De oorlog in Oekraïne is alomtegenwoordig in de media. Afhankelijk van land tot land gebruiken journalisten en politici andere begrippen voor de situatie in Oekraïne. Zo spreken westerse media en politici steevast over 'oorlog' of 'invasie', terwijl Rusland weigert de term 'invasie' in de mond te nemen. Gevangengenomen Russische soldaten zeiden zelfs dat hen over een 'bevrijding' van het Oekraïense volk werd gesproken. Ook China vermijdt liever termen als 'oorlog' en 'invasie' en spreekt daarom van 'conflict'.

Vanwaar die verschillen in woordgebruik om de situatie in Oekraïne te benoemen? Het gaat hier uiteraard om begrippen die nauw met elkaar verbonden zijn, maar waarvan de betekenis en het gebruik elkaar niet volledig overlappen. Zo is een oorlog een conflict, maar is niet elk conflict een oorlog. Verder zijn een invasie en een bevrijding slechts bepaalde (mogelijke) stadia binnen een oorlog, en gelden deze twee begrippen niet als synoniemen.

Laat ons kijken naar de begrippen 'invasie' en 'bevrijding'. Een invasie houdt in dat één groep mensen het gebied van een andere groep binnenvalt. In de regel geldt de groep die de inval doet daarbij als de agressor, bijvoorbeeld het Derde Rijk dat in 1940 België binnenvalt. Bij een bevrijding, daarentegen, zorgt een groep x voor het einde van een slecht (militair en/of socio-economisch) bewind waar mensen van een groep y – en mogelijk ook groep x zelf – onder lijden. Ook hierbij kan het zijn dat de bevrijder op een vreemd grondgebied opereert: denk maar aan de geallieerden bij de landing in Normandië in 1944.

Dit betekent dat het woord 'bevrijding' een positiever beeld oproept als 'invasie'. Als Rusland de militaire operatie in Oekraïne voorstelt als een bevrijding, zijn zij in hun retoriek de good guys of helden van het verhaal, terwijl de Oekraïense regering dan de schurk is. Dit positief beeld ligt bij het begrip 'invasie' niet voor. Wie deze term gebruikt, stelt Rusland juist voor als de agressor. De woordkeuzes hangen dus samen met hoe men bepaalde acties wil framen. Het Westen vindt dat de autonomie van Oekraïne geschonden wordt en spreekt dus van invasie. Rusland, daarentegen, vermijdt dat begrip. Russisch minister van Buitenlandse Zaken, Sergei Lavrov, hamerde er na zijn overleg met zijn Oekraïnse collega, Dmytro Koeleba, op 10 maart op dat Rusland Oekraïne niet had aangevallen, en spreekt ook naar zijn soldaten toe over een 'bevrijding'. Dit is belangrijk voor de mentale ingesteldheid van de soldaten zelf, opdat ze zichzelf als bevrijders en niet als bezetters zien.

Ook naar het buitenland toe is het voor Rusland opportuun om de term 'invasie' niet te gebruiken, daar men niet het beeld wil ophangen dat Rusland het evil empire is. Dit wil uiteraard niet zeggen dat Rusland er bijgevolg ook in slaagt om het beeld van agressor af te wenden. Verder is deze framing ook belangrijk vanuit een juridisch perspectief, daar men bij een invasie veel sneller naar mogelijke oorlogsmisdaden gaat kijken dan bij een bevrijding.

Rusland zal de voorkeur geven aan 'conflict' om de relatie met handelspartner Rusland niet in gevaar te brengen.

Ook tussen 'oorlog' en 'conflict' liggen belangrijke verschillen in betekenis voor die maken dat één van de twee termen een voorkeur zal genieten. In het bijzonder geldt daarbij dat oorlog een veel meer beladen begrip is dan conflict, dat veel abstracter is en niet noodzakelijk een situatie van geweld impliceert. Oorlog roept daarbij ook meer gruwelijke beelden op: doden, vermisten, gewonden, enzovoort. Die beelden zijn vaak ook cultuurspecifiek en roepen trauma's op van eerdere oorlogen, zoals bij ons de Eerste en Tweede Wereldoorlog. Oorlog hangt dus een veel negatiever beeld op dan conflict. Bijgevolg ook dat China, een belangrijke economische partner van Rusland, de voorkeur zal geven aan 'conflict' om de relatie met die handelspartner niet in gevaar te brengen. Westerse landen willen dan weer de gruwel van de situatie belichten, waardoor in die contreien het begrip 'oorlog' meer zal voorkomen dan 'conflict'.

Deze framing is verre van een nieuw gegeven. Taal is een belangrijk middel om de perceptie van mensen te beïnvloeden. Politici, maar ook media, maken hier dankbaar gebruik van. In handboeken worden vaak de Engelse termen 'honest John' en 'collateral damage' als voorbeelden van zo'n framing aangehaald. Deze begrippen dienen ertoe de gruwelijkheden van oorlogswapens en militaire acties net iets minder opvallend voor te stellen. Verdere voorbeelden uit Rusland zijn de begrippen 'soevereine democratie' en 'geleide democratie', die gebruikt worden om de verminderde democratische instellingen van Rusland positiever weer te geven.

Of landen als China en Rusland hun taalgebruik nog zullen veranderen, valt moeilijk te zeggen. Als de eensgezindheid van het Westen ten opzichte van de acties van Rusland blijft aanhouden, kan het voor China interessant worden een andere woordenschat te gebruiken. Wat Rusland zelf betreft, ligt dit uiteraard gevoeliger. Het gebruiken van een andere terminologie zou een zekere tegemoetkoming naar het Westen betekenen. Het zou ook inhouden dat de militaire operatie grotendeels mislukt is. Vaak verworden woordkeuzes zo tot historische, culturele pijnpunten. Dit geldt vooral voor beleidmakers zoals Poetin en Lavrov zelf, die uiteraard geen gezichtsverlies willen lijden naar zowel hun eigen bevolking en bondgenoten, alsook naar de NAVO toe.

Samenleving & Politiek, Jaargang 29, 2022, nr. 4 (april), pagina 48 tot 49

• Oekraïne
• Rusland
• oorlog
• taal