moeten we het vliegverkeer inperken?

"Als je kijkt naar de totale hoeveelheid wereldwijde uitstoot die we ons nog kunnen veroorloven om onder de 1,5°C te blijven, kan je eigenlijk niet meer vliegen. Natuurlijk zijn er voorstellen om de uitstoot te compenseren en is vliegen soms gerechtvaardigd, maar wie de wereld en de toekomstige generaties een warm hart toedraagt, kan niet zorgeloos door de lucht reizen."

Wanneer heeft iemand te veel geld?

"Een onderzoeksgroep in Utrecht onder leiding van Ingrid Robeyns deed onderzoek naar die vraag. Daaruit bleek dat voor twee derde van de mensen een half miljoen euro spaargeld, een villa, een tweede huis en meerdere vakanties per jaar genoeg is. Dat is dus ongeveer een vermogen van 2,2 miljoen euro. Alles daarboven voegt niets meer toe. Dat is ook het punt waarop de belangenafweging tussen het niet belasten van vermogens en het investeren in publieke voorzieningen begint te kantelen."

Moeten we alles boven die 2,2 miljoen euro dan volledig wegbelasten?

"Voor mij moeten we niet meteen alle vermogens confisqueren. Wel kan het vastleggen van een rijkdomsgrens dienen voor een debat over hoe we op een maatschappelijk waardevolle manier kunnen herverdelen. Als politiek filosoof denk ik dat daar goede argumenten voor zijn. Maar het is de taak van politici, beleidsmakers en experts om na te denken hoe we dat vormgeven. De grens moet alleszins komen op het punt dat de redenen om te herverdelen zwaarder wegen dan de redenen om toe te staan dat een persoon zo'n vermogen heeft."

Een rijkdomsgrens moet komen op het punt dat de redenen om te herverdelen zwaarder wegen dan de redenen om toe te staan dat een persoon zo'n vermogen heeft.

Een afweging tussen individu en samenleving wordt met name gemaakt bij de erfbelasting. Het is één van de beste, maar ook minst populaire, instrumenten om te herverdelen.

"Dat is spijtig. Hoewel er nu ook techmiljardairs zijn die op één leven hun vermogen hebben opgebouwd, zien we op de lijsten met de meest vermogenden toch ook veel kinderen of partners van rijke ondernemers, adellijke families en blauw bloed. Een erfbelasting kan extreme rijkdom begrenzen en voorkomen dat vermogensongelijk generatie na generatie vergroot. Het is spijtig dat de erfbelasting zo slecht te boek staat. Dat was niet altijd zo. De liberale economen van weleer pleitten bijna unaniem voor een hoge erfbelasting. Een krachtige ideologische lobby heeft de gedachten daarover veranderd. Nu wordt erfbelasting gezien als lijkenpikkerij."

Men spreekt ook over een 'dubbele belasting'. Het geld van een erfenis is al eens belast…

"Dat is een denkfout. Geld wordt vaak dubbel belast. Je betaalt op je loon toch ook belastingen en als je het nadien uitgeeft nog eens btw. Er zit nog een ander idee achter: namelijk dat belastingen een straf zijn. Voor het negeren van een rood licht mag je maar één keer bekeurd worden. Maar het hebben van een rijkdom is geen vergrijp. En dus vervalt het argument dat je daar maar één keer op belast mag worden. Belastingen berusten op afspraken. En die afspraken kan je op verschillende manieren maken."

Paul De Grauwe pleit voor een erfbelasting van 100% op de som boven de 100 miljoen euro. Kan u zich daar in vinden?

"Het belasten van kleine erfenissen heeft weinig impact op herverdeling. En het is waardevol om iets te kunnen doorgeven aan je kinderen. Je moet dus vooral de grote erfenissen zwaar belasten. Je kan discussiëren over de hoogte van het bedrag van 100 miljoen euro, maar dit zou een goed voorstel zijn. Een ander idee is om bij het belasten van een erfenis ook de ouderdom van de erfenis te laten mee wegen. Dan zou de eerste generatie minder zwaar belast worden dan dan de tweede generatie. Dat geeft ook de prikkel om iets goeds te doen met je geld."

Neem je met een rijkdomsgrens niet de ambitie bij mensen weg om vooruit te gaan in het leven?

"Er zullen zeker incentive-effecten optreden en die moet je mee wegen, maar dat is geen argument tegen het belasten van grote vermogens. Bill Gates of Elon Musk begonnen niet met ondernemen om een vermogen van 100 miljard te bereiken. Dat met zo'n grens de prikkel wegvalt om te ondernemen, is een fabel. De vraag die we moeten stellen is of het zwaarder belasten van die extreme vermogens een positief maatschappelijk effect heeft? Volgens mij wel."

Moeten we ook een grens stellen aan het inkomen van de CEO?

"Een Nederlandse vakbond pleitte ooit voor een pay ratio van 1 op 20. De CEO mag dus maximaal 20 keer meer verdienen dan de werknemer. Op zich is dat een goed idee. Maar we moeten de discussie over extreme rijkdom los zien van de vergoeding van CEO's. Die vergoeding is peanuts in vergelijking met het vermogen van superrijken."

Met welke politieke coalitie zullen we zo'n rijkdomsgrens ooit bereiken?

"Dit is geen linkse wensdroom. Vroeger vond je de kritiek op extreme rijkdom bij links- én rechts-liberalen. Adam Smith noemde het 'verwerpelijk dat mensen met rijkdom paraderen terwijl er armoede in de straten is'. In de vroegere argumenten voor het kapitalisme leefde sterk de idee dat rijkdom uit verdienste komt en dat ze ten dienste moet staan van de maatschappij. Men was voor collectieve rijkdom, niet voor individuele rijkdom. Dat zijn we kwijtgeraakt."

Bij welke partijen vindt u gehoor met uw pleidooi voor een rijkdomsgrens?

"Als partijen hun eigen teksten zouden herlezen, zullen ze daar heel wat kritiek op extreme rijkdom vinden. Maar ik snap dat politici die voor de camera verschijnen minder ruimte hebben om zich hierover publiekelijk uit te spreken. De jongerenafdeling van VVD, toch de mainstream centrumrechtse partij in Nederland, pleitte onlangs voor een hogere erfbelasting. Omdat ze verdienste en ondernemerschap wil belonen. Dat is niet direct een argument voor een rijkdomsgrens, maar ligt wel in lijn met mijn kritiek op extreme rijkdom. Sinds corona staat het vraagstuk van de vermogensongelijkheid steeds meer op de publieke agenda."

De jongerenafdeling van VVD, toch een mainstream centrumrechtse partij, pleitte onlangs voor een hogere erfbelasting.

Bent u dan hoopvol? Want het einde van het kapitalisme inbeelden, is voor veel mensen moeilijk en dat kan voor moedeloosheid zorgen.

"Ik vrees dat ik eerder pessimistisch van inborst ben, maar je ziet toch wat verschuiven. Tijdens corona is de vermogensongelijkheid sterk gestegen. Tegelijk staan maatschappelijke waarden steeds meer onder druk. Veel kinderen groeien op in armoede, er wordt bespaard op publieke en sociale voorzieningen, de klimaatopwarming wordt erger, … al deze zaken roepen vragen op over rechtvaardigheid en hoe we de koek verdelen. En daar is een rijkdomsgrens wat mij betreft een onderdeel van."

Samenleving & Politiek, Jaargang 30, 2023, nr. 1 (januari), pagina 20 tot 25

• interview
• Dick Timmer
• 1%
• vermogensongelijkheid