'De verhalen van deze serie zijn niet geschreven als profetie, noch als geschiedenis. De auteur zou zeer verrast zijn als één van hen dicht genoeg bij toekomstige gebeurtenissen bleek te staan om als succesvolle profetie te worden geclassificeerd.' Het zijn de eerste twee zinnen waarmee auteur Robert Heinlein de lezer introduceert tot diens science-fictionboek The man who sold the moon. Het boek uit 1949 gaat over een door de ruimte gefascineerde miljardair die via een gewiekst plan de hele maan in zijn bezit krijgt.

Heinlein zou als libertariër vermoedelijk verheugd hebben toegekeken naar de private ruimteavonturen van Elon Musk, Richard Branson en Jeff Bezos. De Amerikaanse multimiljardairs vechten vandaag een ware machtsstrijd uit die volledig aan het ontaarden is – letterlijk en figuurlijk. Terwijl ze met hun ruimtevaartbedrijven ongekende hoogtes verkennen, zorgen ze in feite voor een absoluut dieptepunt in de geschiedenis van de mensheid. Op een moment dat we alle middelen moeten inzetten om de opwarming van de aarde tegen te gaan, investeren de meest bemiddelden onder ons hun geld liever in een vluchtroute. Het is de ultieme uiting van een op hol geslagen systeem dat gestoeld is op de creatie van ongelijkheid en het uitputten van onze natuurlijke reserves.

Wat volgt is geen betoog om deze drie hebzuchtige hemelbestormers aan de schandpaal te nagelen, maar een aanklacht tegen het huidige neoliberale systeem en een pleidooi voor een paradigmashift richting een ecosocialistische wereld. Het muzikale oeuvre van David Bowie toont ons daarbij de weg.

LIFE ON MARS?

Het eerste deel van dit essay reflecteert over hoe we in deze benarde situatie zijn aanbeland. Het is namelijk geen toeval dat de opvolger van de ruimtewedloop tussen de VS en de Sovjet-Unie er één is tussen superrijke individuen in plaats van machtige natiestaten. Onder impuls van decennialang neoliberaal beleid heeft er zich een gestage verschuiving van publiek kapitaal naar privaat kapitaal voorgedaan.¹ Anders gezegd: overheden werden armer, ten voordele van rijke individuen.

Staten van lichte zeden

De afbraak van het publiek kapitaal werd ingezet aan het begin van de jaren 1980 door de neoliberale tandem Margaret Thatcher en Ronald Reagan. Die laatste deed bij zijn inauguratie tot president van de VS in 1981 de beruchte uitspraak: 'Government is not a solution to our problem; government is the problem.' Wat volgde was een heilig geloof in de werking van de markt en een kruistocht tegen de overheid. Publieke diensten werden geprivatiseerd, markten geliberaliseerd en bepaalde sectoren (zoals de financiële) verregaand gedereguleerd.

Hierdoor zag het privaat kapitaal haar onderhandelingsmacht sterk toenemen. Daar waar tijdens de Trentes Glorieuses nationale kapitaalcontroles als legitiem werden aanzien, zou daar verandering in komen onder druk van neoliberale belangengroepen.Grote bedrijven en kapitaalhouders wisten overheden ervan te overtuigen dat kapitaalcontroles hen niet meer hielpen om binnenlandse doelen te bereiken.² Door de afschaffing van deze controles kon kapitaal zich steeds vrijer verplaatsen en ontstond een regulatorische competitie tussen landen. Om zo veel mogelijk kapitaal aan te trekken, zouden landen almaar vaker gedwongen worden zich te gedragen als staten van lichte zeden. In een heuse race-to-the-bottom ontdeden ze zich van strenge loon- en arbeidsreguleringen, deelden ze belastingvoordelen uit, en verlaagden ze de sociale bijdragen voor multinationals.

Oneindig ver, en verder

De geschiedenis van de belastingtarieven in de VS illustreert dit treffend. Daarbij zien we dat op het moment dat Reagan met zijn inauguratiespeech de overheid als grote boeman afschildert, de rijkste Amerikanen nog een tarief van 70% betaalden op de hoogste inkomensschijf. Toch slaagde Reagan erin om tijdens zijn achtjarige termijn dat tarief naar amper 28% te brengen, onder het voorwendsel dat dit de innovatie en groei zou aanwakkeren.³ Een loze belofte zo blijkt: de periode na deze ingreep is het groeipercentage van het nationaal inkomen per capita in de VS gehalveerd in vergelijking met de veertig jaar ervoor.⁴

Een recent voorstel van het Democratische congreslid Alexandria Ocasio-Cortez om het tarief op de hoogste inkomensschijf terug naar 70% te brengen, werd door de Amerikaanse elite afgedaan als radicaal. Dit duidt, naast een schrijnend gebrek aan kennis van de nationale geschiedenis, op een vorm van padafhankelijkheid die de democratie ondermijnt. Daarbij bracht de beslissing van Reagan een dynamiek op gang die decennialang doorwerkt, ook op de politiek. Rijken worden rijker en kopen zich steeds meer in in de verkiezingscampagnes, om zo hun gewonnen privileges niet te verliezen. Gevolg is dat kandidaten schatplichtig worden aan de rijken en nog meer beslissingen in hun voordeel nemen. Dit alles zorgt ervoor dat de rijksten in onze samenleving oneindig ver, en verder van de rest verwijderd geraken – figuurlijk en wie weet binnenkort ook letterlijk.

*

David Bowie voorspelde het al in 1971 met zijn hit Life on Mars? wanneer hij zong: 'Look at those cavemen go. It's the freakiest show… Is there life on mars?' Vrij vertaald naar het heden: het neoliberalisme veroorzaakte of versterkte gigantische problemen en zadelde ons op met een hebzuchtige en egocentrische elite om deze op te lossen. Een enkeltje naar Mars dan maar?

THE MAN WHO SOLD THE WORLD

De hebzuchtige hemelbestormers. Het had zowaar de titel van een Suske & Wiske-album kunnen zijn. Helaas! In onze wereld waarin de realiteit de fictie nochtans almaar vaker het nakijken geeft, bestaat nog geen teletijdmachine die ons kan terugflitsen om de fouten uit het verleden te voorkomen. In afwachting van een levensechte professor Barabas die dit verwezenlijkt, zijn we genoodzaakt ons te beperken tot het herstellen van gemaakte vergissingen. Daarbij zullen aanpassingen aan het huidige destructieve systeem niet langer volstaan. Vandaar dat dit tweede deel een stappenplan beschrijft, bestaande uit drie voorwaarden voor de verwezenlijking van een paradigmashift.⁵

De hebzuchtige hemelbestormers. Het had zowaar de titel van een Suske & Wiske-album kunnen zijn.

Stap 1: De beleidscrisis erkennen

'Only a crisis – actual or perceived – produces real change.'Het is een bekende quote van Milton Friedman, de godfather van het neoliberalisme. Na de stagflatiecrisis begin jaren 1970 keek hij verheugd toe hoe 'zijn' marginale economische stroming het in sneltempo schopte tot het heersende denkbeeld. Sindsdien heeft dit neoliberale paradigma meer dan een onzichtbare hand gehad in een lange reeks crisissen van allerlei slag. Toch bracht dit vooralsnog geen noodzakelijke systeemverandering teweeg.

Een belangrijke verklaring hiervoor is dat het neoliberalisme bij deze crises lange tijd onder de radar wist te blijven. De neoliberale dogma's waren zodanig wijdverbreid en alomtegenwoordig dat hun aandeel in de scheve situaties steeds werd ontzien of geminimaliseerd. De westerse liberale democratie had het einde van de geschiedenis ingeluid en daar zou niet op worden teruggekomen. Dat de slotsom van de menselijke ideologische evolutie gestoeld was op de moedwillige creatie van ongelijkheid en een versnelde exploitatie van onze schaarse planetaire grondstoffen mocht het feestgedruis niet verpesten.

Jawel, er zijn reeds talloze internationale akkoorden opgesteld om de problemen van ongelijkheid en klimaatverandering aan te pakken. Maar deze zijn niet bindend, waardoor het vaak bij mooie woorden blijft. Bovendien suggereren deze beloftes dat de problemen daadwerkelijk opgelost kunnen worden binnen het huidige model en legitimeren ze daarmee de bestaande wereldorde. Hoed u dus voor zij die vandaag groei en technologische vooruitgang naar voren schuiven als dé oplossingen voor ongelijkheid. Amerikaans president Harry Truman deed het hen in zijn naoorlogse inauguratiespeech al voor.⁴ De ongelijkheid is er zo'n driekwart eeuw later niet door opgelost, integendeel. En nu deze oude wijn in nieuwe zakken is gegoten om op een soortgelijke manier decennialang aan te modderen bij de klimaatproblematiek, kan de kater ons wel eens fataal worden. We moeten dus dringend erkennen dat het huidige neoliberale paradigma nooit in staat zal zijn deze crises op te lossen.

Stap 2: Een alternatief paradigma presenteren

Naarmate de neoliberale beleidscrisis zichtbaarder wordt, duiken steeds meer alternatieven voor het neoliberale paradigma op. Een revival van het Keynesianisme zoals tijdens de Trentes Glorieuses is daar één van. Echter, een op groei gestoeld systeem in tijden van klimaatverandering is niet langer aan de orde. Daarom moeten we op zoek naar een nieuw paradigma dat de weg plaveit richting onze Golden years. Het ecosocialistische paradigma dient zich daarbij aan als de beste kandidaat.

Het ecosocialisme stelt dat het kapitalistische systeem fundamenteel onverenigbaar is met de globale ecologische en sociale objectieven van duurzame ontwikkeling. Een ecosocialistische economie vertrekt niet vanuit een blindelings streven naar groei, maar vanuit het vervullen van menselijke behoeften binnen de ecologische grenzen. Dit principe ligt ook aan de basis van het alternatieve economische model van de Britse econome Kate Raworth.⁷ In haar donutvormige model onderscheidt ze twee grenzen waarbinnen het nieuwe systeem zich moet situeren. Enerzijds stelt Raworth een sociale ondergrens in met twaalf fundamentele levensbehoeften waar geen enkele mens gebrek aan zou mogen hebben. Anderzijds legt ze een ecologische bovengrens op met negen kritieke ecologische processen waarvan de limieten niet mogen worden overschreden, willen we onze planeet leefbaar houden. Tussen deze twee randen ontstaat een veilige en rechtvaardige ruimte waarin de mens kan leven. Deze donut vormt dan ook het ideale kompas voor beleidsmakers om ons huidige systeem te transformeren richting het ecosocialistische model. Beleid dient daarbij te voldoen aan enkele fundamentele sociale en ecologische voorwaarden. Een neoliberaal beleid met alle nefaste gevolgen van dien wordt op die manier onmogelijk gemaakt.

Stap 3: Steun vinden bij machtige mensen en instituties

'Planet earth is blue and there's nothing I can do.'De zin uit David Bowie's Space Oddity (1969) symboliseert vandaag het gevoel van onmacht bij veel burgers. Je individuele gedrag aanpassen is uiteraard een nobele en noodzakelijke start. Maar zolang structurele veranderingen uitblinken in afwezigheid, blijven dit druppels op een steeds hetere plaat. Hoe krijgen we de machthebbers zover dat ze hun privileges onder het neoliberale systeem opgeven voor een rechtvaardigere wereld voor allen? Het antwoord: de macht van het volk.

Een systeem dat bij elk falen dezelfde kleine groep in de samenleving vrijwaart van elke schuld, is gedoemd om haar legitimiteit te verliezen. Met elke crisis van het neoliberale systeem zwelt de groep getroffenen en misnoegden aan. In België is momenteel een op de drie burgers arm of financieel kwetsbaar.⁸ Nu de nijpend hoge inflatie de lagere middenklasse definitief in de armoede dreigt te duwen, weerklinkt de schreeuw om verandering luider dan ooit tevoren. Een voorsmaakje van wat er gebeurt wanneer die opgekropte woede en frustratie zich uit, kregen we reeds met de gele hesjes en de bestorming van het Capitool. Machtige individuen en instituten moeten dus in de spiegel kijken en beseffen dat ze binnen de kortste keren de onvrede zullen oogsten die ze jarenlang hebben gezaaid. Ze moeten zich realiseren dat ze een keuze hebben: ofwel krampachtig vasthouden aan hun onrechtvaardig hoge fortuinen in een sociaal en ecologisch instabiele wereld; of zich scharen achter een project voor een betere wereld.

*

Bowie's The Man Who Sold the World uit 1970 gaat over een man die geschokt is wanneer hij een vorige versie van zichzelf ontmoet. Hij staat 'face to face with the man who sold the world', waarbij de wereld verwijst naar zijn ziel. Het is die pijnlijke ontmoeting met het verleden die wij – en bij uitstek de meest geprivilegieerden in onze samenleving – moeten vermijden. Hoe zullen wij naar onszelf terugkijken binnen zoveel jaar? Als de zoveelste generatie die lijdzaam toekeek terwijl de neoliberale orde zowel onze samenleving als onze planeet ontwrichtte? Of als de generatie die haar verantwoordelijkheid opnam, komaf maakte met destructieve structuren en stappen zette richting een betere wereld voor toekomstige generaties?

Bowie's 'The Man Who Sold the World' uit 1970 gaat over een man die geschokt is wanneer hij een vorige versie van zichzelf ontmoet.

STARMAN

Kortom, de wereldwijde installatie van het neoliberale paradigma versterkte en bestendigde de machtspositie van de rijksten op onze planeet. De casus van de VS, de bakermat van het neoliberalisme, illustreert dit klaar en duidelijk. Wat tragischer is, is dat deze geprivilegieerde elite daarbij een betreurenswaardige neiging tot escapisme vertoont. Enerzijds ontvluchten ze hun faire bijdrage aan een rechtvaardige maatschappij door zich te vestigen in belastingparadijzen. Anderzijds ontvluchten ze een door een ongeziene klimaatcrisis geteisterde planeet door hun geld te investeren in een fictieve metaverse of in ruimtereisjes met geringe wetenschappelijke waarde. Een dubbel vluchtmisdrijf! Hoog tijd dus voor een nieuwe wereldorde gebaseerd op ecosocialistische waarden en normen. Inspiratie voor deze noodzakelijke paradigmaverandering vinden we bij David Bowie en diens artistieke erfenis. Met zijn vele gedaanteveranderingen toont hij ons dat het mogelijk is om onszelf heruit te vinden en zo een betere wereld te creëren.

'There's a starman waiting in the sky. He's told us not to blow it. Cause he knows it's all worthwhile'

Daan De Zutter (1998) is een 23-jarige masterstudent EU-studies uit Zomergem, de parel van het Meetjesland. Naast een brede interesse in politiek en maatschappij, heeft hij nog drie grote passies: de koers, film en muziek.

EINDNOTEN

1. Piketty, T. (2021). Time for Socialism. Amsterdam University Press.↑
2. De Ville, F. (2018). Winnaars en verliezers. De politieke economie van Europese integratie. Pelckmans Pro.↑
3. McCarthy, N. (2021, 10 december). Taxing The Rich: The Evolution Of America's Marginal Income Tax Rate [Infographic].https://www.forbes.com/sites/niallmccarthy/2021/04/26/taxing-the-rich-the-evolution-of-americas-marginal-income-tax-rate-infographic/↑
4. Piketty, T. (2019, 16 oktober). Towards a circular economy. https://www.lemonde.fr/blog/piketty/2019/10/15/towards-a-circular-economy/↑
5. Delputte, S., & Orbie, J. (2020). Paradigm Shift or Reinventing the Wheel? Towards a Research Agenda on Change and Continuity in EU Development Policy. EU International Development Cooperation post-2020, 16(2), 233-255. https://doi.org/10.30950/jcer.v16i2.1084↑
6. Ziai, A. (2015). The post-2015 agenda and the SDGs. In: Development Discourse and Global History. From colonialism to the sustainable development goals. London: Routledge: 194-207.↑
7. Raworth, K. (2017). Donuteconomie. Nieuw Amsterdam.↑
8. Pironet, E., & Renard, H. (2022, 23 maart). De middenklasse kreunt: armoede dreigt voor 1 op de 3 Belgen. https://www.knack.be/nieuws/belgie/de-middenklasse-kreunt-armoede-dreigt-voor-1-op-de-3-belgen/article-longread-1849065.html?cookie_check=1648586804↑

Samenleving & Politiek, Jaargang 29, 2022, nr. 6 (juni), pagina 62 tot 66

• Emile Zola Prijs 2022
• Elon Musk
• neoliberalisme
• kapitalisme

EMILE ZOLA PRIJS 2022

The men who sold the world

Daan De Zutter

Jeugdliteratuur als spiegel en venster

Hadjira Hussain Khan

Hoe je met dirty talk revolutionair kan zijn

Zora NT