De coronacrisis is nog de wereld niet uit, maar er is al veel beterschap merkbaar. Het ergste van de gezondheidscrisis is bij ons voorbij, zodat de versoepelingen elkaar opvolgen, ook in de bedrijven. De strenge gedragsregels zijn versoepeld, gedwongen telewerk neemt af en vooral: de economie draait weer op volle toeren zodat de tijdelijke werkloosheid, die op het hoogtepunt van de gezondheidscrisis meer dan een miljoen werknemers trof, ferm is gekrompen. De economische motor slaat wereldwijd zo snel aan dat de productie de vraag niet kan volgen, waardoor tekorten ontstaan: aan hout, bouwmaterialen, chips en containers. Dat laatste zorgt dan weer dat de aanvoerlijnen blokkeren en de tekorten nog toenemen. Ondanks die bevoorradingsproblemen, is er maar één conclusie te trekken: het economisch herstel is er en veel sneller dan verwacht.

Het is nu maar de vraag of het sociale herstel zich ook zal doorzetten. We zien het in elk geval nog niet. Ik wil dat illustreren op twee voor ons essentiële domeinen: de koopkracht en de werkomstandigheden.

KOOPKRACHT

De koopkracht van de werknemers loopt achter op het economisch herstel en op de toename van de winsten. De lonen mogen dit en volgend jaar samen maximaal 0,4% stijgen. De loonnormwet van 1996, danig verstrengd in 2017 onder de regering-Michel, laat niet meer ruimte toe. De groei daarentegen zal alleen al dit jaar met 5,5% toenemen. Ook de bedrijfswinsten herstellen volgens de Nationale Bank snel en zullen naar verwachting in 2021 en 2022 een record neerzetten. De loonnormwet bewijst opnieuw dat ze een loonmatigingswet is. Ze zorgt voor een relatieve verarming van de werkende bevolking. Vooral de werknemers onderaan de inkomensverdeling dreigen hiervan het slachtoffer te worden. Ze zijn het zwaarst getroffen door corona: de 40% laagste inkomens verdienden voor de coronacrisis 41% van het bruto-inkomen, maar stonden in 2020 in voor 65% van het inkomensverlies. Die laagste lonen blijven kwetsbaar.

De stijgende energieprijzen tonen dat aan. Nog een geluk dat we via syndicale strijd de automatische koppeling hebben bekomen van de lonen en uitkeringen aan de index. Maar die indexering werkt met vertraging ten opzichte van de prijsstijgingen en vooral: de laagste inkomens geven relatief meer uit aan energie. Omwille van de urgentie, namen de regeringen recent een aantal maatregelen om de energiefactuur te verlichten: in de eerste plaats voor de laagste inkomens via een tijdelijke verlenging van de sociale energietarieven die sedert corona aan een ruime groep van 1 miljoen gezinnen worden toegekend. Maar er zal meer nodig zijn dan eenmalige steun. Een structurele aanpak dringt zich op. Een verlaging van de BTW naar 6% zou een groter bereik hebben dan enkel de laagste inkomens en is voor de hand liggend, want energie is een basisgoed. En massaal investeren in het energiezuinig maken van woningen, huurwoningen op kop.

Maar inkomens veerkrachtig maken, begint het best aan de start: door lonen mee te laten stijgen met de toegenomen welvaart. Dat veronderstelt een hervorming van die loonmatigingswet van '96. Dat is ons nog niet gelukt, maar we dwongen wel al een verhoging van het minimumloon af. Het sociaal akkoord van juni 2021 zal zorgen voor een belangrijke stap in onze strijd voor een minimumloon van 14 euro per uur. Die minimumlonen die nu geen 10 euro per uur bedragen zullen tegen mei 2026 opklimmen naar iets meer dan 11,5 euro (index inbegrepen).

WERKOMSTANDIGHEDEN

Ook op vlak van werkomstandigheden is er nog te weinig beterschap. Heel wat werknemers werkten in zeer moeilijke omstandigheden door tijdens corona. Velen van hen zien nu geen beterschap. De recente acties van het personeel in de distributie, zoals Lidl, zijn daar het sprekend bewijs van. Werknemers die in heftige coronaperiode al dubbele shifts draaiden, worden nu opnieuw aangepord om extra uren en dagen te werken. Kassiersters worden verplicht klanten te bedienen en rekken aan te vullen aan een onwerkbaar tempo. Als collega's dan door de hoge werkdruk ziek uitvallen dan verergert dat de situatie voor de blijvers.

We zien dergelijke wantoestanden ook bij andere bedrijven, vooral bij de prijsbrekers. Vandaag staat een bedrijfsmodel onder druk waarbij bedrijven de kosten tot het uiterste drukken, met alle gevolgen van dien voor de lonen. De situatie van de discountwinkels is niet uniek. Denk maar aan de lage kost vliegmaatschappijen die spotgoedkope tickets aanbieden, maar zich daardoor genoodzaakt zien om de kosten te drukken waar onder de loonkosten van het eigen personeel maar ook bij de bagage – afhandelaars. Hetzelfde fenomeen doet zich voor bij de e- commerce. Ook hier zien we bedrijven als PostNL en andere Zalando's die de concurrenten de nek omwringen door dicht bij of zelfs onder kostprijs te werken om er een oligopoliepositie aan over te houden. Een moordende concurrentie op kap van de werknemer die aan lage lonen werken en in zware omstandigheden, vaak 's nachts.

Wie dacht dat politici spontaan iets willen doen om het lot van die werknemers te verbeteren, die vergist zich. De liberalen zetten daarentegen in op nog meer concurrentie, bijvoorbeeld door licenties voor bijkomende bagage-afhandelaars te bepleiten op Zaventem en dus nog meer moordende concurrentie. Op kap van de werknemers. De liberalen willen nog meer flexibiliteit, onder de vorm van nachtarbeid om de grote e-commercespelers te verleiden om hier te investeren in plaats van over de grens. De werknemer is opnieuw de pineut, want nachtarbeid schaadt de gezondheid, dat is algemeen erkend. Recent onderzoek toonde aan dat airhostessen groter risico lopen op borstkanker. Soms is nachtarbeid niet te vermijden om technische redenen, zoals in de chemie, of om sociale redenen , zoals de ziekenhuizen, maar dat is niet geval voor de handel. De liberalen hebben er alles aan gedaan om arbeidsflexibiliteit te laten opnemen in het regeerakkoord onder het mom van arbeidsmarkthervormingen. Ze deden dit opnieuw bij de begrotingsonderhandelingen.

Recent onderzoek toonde aan dat airhostessen groter risico lopen op borstkanker.

Eén van de vele voorstellen, naast nachtarbeid, is het voorstel om het werk van 5 dagen uit te voeren in 4 dagen. Klinkt sympathiek, maar het gaat dan wel om een samengeperste werkweek van 4 dagen waarbij werknemers op dagbasis meer uren zullen moeten kloppen. Lang niet evident voor wie al zwaar werk heeft of wie voor kinderen moet zorgen (om over alleenstaande ouders maar te zwijgen). Waar het de liberalen echt om te doen is, is om werknemers langer te doen werken zonder dat er sprake is van overuren en de werkgever dus geen overloon meer moet betalen voor die extra uren.

Het wordt daarentegen hoog tijd dat de werkdruk wordt aangepakt, want de situatie op het terrein is onaanvaardbaar en onhoudbaar. Het is één van de redenen waarom het aantal langdurig zieken in ons land is opgeklommen tot 500.000 per jaar. Werk maakt soms ziek. Daar moet veel preventiever op worden ingewerkt. Dat men bedrijven nu wil responsabiliseren wanneer ze bovenmaats veel langdurig zieken tellen, is positief. Ook de techniek om die bedrijven een extra sociale bijdrage op te leggen die wordt gestort in sectorale werkbaarheidsfondsen, gaat de juiste richting uit. Maar ze dreigt een lege doos te blijven omdat het in de huidige voorstellen van de regering slechts om een heel kleine minderheid van de bedrijven zou gaan.

Een andere reden waarom mensen langdurig ziek blijven is het gebrek aan mogelijkheden om het aan de einde van de loopbaan wat kalmer aan te doen. Brugpensioen is steeds minder een optie, want de toegangsvoorwaarden zijn heel streng geworden. Ook landingsbanen werden door vorige regeringen ingeperkt. Via het recente sociaal akkoord zijn we erin geslaagd om voor een deel van de oudere werknemers een harmonieuzere eindeloopbaan mogelijk te maken via een vier-vijfde of halftijdse landingsbaan vanaf 55 jaar, met aanvullende RVA-uitkeringen en met behoud van pensioenrechten.

De gezonde levensverwachting van een 25-jarige kortgeschoolde bedraagt amper 62 jaar.

Werknemers hebben recht op betere werkomstandigheden. Wie vroeg is beginnen werken of zwaar werk heeft verricht, moet hiervoor worden gecompenseerd door vroeger te kunnen stoppen zonder pensioenverlies te lijden. Het zijn de kort geschoolden die vroeger beginnen werken en vaak in meer belastende jobs met minder autonomie. Ze leven bovendien minder lang en zeker minder lang in goede gezondheid. De gezonde levensverwachting van een 25-jarige kortgeschoolde bedraagt amper 62 jaar. Dit betekent dat deze mensen geen enkel pensioenjaar gegund is in goede gezondheid en zonder zware fysieke beperkingen. Het is een schrijnende vorm van ongelijkheid na ongelijkheid.

SOCIAAL OVERLEG IN ERE HERSTELLEN

Om werknemers na corona weer perspectief te geven op sociale vooruitgang op vlak van lonen, werkomstandigheden en loopbanen, moet het sociaal overleg in eer worden hersteld. Niet alleen op papier, maar ook in de feiten. Het woord sociaal overleg komt meer dan 40 keer voor in het regeerakkoord, maar Vivaldi reed tot hiertoe geen vlekkeloos parcours als het op sociaal overleg aankwam. Het recente begrotingsakkoord houdt op verschillende punten weinig rekening met het resultaat van sociaal overleg ook wanneer dat unanieme voorstellen oplevert.

Zo komt er een sanctie voor langdurig zieken die onvoldoende meewerken aan hun re-integratietraject, terwijl sociale partners in hun adviezen steeds het vrijwillig karakter benadrukken. We stelden gezamenlijk voor om de buitensporige korting op werkgeversbijdragen voor een eerste aanwerving te verminderen en te beperken in de tijd, terwijl MR bekwam dat hier maar een kosmetische ingreep zal worden toegepast. De korting voor een eerste aanwerving blijft voor het leven en dat kost de Sociale Zekerheid op termijn tot een miljard euro. Had de regering het advies van de sociale partners gevolgd dan kon ze tegen 2024 jaarlijks 340 miljoen besparen, pijnloos wel te verstaan. Nog eentje om het af te leren: de sociale partners moeten op korte termijn een akkoord uitwerken over de uitbreiding van nachtarbeid in het kader van e- commerce, terwijl de groep van 10 het in de aanloop van het sociaal akkoord eens was geworden om dat nu niet te behandelen.

De regering moet het sociaal overleg dus echt in eer herstellen en hefbomen geven. Om te beginnen via een fundamentele hervorming van de loonwet. Zodat lonen weer aansluiting vinden bij de welvaartstoename, wat de economie meer veerkracht zal geven en jobs aantrekkelijk kan maken. Men staat er te weinig bij stil dat een aanzienlijk deel van de moeilijk in te vullen vacatures simpelweg te laag verloond worden en vaak ook nog gekenmerkt worden door slechte werkomstandigheden. Ook hieraan moet gewerkt worden en dat veronderstelt het herstel van het sociaal overleg door alles wat met arbeidsorganisatie te maken heeft in handen te geven van de sociale partners.

De politieke inmenging zorgt ervoor dat het overleg stokt.

Vaak wordt beweerd dat de politiek moet tussen komen omdat het overleg niet (meer) functioneert. Mijn analyse is dat net het omgekeerde waar is: de politieke inmenging zorgt ervoor dat het overleg stokt. De politieke krachtsverhoudingen hellen al heel lang over in het voordeel van de werkgevers. Als ze dan weten dat hun vrienden in de politiek het overnemen wanneer ze in het overleg hun goesting niet krijgen, dan zijn ze weinig geneigd om compromissen te maken. Nu weer zijn de kmo's er in geslaagd om zich aan alle verantwoordelijkheid te onttrekken: meer recht op opleiding, maar niet in de kmo; geen doktersbriefje verschuldigd voor de eerste dag ziekte, maar wel in kmo; bedrijven (een beetje) responsabiliseren om uitval door ziekte te voorkomen, maar niet in kmo… En het wordt hoog tijd dat werkgeversorganisaties de bereidheid aan de dag leggen om in te zetten op een ander verdienmodel. Niet langer die moordende kostenconcurrentie, maar wel een model gericht op duurzame groei en welvaartsspreiding. Omdat het beter moet, zeker na corona.

Samenleving & Politiek, Jaargang 28, 2021, nr. 9 (november), pagina 22 tot 26

• sociale vooruitgang
• koopkracht
• werk
• sociaal overleg