De groei waarover Tim Jackson spreekt, is deze van het bruto binnenlands product (bbp). In mensentaal: wat jaar na jaar geproduceerd, verdiend en uitgegeven wordt.

Dat dit bbp best toeneemt, lijkt vanzelfsprekend. Wie wil er volgend jaar immers niet langer en verder op reis dan dit jaar en wie zou niet blij zijn met een nog betere koersfiets? En groei is ook goed voor de staat. Er komen dan meer sociale bijdragen en belastingen binnen. Daar kunnen meer en hogere pensioenen mee betaald, de wegen beter mee worden onderhouden en de staatsschuld afgelost.

Tim Jackson is daar niet zo zeker van. Wat er wel en niet in het bbp wordt meegeteld, is al problematisch. Als doordat er oorlog dreigt, meer militair gerief moet aangekocht, neemt het bbp toe. Wie beslist huisman te worden, doet daarentegen het bbp dalen. Bovendien maakt het geen verschil of van de stijging van het inkomen met 5 miljard naar de 1% rijksten of naar de armste helft van de bevolking gaat. Maar ergst van allemaal is de ecologische voetdruk die mee groeit met het bbp. We betalen voor onze zogezegde welvaart met de opwarming van de aarde en de teloorgang van de biodiversiteit.

Maar zelfs een inclusieve en duurzame groei, zou die al mogelijk zijn, vindt in de ogen van Jackson geen genade. Het kapitalisme waarmee de groeiobsessie nogal gemakkelijk wordt geassocieerd, leidt niet tot menselijk geluk. Het zorgt niet voor 'behoeftebevrediging', maar voor het scheppen van meestal schijnbare behoeften. Slimme psychologische technieken worden ingezet om ons het geluk in consumptie te doen zoeken. Met die auto, koersfiets, smartphone of, ja , dat e-book van Tim Jackson wordt het anders en beter, denken we. Maar het is vooral de vooravond die beloftevol was. Het nieuwe is er snel van af en we kunnen op de marketeers rekenen om ons snel naar weer iets anders te doen verlangen. Het kapitalisme produceert verlangens, geen voldoening.

Jobs, jobs, jobs, we kennen het mantra wel. Onder het kapitalisme zijn dat geen jobs waarin de mens zichzelf realiseert.

In principe kan het bbp toenemen omdat elk gewerkt uur meer voortbrengt en/of omdat er meer uren gewerkt worden. De laatste decennia neemt de arbeidsproductiviteit nog nauwelijks toe en moet het dus van de hoeveelheid arbeid komen. Jobs, jobs, jobs, we kennen het mantra wel. Onder het kapitalisme zijn dat geen jobs waarin de mens zichzelf realiseert. Over dat laatste haalt Jackson zijn inspiratie bij Hannah Arendt. Zij maakt het onderscheid tussen 'arbeid' die ons in stand houdt enerzijds en scheppend 'werk' anderzijds. In het kapitalisme is er slechts voor een elite dergelijk creatief 'werk'; 'arbeid' is er vaak onderbetaalde koopwaar. 'De baas die leert je ruilen: jouw werk tegen zijn geld. Van 8 tot 12 van 2 tot 6. Je uren zijn geteld'. Jan De Wilde wist het al.

Voor al die zaken die we eigenlijk niet nodig hebben, moet er steeds meer gewerkt. En dat werk is meestal een last, zelden een lust. Hoe kan zo een pervers systeem in godsnaam al zo lang bestaan? Jackson wijt het aan een soort bewustzijnsvernauwing. Hij spreekt van een mythe van de groei. Ons bewustzijn wordt bepaald door het verhaal waarin vooruitgang, die in se wenselijk is, wordt verengd tot materiële vooruitgang. En die materiële vooruitgang is maar mogelijk doordat mensen in de strijd voor het bestaan hun eigenbelang nastreven en op markten met elkaar in competitie gaan. Daarvoor bestaat geen alternatief, leren studenten. En dit in een vaak elegante theorie die men zo blij is te verstaan dat men ze dan ook gaat geloven. De media spreiden de boodschap voor het bredere publiek. En ook niet onbelangrijk voor het succes ervan: de groeimythe legitimeert de bestaande machtsverhoudingen.

Jackson hoopt met zijn geschriften bij te dragen aan het ontkrachten van de mythe dat meer steeds beter is. Voorspoed kan ook zonder groei. Het breed verspreide besef dat het anders kan, zal die noodzakelijke verandering in de hand werken. Jackson gelooft daarbij in het nut van het vreedzaam protest. Ook de individuele inspanningen om anders te gaan leven, vormen stappen in de richting van het postkapitalisme. De Covid-crisis opende ons de ogen over wat wel en wat niet belangrijk is. We stelden ook vast dat de overheid tot veel meer in staat is dan we voorheen mogelijk achtten. Naast het weerwerk van een bewust geworden middenveld zijn er ook verwijzingen naar de interne tegenstellingen van het kapitalisme. De vernietiging van het milieu, de sociale ongelijkheid en de financiële crisissen ondergraven het groeimodel. Hoe we voorbij de groei tot het leven na het kapitalisme zullen evolueren, is wel niet het meest uitgewerkt onderdeel van het boek.

Tot zover een poging tot samenvatting van een zeer heterogeen boek. Jackson maakt een interessant ziektebeeld van het kapitalisme. Qua inhoud is het meestal niet erg origineel. Maar de vele invalshoeken waaruit hij zijn onderwerp bekijkt, maakt zijn verhaal toch lezenswaardig. Hij laat politici, dichters, romanciers, filosofen, fysici, biologen en zelfs economen aan het woord. En wat al die mensen vertellen, wordt meer invoelbaar door het verband dat Jackson vaak weet te leggen tussen hun werk en hun levensgeschiedenis. En de man schrijft goed: het verhaal is ook zeer leesbaar. Toch had ik er, voortgaand op de titel en op een interview in de pers, meer van verwacht.

Om te beginnen is de vereenzelviging van groei en kapitalisme onterecht. De nu ter ziele gegane strikt centraal geleide economieën waren nog meer gericht op 'groei om de groei' dan hun kapitalistische rivalen. De term 'stalinistische groei' vond ingang om een groei aan te duiden gebaseerd op kapitaalaccumulatie ten koste van de bevolking. En de groei onder het kapitalisme was, en is, niet enkel kommer en kwel. Samen met de stijging van het bbp steeg ook de levensverwachting, daalde de kindersterfte en steeg de scholingsgraad. Die samenhang is zeker niet perfect maar men kan er minstens uit besluiten dat economische groei sociale vooruitgang niet in de weg stond en staat. De 'toegevingen' aan het kapitalisme in China gingen gepaard met zowel een spectaculaire daling van het aantal extreem armen en een even verbazingwekkend hoge economische groei. Pleiten voor wereldwijde 'degrowth' grenst aan cynisme.

Wat Jackson precies onder kapitalisme verstaat, is niet duidelijk. Het Rijnlandmodel kan niet op meer krediet rekenen dan het Angelsaksisch model.

Wat Jackson precies onder kapitalisme verstaat, is niet duidelijk. Hij heeft alvast geen oog voor mogelijke verschillen tussen kapitalistische economieën. Hij maakt het proces van 'het' kapitalisme. Het zogenaamde Rijnlandmodel waarin de staat corrigerend en herverdelend optreedt, kan niet op meer krediet rekenen dan het Angelsaksisch model waarin vooral de aandeelhouders het voor het zeggen hebben. Het lijkt er op dat in zijn ogen de markteconomie, sociaal gecorrigeerd of niet, zou moeten verdwijnen. Ongebreidelde marktwerking lijdt inderdaad aan de hoger beschreven kwalen. En aan zichzelf overgelaten, leidt ze bovendien naar machtsconcentratie en uitbuiting. Maar de vraag is of het marktmechanisme moet worden geflankeerd door een staat die het sociaal bijstuurt en reguleert, dan wel moet worden afgeschaft. Onder meer Amartya Sen, niet direct een neoliberaal, is het met dit laatste niet eens. In zijn boek Development as Freedom noemt hij het marktmechanisme een vorm van 'menselijke interactie met wederzijds voordeel tot gevolg'. Hij vindt het 'moeilijk in te denken hoe een redelijk iemand er tegen zou kunnen zijn' (eigen vertaling, 1999, p. 142). En nog los van de vraag wat men er door opgeeft, is er deze wat er voor in de plaats komt. Jackson is daar niet duidelijk over. De historische ervaring zet aan tot waakzaamheid.

Het ziektebeeld dat Jackson ophangt van ons economisch stelsel moet desalniettemin au sérieux genomen. Ook al steunt het op de selectieve waarneming van een hypochonder. Als het dan toch tot een revolutie zou moeten aanzetten, dan vooreerst in ons persoonlijk gedrag. Door echt te gaan beseffen dat geld niet gelukkig maakt. Even goed een kwestie van scherpzinnigheid dan van deugdzaamheid.

André Watteyne

Samenleving & Politiek, Jaargang 29, 2022, nr. 9 (november), pagina 76 tot 78