Beïnvloedt economische ongelijkheid het politiek vertrouwen en stemgedrag van burgers? En hoe kan politiek vertrouwen bijdragen tot meer steun voor inkomensherverdeling? Dat waren de onderzoeksvragen in het doctoraat van Silke Goubin. Vandaag is ze als onderzoeker verbonden aan het Onderzoeksinstituut voor Arbeid en Samenleving (HIVA), waar ze werkt rond projecten omtrent sociaal beleid, migratie en publieke opinie. "Politiek vertrouwen bij burgers is veelal stabiel," stelt Silke Goubin. "Mensen zijn meestal ofwel 'eerder vertrouwend' ofwel 'eerder wantrouwend'. Al zijn er over de tijd altijd wel fluctuaties. Zo zagen we na de economische crisis van 2008-2009 een enorme daling in de cijfers, wat zich nadien weer herstelde."

België zit bij de slechtste leerlingen van de OESO-klas op vlak van politiek vertrouwen. "De energiecrisis, en meer bepaald een ontoereikende reactie van de politiek op de exploderende prijzen, dreigt dat verder te kelderen," vreest Silke Goubin. "De vraag is welke maatregelen de politiek nog neemt. Bij doortastend beleid, en een zachte winter, zal het politiek vertrouwen weer stijgen. Bij een duurzame recessie uiteraard niet."

Het politiek vertrouwen was net wat gestegen door de coronacrisis.

"De coronacrisis zorgde in de eerste maanden voor een enorm rally around the flag-effect. Zelfs bij groepen die normaal niet veel politiek vertrouwen hebben, zoals rechts-populistische kiezers. Bij een gevoel van nationale samenhorigheid kan het politiek vertrouwen net stijgen. Dat gevoel ebde echter snel weer weg.

Deze energiecrisis is anders dan de coronacrisis. Toen was de oplossing relatief 'eenvoudig': op een gegeven moment moest de boel op slot. De wetenschap adviseerde en de politiek volgde. De aanpak van de energiecrisis is een pak meer ideologisch. Moeten we de vraag verminderen of de prijzen plafonneren? Moeten we selectief mensen ondersteunen of de steun breed uitsmeren ? Moeten we schulden maken of onze begroting in het oog houden? De antwoorden op die vragen zorgen voor veel meer politieke discussie."

Uit onderzoek weten we dat in landen met relatief weinig ongelijkheid het politiek vertrouwen hoger is. Helpt dat bij dit soort discussies?

"Het klopt inderdaad dat in meer ongelijke landen het vertrouwen in politieke instellingen lager is. Maar mijn onderzoek toont toch een subtieler verschil aan: in meer ongelijke landen gaan welgestelde en minder welgestelde burgers een meer gelijkaardig – zij het lager – niveau van vertrouwen hebben, terwijl in meer gelijke landen we net een grotere kloof in politiek vertrouwen zien tussen welgestelde en minder welgestelde burgers."

Hoe verklaart u die kloof?

"In ongelijke landen biedt de overheid gewoonweg minder aan aan haar burgers. Er is minder sociaal beleid, minder kinderopvang, minder herverdelende belastingen. Bovendien kampen die landen met meer criminaliteit, meer gezondheidsproblemen, meer depressies,… wat een impact heeft op het sociaal vertrouwen. Ongelijke samenlevingen zijn minder aangenaam om in te leven, ook voor welgestelde burgers. Dat is anders in meer gelijke samenlevingen. Daar doet de overheid veel voor haar burgers. Als je dan nog steeds in een lagere sociale klasse zit, terwijl de meesten het wel goed hebben, ga je net meer gedesillusioneerd zijn. Het systeem werkt voor de anderen wel, maar voor jou niet."

Nog een uitkomst uit uw doctoraat: hoe hoger het politiek vertrouwen, hoe groter de steun voor maatregelen die ongelijkheid aanpakken.

"Dan steunen burgers niet alleen makkelijker meer specifieke maatregelen zoals hogere werkloosheidsuitkeringen, maar ook meer ingrijpende hervormingen die de welvaartsstaat duurder maken. Hoge inkomens kunnen dan zelfs meer progressieve, en dus hogere, belastingen steunen. Men vertrouwt erop dat moeilijke hervormingen op termijn voor een meer duurzame samenleving zorgen."

Waarom is de steun voor herverdeling in meer gelijke landen het grootst?

"Omdat de sociale welvaartsstaat er universeel is. Ook de middenklasse en de rijken profiteren ervan. In een meer selectieve welvaartsstaat, zoals het Britse systeem waar de focus ligt op armoedebestrijding, is het politieke vertrouwen in de overheid lager, net als het draagvlak om hervormingen door te voeren. Zo kom je in een cyclisch patroon en een 'ongelijkheidsval' terecht, terwijl andere landen meer succesvol zijn in het bekomen van een meer gelijke samenleving."

In een meer selectieve welvaartsstaat is het vertrouwen in de overheid lager, net als het draagvlak om hervormingen door te voeren.

Kunnen ongelijke landen ooit wel uit zo'n 'ongelijkheidsval' geraken?

"Het is moeilijk, maar niet onmogelijk. Een samenleving kan je wel degelijk veranderen. Je zit niet in een reuzenrad waar je niet uit kan stappen. Crisissen bleken al eerder een momentum van verandering. En er zijn ook een hele reeks instellingen, zoals de EU en de VN, die normerend zijn. Onderschat niet wat de EU heeft betekend voor de Oost-Europese lidstaten op het vlak van sociale rechten."

Als de steun voor herverdeling stijgt als het politiek vertrouwen hoog is, dan is de volgende vraag: hoe kunnen we dat politiek vertrouwen vergroten?

"Laten we niet overschatten wat we op dit vlak kunnen bereiken. Burgers zijn stabiel op vlak van vertrouwen. Men gaat wel eens met een puntje omhoog of omlaag. Maar als je tevreden of ontevreden bent, blijf je dat. Wat je als overheid wel kan realiseren, is goed bestuur. Als een overheid wordt gezien als betrouwbaar, toekomstgericht, integer, open,… bevordert dat het politiek vertrouwen. Op dat vlak kan België nog veel doen. Goed economisch en sociaal beleid, toegankelijke overheden, transparante overheidswebsites, burgers beter betrekken bij het beleid,… dat soort dingen helpen."

Goed bestuur, dus. Is dat te realiseren in een coalitie met zeven partijen?

"Noorwegen en Zweden zijn landen met hoog vertrouwen, en daar zijn vaak ook drie of vier partijen aan de macht. Het kan dus. Het probleem in België is eerder de bestuurlijke versnippering. Die is nefast voor het politiek vertrouwen. Al de staatshervormingen, en de konijnenkoterijen die we van onze overheidsdiensten hebben gemaakt, gaan ten koste van goed bestuur en dus van politiek vertrouwen. Ook toen we 541 dagen zonder regering zaten, zagen we een duik in de cijfers van het politiek vertrouwen. Mensen liggen daar wel degelijk wakker van."

Al de staatshervormingen, en de konijnenkoterijen die we van onze overheidsdiensten hebben gemaakt, gaan ten koste van goed bestuur.

In België valt het gelukkig relatief goed mee met de ongelijkheid.

"De trend is dat de ongelijkheid overal stijgt. Thomas Piketty toont aan hoe het rendement van kapitaal sneller stijgt dan het aandeel van uitkomen. In België hebben we helaas geen goed zicht op de vermogensongelijkheid. Maar het klopt dat de inkomensongelijkheid relatief klein is. Niet omdat de marktongelijkheid niet steeds groter wordt, maar omdat de overheid er nog steeds in slaagt om een groot deel van de ongelijkheid die door de markt wordt gecreëerd, te compenseren door een systeem van progressieve belastingen en sociale transfers. De armoedepercentages vóór herverdeling zijn ook in België immens. Onze welvaartsstaat werkt nog goed. Maar ze moet hiervoor wel steeds harder draaien en komt steeds meer onder druk."

Wat is de grootste misvatting rond ongelijkheid en politiek vertrouwen?

"Het valt op hoezeer mensen onderschatten waar ze zitten op de inkomensverdeling. Mensen die arm zijn, onderschatten vaak hoe arm ze werkelijk zijn. Maar omgekeerd onderschat de meer gegoede middenklasse evenzeer hoe goed ze het heeft. Mensen denken altijd dat ze gemiddelde burgers zijn, maar dat is niet zo. Ik kan me soms ergeren aan collega-professoren die klagen over hun loon (lacht)."

Of aan koppels die samen netto 5.000 euro verdienen en klagen dat ze hun levensstijl moeten aanpassen door de hoge energieprijzen?

"Precies. Dit gezegd zijnde: ongelijkheid is belangrijk, maar mensen liggen vooral wakker van echte verarming. We mogen niet onderschatten hoe groot de verontwaardiging is over de exploderende energiefacturen."

Komt er met de energiecrisis een protestgolf aan?

"Momenteel zit iedereen in de shit, zowel werknemers als werkgevers. Alleen is er niet echt een duidelijke boeman, behalve de oorlog misschien. We komen net uit een grote crisis, de pandemie. De overheidsfinanciën staan enorm onder druk. Er zijn geen wondermiddelen. Ik weet dus niet of we massaal protest zullen krijgen. Wel valt te verwachten dat het politiek vertrouwen verder zal kelderen, wat ervoor zorgt dat mensen zich terugtrekken uit de politiek. En daar varen antisysteempartijen als PVDA en Vlaams Belang wel bij."

Hoe doet België het op vlak van politiek vertrouwen?

"Uit een recent OESO-rapport, maar ook uit eigen verkiezingsonderzoek uit 2019, blijkt dat bij 1/3de het politiek vertrouwen goed tot zeer goed is, maar dat er bij ongeveer 40% van de Belgen actief wantrouwen heerst. Daarmee zitten we eerder bij de slechtste leerlingen van de klas. Ik heb ook de indruk dat het politiek vertrouwen in België verhoudingsgewijs meer is gedaald dan in andere landen. Al zijn nog niet alle data beschikbaar. Er zijn alleszins regionale verschillen. Dat heeft te maken met welvarendheid. We weten dat in meer welvarende regio's het vertrouwen over het algemeen wat hoger ligt. In Wallonië zien we in de cijfers meer politiek wantrouwen, wat wellicht mee de groei van PTB verklaart."

Uit een recent OESO-rapport, maar ook uit eigen verkiezingsonderzoek uit 2019, blijkt dat bij ongeveer 40% van de Belgen actief wantrouwen heerst.

Vlaanderen is relatief rijk. Is het succes van Vlaams Belang dan ook te linken aan politiek wantrouwen?

"Voor een stuk wel, al spelen verschillende stemmotieven. Bij het populistische motief – 'weg met de elite die ons bestuurt' – speelt politieke wantrouwen absoluut een rol. Maar evenzeer zijn bekommernissen rond de multiculturele samenleving een factor. Net als het gevoel op economisch vlak niet meer vooruit te gaan. Het hangt allemaal samen: hoogopgeleiden staan vaak positiever tegenover de multiculturele samenleving omdat ze een betere job hebben, zich minder economisch bedreigd voelen, en dus meer vertrouwen hebben in de overheid."

Het blijft opvallend hoe sommige laagopgeleiden tegen hun eigen belangen stemmen, alsof Vlaams Belang op socio-economisch vlak een linkse partij zou zijn.

"Vlaams Belang slaagt erin zich te profileren als de partij die 'onze' welvaartsstaat zal beschermen tegen mensen die ervan 'profiteren'. Dat is niet hetzelfde als streven naar herverdeling en een universele welvaartsstaat. Dat zien we ook in het stemgedrag van Vlaams Belang. In het Europees parlement stemt het tegen een verhoging van het minimumloon. En ook in landen waar extreemrechts aan de macht is gekomen, zoals Oostenrijk, blijkt niet dat ze ineens wetten uitvoeren die goed zijn voor laagopgeleiden."

Uit onderzoek weten we dat 80% van de Belgen minder ongelijkheid wil. Waarom is N-VA, die daar niet voor strijdt, dan de grootste partij in Vlaanderen?

"Voor de meeste van de N-VA-kiezers is ongelijkheid gewoon geen stemmotief. De partij trekt meer rechts-conservatieve mensen, voor wie de socio-economische positie van een burger niet de verantwoordelijkheid is van de staat. Op dat vlak brengt N-VA een coherent verhaal. Ze trekt ook kiezers aan met minder politiek vertrouwen. Eigenlijk heeft N-VA de rol van de vroegere CVP overgenomen. Met een Vlaams identitaire saus over (lacht)."

Een recente paper van uw hand stelt dat sociaaldemocratische partijen meer worden afgestraft als ze besparingsbeleid voeren dan andere partijen. Waarom is dat?

"Kiezers hebben bepaalde verwachtingen van partijen. Bij sociaaldemocratische partijen verwachten kiezers dat ze de welvaartsstaat beschermen, bij groene partijen dat ze klimaatmaatregelen nemen, bij conservatieve partijen dat ze de economie ondersteunen door minder belastingen te heffen. Als een partij die verwachtingen schendt, heeft dat gevolgen. Dat was nadrukkelijk het geval voor sociaaldemocratische partijen bij het besparingsbeleid na de financiële crisis van 2008-2009."

Is dat de enige verklaring voor de electorale krimp van sociaaldemocratische partijen na 2010?

"De kiezer is ook gewoon volatieler geworden. In veel Europese landen zien we een versnippering van het politieke landschap. Zelfs in landen die traditioneel twee partijen hadden, zoals Frankrijk en het VK. Sociaaldemocratische partijen zijn daar slachtoffer van. Omdat ze kiezers hebben die op het vlak van herverdeling links staan, maar op vlak van migratie een meer gemengde achtergrond hebben. Ook sprongen sociaaldemocratische partijen te traag op het klimaatdebat. Maar ik heb de indruk dat ze zich in verschillende landen aan het heruitvinden zijn."

Is de populaire 'Deense lijn' – links op socio-economisch vlak en 'flinks' op vlak van migratie – dan de te volgen koers voor sociaaldemocraten?

"Eigenlijk kunnen sociaaldemocraten twee koersen varen, afhankelijk van de politieke context in een land. Er is een koers zoals in Denemarken, die nu ook Conner Rousseau lijkt te volgen. Maar er is evengoed een andere koers mogelijk, die een links socio-economisch discours combineert met een meer open discours op vlak van migratie. De vraag is: welke strategie werkt het best om kiezers aan te trekken? Het is vaak een politieke afweging. Vooruit kiest nu voor de 'Deense lijn', waarmee ze zich ook electoraal kan afzetten tegen Groen."

Kan Vooruit met deze koers kiezers halen bij Vlaams Belang?

"Ik betwijfel dat. Uit Belgisch verkiezingsonderzoek geleid door Jonas Lefevere en Stefaan Walgrave blijkt dat quasi alle kiezers die in 2014 voor Vlaams Belang stemden dat bij de verkiezingen in 2019 ook deden. Als er al sprake is van communicerende vaten, is dat eerder tussen Vlaams Belang en N-VA. De overloop naar Vooruit zal wellicht beperkt blijven. Daarvoor is het politiek wantrouwen bij veel van die kiezers te groot. Het zijn vaak kiezers die zich ongehoord voelen en het geloof in de samenleving hebben verloren.

Ik betwijfel of Vooruit met een 'Deense lijn' kiezers kan halen bij Vlaams Belang. Daarvoor is het politiek wantrouwen bij veel van die kiezers te groot.

De meest directe concurrenten van Vooruit zijn CD&V, Open VLD en Groen. De vraag is dus eerder of Vooruit met een linkse socio-economische koers de meer progressieve kiezers van CD&V en Groen kan verleiden, en tegelijk met een 'flinkse' koers inzake migratie de meer conservatieve kiezers van CD&V en Open VLD kan binnenhalen. Tegelijkertijd verloor Vooruit tussen 2014 en 2019 ook heel wat kiezers aan PVDA. Om maar te zeggen dat België nog lang gekenmerkt zal worden door 'volatiele' kiezers."

Samenleving & Politiek, Jaargang 29, 2022, nr. 8 (oktober), pagina 10 tot 15

• interview
• Silke Goubin
• politiek vertrouwen
• ongelijkheid
• energiecrisis