Ziek zijn mag niet arm maken, arm zijn mag niet ziek maken. Het is een stelling die kan rekenen op grote consensus, maar de feiten tonen helaas een ander beeld. Vooral mensen in maatschappelijk kwetsbare situaties vinden moeilijk hun weg naar de eerstelijnsgezondheidszorg, stellen zorg uit of vermijden ze. Met de Covid-19-crisis is de bestaande kloof er niet kleiner op geworden. Om dit toegankelijkheidsprobleem aan te pakken, lanceerde de federale ministerraad op voorstel van minister van Volksgezondheid en Sociale Zaken, Frank Vandenbroucke, begin 2021 het project Community Health Workers (CHW).

Terwijl vele landen al decennia sterk inzetten op een structurele inbedding van Community Health Workers in de eerste lijn, was dit in België nog niet het geval. Er zitten heel wat gaten in ons systeem die gedicht moeten worden, opdat iedereen zijn weg naar de eerstelijnszorg kan vinden. De CHW zijn niet dé oplossing voor alle toegankelijkheids- en aanbodproblemen, maar vormen wel een belangrijke schakel in de aanpak ervan.

De internationale wetenschappelijke literatuur ondersteunt de idee om via Community Health Workers kwetsbare groepen op een laagdrempelige en toegankelijke manier duurzaam toe te leiden naar de eerstelijnsgezondheidszorg. Van CHW's is tevens aangetoond dat ze de ziektelast van mensen met chronische ziekten verminderen en hun vermogen om hun eigen aandoeningen te beheersen verbeteren. De ervaring in New York leert daarenboven dat CHW's een cruciale rol spelen in de aanpak van Covid-19 in kwetsbare gemeenschappen.

Het Belgische CHW-project focust zich dan ook op drie grote pijlers: toeleiden naar het Belgische gezondheidszorgsysteem, gezondheidsvaardigheden versterken, en duiding bieden rond Covid-19 en vaccinatie. Op 26 april verschenen de eerste Community Health Workers in het Belgische straatbeeld, eind juni was de voltallige equipe van 50 CHW's actief in 10 Belgische steden (Antwerpen, Genk, Gent, Oostende, Tienen, Brussel, Luik, Charleroi, Verviers en Kelmis). Door hun zeer laagdrempelige aanwezigheid en door hun inzet, zijn zij het aanspreekpunt van de meest kwetsbare mensen in de wijken. Bij de aanwerving van de CHW's werd de focus gelegd op hun verbondenheid met de wijken waarin ze actief zijn en hun vermogen om de brug te vormen met de gekende gezondheidsactoren.

Sinds de opstart valt op dat het CHW-project blijft groeien en zich in volle evolutie bevindt. De noden zijn hoog. De grote meerwaarde van de CHW is dat ze outreachend te werk gaan. Ze wachten niet tot de mensen bij hen aankloppen met hun problemen, ze zoeken de mensen in de meest kwetsbare wijken zelf op. Hierdoor komen problemen aan de oppervlakte die anders niet gedetecteerd zouden worden. De eerste taak van elke CHW is luisteren, het probleem scherpstellen en in dialoog de weg wijzen naar de zorg. De persoon met de hulpvraag staat centraal. Het is de bedoeling om de mensen zelf in hun kracht te zetten en te laten groeien. Een CHW neemt nooit de zorg over, hij/zij ondersteunt waar nodig en versterkt het individu. De CHW's hebben een heel belangrijk aandeel in het zich begrepen voelen. Daardoor zijn zij vaak de enige personen die vertrouwen inboezemen en zijn zij de noodzakelijke brug tussen de mensen en de reguliere maatschappij.

Zorg staat zelden bovenaan de prioriteitenlijst van de mensen die zovele andere uitdagingen hebben.

De ervaring van de voorbije maanden leert dat er dikwijls langdurige en laagdrempelige ondersteuning nodig is en dat één contact niet volstaat. Vertrouwen winnen, vergt tijd. Bovendien staat zorg zelden bovenaan de prioriteitenlijst van de mensen die zovele andere uitdagingen hebben. De CHW's hebben de opdracht om een complex samenspel van barrières (administratie, taal, kennis, levensomstandigheden, mobiliteit) te helpen overwinnen zodat toegang tot de juiste zorg mogelijk wordt. Ze zijn goed gepositioneerd om verkeerde informatie, angst en stigma rond Covid-19 aan te pakken door tijdige, nauwkeurige informatie te verstrekken. Cruciaal voor het welslagen van een CHW zijn de samenwerkingen met andere actoren binnen de eerstelijnsgezondheidszorg en het bredere welzijnsveld. De CHW was (en is) een missende schakel die bijdraagt aan een betere afstemming op elkaar en meer aandacht voor en bewustwording van de specifieke noden en behoeften van de kwetsbare doelgroep. Dit is belangrijk om te komen tot een persoonsgerichte zorg voor iedereen, ook voor de meest kwetsbare personen.

Het project loopt nog tot 31 december van dit jaar, maar een verlenging dringt zich op. De Community Health Workers zijn een antwoord op openstaande vragen in de meest kwetsbare gemeenschappen. Ze vormen een efficiënte aanvulling op wat ons gezondheidssysteem reeds zo sterk maakt. We zijn er nog lang niet, we zijn dan ook nog maar net gestart. Het is belangrijk om onze huidige werking in de wijken nog sterker uit te bouwen en nog meer in te zetten op inbedding in de eerstelijn en gemeenschap. Om ze daarna hopelijk uit te breiden naar meerdere steden.

Samenleving & Politiek, Jaargang 28, 2021, nr. 10 (december), pagina 16 tot 17

• gezondheid
• eerstelijnszorg
• ongelijkheid