Er is al veel gezegd en geschreven over de economische en maatschappelijke impact van Covid-19. Echter, zoals altijd bij grote gebeurtenissen en maatschappelijke crisissen zijn er ook een aantal verborgen facetten. Facetten die, ook al zijn ze niet breed gekend in de publieke opinie, alsnog schade berokkenen aan onze samenleving als geheel. Graag wens ik wat licht te werpen op deze verborgen facetten en in het bijzonder over de impact van Covid-19 op mensen met een migratieachtergrond in België.

COVID-19 ZET STRUCTURELE ONGELIJKHEDEN OP SCHERP

Een belangrijke les die we uit de voorbij of lopende crisis kunnen trekken is dat neutraliteit voor Covid-19 niet bestaat. De pandemie kent niet dezelfde impact voor elk van ons. We staan niet allemaal als gelijken aan de start, komen niet allemaal dezelfde heuvels of uitdagingen tegen, en geraken dus niet allemaal aan die eindstreep en al helemaal niet als winnaars.

Covid-19 heeft op elk van ons een effect, maar op mensen met een migratieachtergrond kan je gerust spreken van een dubbele weerslag.

Allereerst heeft Covid-19 de reeds bestaande structurele ongelijkheden tussen mensen met en zonder migratieachtergrond niet alleen op scherp gezet, maar ook uitvergroot. Enkele cijfers ter illustratie:

• Gezondheid. 70% oversterfte bij de groep met een 'sub-Saharaans-Afrikaanse' achtergrond tijdens de eerste pandemiegolf, tegenover 7% bij de autochtone groep.¹
• Werk. Van de werkenden geboren buiten de EU verloor maar liefst 29% zijn werk – tijdelijk of permanent – tijdens de voorbije crisis. Dubbel zoveel als bij de werknemers van Belgische origine.²
• Racisme en discriminatie. Het aantal meldingen in verband met zogenaamde raciale kenmerken klom vorig jaar met 49,5% naar maar liefst 3.684 meldingen.³

Deze cijfers zijn alarmerend, maar helaas niet helemaal nieuw. Mensen met een migratieachtergrond zijn binnen de verschillende levensdomeinen altijd al onderhevig geweest aan een zekere kwetsbaarheid. Covid-19 zorgde echter voor een serieuze escalatie en opschaling van die cijfers.

Covid-19 kent daarenboven ook een zeer eigen, specifieke impact op mensen met een migratieachtergrond. De impact en de gevolgen zijn een complexe problematiek met vele gezichten. Je kan het benaderen of analyseren vanuit vele levensdomeinen – zoals Gezondheid, Werk, Onderwijs, Huisvesting,… Bovendien kent Vlaanderen nog vele lacunes aan cijfers en inzicht in deze thematiek. Dit stuk wil een aantal aspecten, oorzaken en mogelijke oplossingen van die specifieke impact belichten.

Recent VUB-onderzoek⁴ toont aan dat de sterftecijfers tijdens de eerste coronagolf significant hoger lagen bij mensen met een migratieachtergrond. Waar ligt dit aan? Waarom worden bepaalde etnische groepen zwaarder getroffen door deze pandemie dan andere?

WAAROM DE STERTECIJFERS HOGER LIGGEN BIJ MENSEN MET EEN MIGRATIEACHTERGROND

Omgeving en huisvesting

Mensen met een migratieachtergrond wonen vandaag vooral nog in stedelijke omgevingen.⁵ Soms leidt hun socio-economische situatie ook tot precaire woonomgevingen, zoals een krappe behuizing, zelf geen eigenaar zijn of overgelaten aan huisjesmelkerij. Hoe hou je 1,5 meter afstand als je met velen op een kleine ruimte moet samenwonen? Hoe vermijd je dat oma en opa niet besmet geraken wanneer meerdere generaties samenwonen? Hoe vermijd je overvolle trams en treinen als je niet de middelen hebt om met de auto naar het werk te gaan?

Hoe hou je 1,5 meter afstand als je met velen op een kleine ruimte moet samenwonen?

Wat met mensen zonder papieren, dak- en thuislozen die vaak moeten overleven op straat, zonder het comfort van een dak boven hun hoofd en het privilege zich te kunnen isoleren van anderen? Quarantaine is wellicht gemakkelijker vol te houden vanuit een grote villa met tuin dan vanuit een kleine studio in een overvolle woonblok.

Toegankelijkheid

Het belang van een betaalbare en toegankelijke gezondheidszorg en aandacht voor cultuursensitieve zorgis al langer een bezorgdheid. Het gebrek aan kennis inzake het herkennen van ziektebeelden, diagnose en behandeling van bepaalde doelgroepen zorgde vóór Covid-19 al voor vele slachtoffers. Covid-19 bracht ook hier geen verandering in, maar wederom een zekere escalatie.

De uitdagingen inzake palliatieve zorg die afhankelijk van de doelgroep anders aangepakt moet worden of het probleem van repatriëringen bij een gesloten luchtruim zijn een aantal concrete voorbeelden die eveneens zorgden voor onduidelijkheid en pijnlijke situaties. Cijfers uit de gezondheidssector gaven sowieso al blijk van een negatieve impact van Covid-19 door uitstel van noodzakelijke behandelingen uit angst om besmet te worden, uit financiële overwegingen, enzovoort. Uiteraard geldt dit laatste evengoed voor mensen met een migratieachtergrond.

Ook hier een bijzonder moeilijke situatie voor mensen zonder papieren. Zij beschikken niet altijd over de juiste info inzake coronamaatregelen en de toegang tot medische zorg voor deze doelgroep is sowieso al vrij beperkt. Recent onderzoek toonde bovendien aan dat mensen zonder papieren uit angst voor arrestaties niet snel medische hulp zoeken, ook al vertonen ze ernstige Covid-19 symptomen.⁶

Ook de doorgevoerde digitalisering van vele eerstelijnsdiensten als gevolg van Covid-19, verhogen de drempels om hulp te zoeken en te vinden.

Werk en precair inkomen

Mensen met een migratieachtergrond zijn oververtegenwoordigdin welbepaalde essentiële en/of frontlinie beroepssectoren, zoals de brede zorgsector, retail en poetsdiensten waar telewerk geen optie is. Ze zijn ook vaker aan de slag in de zwaarst getroffen sectoren: de horeca, de bouw, de verkoop. Hun situatie in deze beroepssectoren gaat vaak gepaard met precaire contracten. Zo zitten ze vaker in een deeltijds statuut, met een tijdelijk, IBO-, interim- of zelfs dagcontract. Mensen met een migratieachtergrond zijn dus de eerste getroffenen bij tijdelijke werkloosheid en herstructureringen.⁷

Wat we hieruit moeten onthouden, is dat de huidige situatie en bijhorende maatregelen niet zozeer de gegoede middenklasse en geprivilegieerden op een negatieve manier treft dan wel zij die vanuit een socio-economisch perspectief aan het kortste eind trekken.

Racisme en discriminatie

Voorgaande zijn niet de enige bepalende factoren. De impact van Covid-19 op racisme en discriminatie is ook een belangrijk aspect in dit verhaal. De cijfers van het voorbije jaar, vrijgegeven door UNIA, tonen evengoed een belangrijke stijging van het aantal meldingen en/of klachten te maken met racisme en discriminatie. Zowel internationaal als Belgisch onderzoek beschrijft de vernietigende effecten van racisme op kinderen en jongeren, op identiteitsontwikkeling, op de mentale en fysieke gezondheid van mensen. Het aanhoudend moeten ondergaan van jarenlange micro-agressies, herhaaldelijk (kleinere en grotere) negatieve ervaringen, de chronische blootstelling aan racisme direct of indirect, bedoeld of onbedoeld kunnen hun tol eisen en leiden tot het vormen van chronische en post-traumatische stress die op haar beurt weer kan leiden tot allerlei andere ziektebeelden zoals depressies, angsten, slapeloosheid, hartziekten, huiduitslag en maag-darmklachten.⁸

Plaats naast al het voorgaande dus ook nog de slechtere gezondheidsuitkomsten als gevolg van racisme en je krijgt een vrije toxische situatie voor mensen met een migratieachtergrond.

WAT WE ERAAN KUNNEN DOEN

Hoe pakken we deze veelkoppige draak nu best aan? Onderstaande opsomming is niet exhaustief, maar belicht wel een aantal kernaspecten om duurzame oplossingen te ontwikkelen en te implementeren.

Belang van maatregelen op maat

We zijn niet allemaal op dezelfde manier bewapend tegen de uitdaging die de pandemie met zich meebrengt. De onderliggende dynamieken, de verschillende vormen van racisme (Afrofobie, Romafobie, Xenofobie, Islamofobie, Antisemitisme en racisme tegen migranten) en de specifieke impact van Covid-19 vraagt ook maatregelen op maat van bepaalde doelgroepen. Zo heeft een persoon met een precair verblijfsstatuut wellicht andere noden dan een jonge alleenstaande moeder met hoofddoek op zoek naar werk.

Belang van monitoring en dataverzameling

De realiteit vandaag is dat er met betrekking tot personen met een migratieachtergrond nog heel wat gegevenslacunes zijn, in het bijzonder binnen de gezondheidszorg.⁹ Er is niet enkel een tekort aan harde cijfers, maar er rust ook nog een zeker taboe op het verzamelen van etnische data. De bezorgdheden die daarmee gepaard gaan, zijn terecht. Maar het verzamelen van die gegevens zijn noodzakelijk om de structurele uitsluitingsmechanismen en de reële situatie van mensen met een migratieachtergrond zichtbaar te maken. Het vormt een basis om te werken aan oplossingen. Het kan zorgen voor een betere impact omdat deze cijfers gebruikt kunnen worden voor de ontwikkeling en evaluatie van (beleids)maatregelen. Uiteraard moet dit alles samengaan met duidelijke regelgeving rond anonimiseren, verwerking, opslag, beheer en toegang.

Vandaag zien we dus slechts het topje van de ijsberg. De versnipperde cijfers die we af en toe binnen krijgen, zijn in de realiteit wellicht nog veel dramatischer.

De betrokkenheid van de doelgroep zelf is absoluut noodzakelijk bij het verzamelen van de gegevens, bij de monitoringssystemen die ervoor worden ontwikkeld, en bij de mogelijke ontwikkeling en implementatie van de maatregelen die daar uit voortvloeien.

De huidige structurele uitsluitingsmechanismen kennen hun oorsprong in historische ongelijkheden en gebeurtenissen. Wanneer instanties en overheden systemen opzetten, onderzoeken uitbouwen, maatregelen ontwikkelen, maar onvoldoende die reflex, kennis en/of inzicht hebben, dan riskeren ze gemakkelijk te vervallen in dominante denkkaders. Als gevolg hiervan riskeer je net systemen op te zetten die wederom ongelijkheden gaan reproduceren. Bovendien ligt er heel wat kennis en expertise bij de betrokkenen zelf, zowel wat oorzaak als oplossing betreft. Het is noodzakelijk om met die kennis en expertise aan de slag te gaan.

Belang van afstemming met andere beleidsdomeinen

De impact van de pandemie is complex. Ze kan niet worden opgelost met één maatregel in één welafgebakend domein. Wanneer we spreken over de uitdagingen op de arbeidsmarkt, dan moeten we ook kijken naar andere domeinen zoals onderwijs en opleiding (hoe gebeurt die doorstroom naar de arbeidsmarkt), maar ook naar kinderopvang (alleenstaande moeders die een opleiding moeten volgen) of huisvesting (toegang tot sociale huisvesting, discriminatie op die huisvestingsmarkt). Er is een set nodig van afgestemde maatregelen. Dit vraagt om samenwerking en afstemming tussen instanties, overheden en beleidsdomeinen die voorheen wellicht vaak als eilandjes fungeerden.

Belang van intersectionaliteit

'Intersectionaliteit' of 'kruispuntdenken' is een sociologisch en/of analytisch denkkader waarbij men stelt dat de sociale posities van personen bepaald worden door de combinatie van meerdere persoonskenmerken en ordeningsprincipes (sociale klasse, nationaliteit, etniciteit, leeftijd, scholingsgraad, gender, seksuele oriëntatie of geloof).¹⁰

De samenloop van al die kenmerken en principes die tegelijkertijd op elkaar inwerken en elkaar beïnvloeden, zorgt elke keer weer voor een andere realiteit van uitsluiting die een specifieke aanpak vereist. Dit maakt mensen extra kwetsbaar en zorgt voor een intersectionele discriminatie. Er is sprake van intersectionele discriminatie wanneer verschillende achterstellingsmechanismen tezelfdertijd met elkaar verweven zijn, op elkaar inwerken en onscheidbaar worden.

De realiteit van die intersecties zorgt elke keer weer voor andere uitdagingen. Net omwille van het bestaan van die intersecties blijven heel wat structurele problemen vandaag onder de radar. Een monitoringssysteem dat slechts monitort op één of meerdere onderscheiden aspecten – bijvoorbeeld enkel op gender of enkel op socio-economische status – en dat bovendien de 'single approach' aspecten (het focussen op slechts één kenmerk) niet met elkaar verbindt, blijft blind voor heel wat structurele uitsluiting.

Een alleenstaande hoogopgeleide moeder kijkt op de arbeidsmarkt tegen andere drempels aan dan een jonge schoolverlater.

Een alleenstaande hoogopgeleide moeder met een migratieachtergrond op de arbeidsmarkt zal bijvoorbeeld tegen andere drempels aankijken dan een jonge schoolverlater met een migratieachtergrond. De verschillende doelgroepen vereisen dus een specifieke beleidsaanpak.

Een intersectionele aanpak zorgt met andere woorden voor meer en betere impact omdat de maatregelen afgestemd zijn op de realiteit.

WELKE SAMENLEVING WILLEN WE?

Ik geloof dat we bij de aanpak van een crisis zoals deze pandemie goed moeten nadenken over wat voor een samenleving we willen. Er zal ongetwijfeld een blijvende impact zijn, ook inzake ongelijkheden. Hoe gaan we hiermee om? Vinden we het belangrijk om samen vooruit te gaan of geldt het belang van de meest geprivilegieerde? Ik vergelijk onze samenleving graag met een gezin: wanneer een gezinslid ernstig ziek is, dan lijdt heel dat gezin mee. Zorg dragen voor de meest kwetsbaren is dus investeren in een sterke toekomst en een welvarend Vlaanderen.

VOETNOTEN

1. Katrien Vanthomme, Sylvie Gadeynea, Patrick Lusyne, Hadewich Vandenheede, A population-based study on mortality among Belgian immigrants during the first COVID-19 wave in Belgium. Can demographic and socioeconomic indicators explain differential mortality?, SSM – Population Health, Volume 14, juni 2021.↑
2. Kathleen Van Den Daele, Een inclusieve arbeidsmarkt kan je niet realiseren met een kleurenblind beleid, Knack, 1/4/2021.↑
3. Unia, Racisme aanpakken: niet eenvoudig, wel noodzakelijk en mogelijk!, persbericht, 21/3/2021.↑
4. Katrien Vanthomme, Sylvie Gadeynea, Patrick Lusyne, Hadewich Vandenheede, Ibid.↑
5. Statbel, Nieuwe statistiek over diversiteit naar herkomst in België, 13/1/2021.↑
6. COVID-19 exposes and amplifies the inequalities experienced by refugees and migrants globally, UGent, 18/12/2020.↑
7. Kathleen Van Den Daele, Ibid.↑
8. Birsen Taspinar, Racisme: over wonden en veerkracht, 2015.↑
9. Charlotte De Kock. Nee, het ligt niet aan 'hun cultuur'. De Standaard, 14/7/2020.↑
10. Kimberlé Crenshaw, Amerikaanse rechtsgeleerde, is de grondlegger van de theorie van intersectionaliteit. Ze heeft baanbrekend theoretisch werk verricht rond gelijkheid en discriminatie.↑

Samenleving & Politiek, Jaargang 28, 2021, nr. 6 (juni), pagina 16 tot 21

• Corona
• mensen met migratieachtergrond
• oversterfte

SOLIDARITEIT IN TIJDEN VAN CORONA

Hoe de sociale zekerheid ons behoedde voor erger

Olivier Pintelon

De comeback van voedselhulp als armoedebestrijdingsstrategie

Caroline Vandekinderen

De verborgen impact van Covid-19

Kathleen Van Den Daele

Gunnersmentaliteit: voor elkaar - met elkaar

Patrick Loobuyck

Naar een vaccinatiestrategie die niemand achterlaat

Henk Van Hootegem en David de Vaal