Na slechts 45 dagen als eerste minister van het Verenigd Koninkrijk, kwam er vorige week een vroegtijdig einde aan de regeerperiode van Liz Truss. Haar positie bleek te wankel nadat de bekendmaking van haar begrotingsplannen (met agressieve belastingverlagingen voor grootverdieners) tot een grootschalige uitverkoop van Britse staatsobligaties (of 'gilts') en een serieuze waardevermindering van de Pond zorgden. In eerste instantie probeerde ze haar eigen hachje nog te redden door haar minister van Financiën, Kwasi Kwarteng, op te offeren, maar toen diens opvolger, Jeremy Hunt, het merendeel van haar economische en financiële plannen terugdraaide om de financiële markten te paaien, was ook Truss' positie onhoudbaar geworden.

De natuurlijke reactie op haar ontslag was leedvermaak. In een klassiek staaltje Britse humor werd geopperd dat ondanks haar erg korte regeerperiode, Truss' nalatenschap toch best indrukwekkend oogde: ze begroef niet alleen de Koningin, maar ook de Pond en de hele Britse Conservatieve Partij. Langs progressieve zijde werd daar smalend aan toegevoegd dat met Truss' premiershap eindelijk ook het neoliberale project van 'trickle-down economics' ten grave gedragen kon worden. Toch zou de ondergang van Truss wel eens een vergiftigd geschenk voor de progressieve zijde kunnen blijken, als uit het debacle van 'Trussonomics' foute macro-economische lessen worden getrokken.

Voorlopig is de simplistische conclusie die de meeste beleidsmakers en journalisten uit de voorbije weken trekken dan ook dat een overheid zich geen weg kan lenen uit een crisis. In die conclusie gelden de dramatische gebeurtenissen van de voorbije weken in het VK als een waarschuwingssignaal van de financiële markten: begrotingstekorten doen er opnieuw toe. Na het intermezzo van de Covid-crisis moeten regeringen zich weer als vanouds budgettair 'verantwoordelijk' opstellen en begrotingstekorten terugdringen. Zoniet dreigen ze het vertrouwen van de financiële markten te verliezen. Bijgevolg profileert Labour onder leiding van Keir Starmer zich nu al als hoeder van de economische deugdelijkheid en 'sound money'. De hoofdrol in dit narratief is dus weggelegd voor wantrouwige obligatiehouders. Of, met een onvertaalbare term uit het Engels, 'bond vigilantes'; investeerders in staatsobligaties die bij een overheidsbeleid dat hun niet zint hogere risicopremies eisen door massaal de obligaties in hun bezit te verkopen en/of te weigeren nieuwe staatsobligaties aan te kopen.

Truss en Kwarteng werden niet zozeer door de financiële markten afgestraft, dan wel door de onwil van de Britse centrale bank om de markten verder te kalmeren.

Toch werden Truss en Kwarteng niet zozeer door de financiële markten afgestraft, dan wel door de onwil van de Britse centrale bank om de markten verder te kalmeren. In essentie is de rente die een overheid dient te betalen op haar overheidsobligaties altijd het gevolg van de beleidskeuze van de centrale bank om al dan niet te interveniëren. Bij onrust op de markten kan een centrale bank in het belang van financiële stabiliteit steeds ingrijpen door zelf over te gaan tot de aankoop van overheidspapieren. Dat is ook exact wat de Bank Of England in eerste instantie deed: sinds 28 september kocht ze opnieuw op grote schaal staatsobligaties op om de rust op de obligatiemarkten te doen weerkeren. Die interventie werd op 14 oktober echter vroegtijdig gestaakt door Andrew Bailey, voorzitter van de Britse centrale bank, omdat ze in tegenstrijd was met de eerdere intentie van de bank om in snel tempo de inflatie te verlagen en de prijsstabiliteit te herstellen door op grote schaal Britse staatsobligaties te gaan verkopen (bekend als Quantitative tightening of QT).

De nood-interventie legde daarmee een onhoudbare contradictie binnen de Bank of England bloot: moest de bank staatsobligaties blijven opkopen om de financiële stabiliteit te verzekeren (maar daarbij hogere inflatie te riskeren), of net staatsobligaties verkopen om de inflatie te bestrijden (met het risico daarbij de onrust op de markten opnieuw aan te wakkeren)? Ze verkoos het laatste, en dus werden Truss en Kwarteng geofferd op het altaar van de prijsstabiliteit en 'monetaire dominantie'. Binnen die opvatting is het de centrale bank die de economische marsrichting uitzet; en het begrotingsbeleid kan en mag daar niet van afwijken. Ultiem is het dus de Bank of England die Truss voor de bus duwde. Met een gewillige centrale bank (bereid om druk uit de markten te neutraliseren) zijn 'wraakzuchtige obligatiehouders' immers onmachtig.

Het onderscheid maken tussen wie Truss de finale doosteek gaf (financiële markten versus een onwillige centrale bank) líjkt op eerste zicht triviaal, maar is het niet. Deze distinctie niet maken, dreigt immers te leiden tot een scenario waarbij de gebeurtenissen in het VK worden aangegrepen om opnieuw te pleiten voor een beleid van 'expansieve bezuinigingen': knippen in de uitgaven om zo het vertrouwen en de gratie van de financiële markten terug te winnen en niet de volgende in rij te worden waartegen de 'bond vigilantes' zich keren. De Britse case dreigt dan te gaan fungeren als een nieuwe Griekse case. Tijdens de Eurozone-crisis (2009-2012) wilden alle lidstaten kost wat kost vermijden het vertrouwen van de financiële markten te verliezen en het 'nieuwe Griekenland' te worden, door fors te besparen en begrotingsoverschotten na te streven. Toch was ook in de Euro-crisis een hoofdrol weggelegd voor een onwillige centrale bank. Toen de Europese Centrale Bank uiteindelijk in 2012 alsnog bekendmaakte 'alles te zullen doen wat nodig is' (lees: bereid te zijn ongelimiteerd staatsleningen op te kopen van lidstaten in moeilijkheden), liepen de renteverschillen tussen de staatsobligaties van Zuidelijke en meer Noordelijke lidstaten fors terug.

Het dominante discours dreigt een nieuwe budgettaire race naar beneden in te zetten en daarmee een actief begrotings- en investeringsbeleid onherroepelijk uit te sluiten.

Met andere woorden: als het narratief van de almachtige financiële markten dominant blijft, dreigen we zo weer een nieuwe crisis in te rijden. Het dominante discours dreigt immers een nieuwe budgettaire race naar beneden in te zetten en daarmee een actief begrotings- en investeringsbeleid onherroepelijk uit te sluiten. Nochtans zou een actief en gericht investeringsbeleid in groene infrastructuur ons op dit moment net weerbaarder maken tegen de huidige opstoot in fossielflatie (aangedreven door onze blijvende afhankelijkheid van fossiele brandstoffen als olie en gas). Bovendien is het inzoomen op de cruciale rol van de centrale bank (in plaats van op 'ongrijpbare' marktkrachten) ook correcter in het aanduiden van politieke aansprakelijkheid en verantwoordelijkheid. Het opent namelijk een debat dat al veel te lang werd uitgesteld: komt het een technocratische instelling als een centrale bank wel toe om een bepaald type begrotingsbeleid (in deze: besparingen) op te dringen aan een verkozen overheid?

• column
• Liz Truss
• economie
• Verenigd Koninkrijk