'Dit is wat mensen doodt. Het is niet enkel het virus. Het is underprivilege, het gebrek aan toegang. Het is het jarenlang leven met gezondheidsproblemen die door het systeem onvoldoende aangepakt werden, vanwege wie je bent, je huidskleur, je etniciteit, je religie, je sociale groep.'
(Dr. Mike Ryan, vader van 3 en public health specialist WHO)

DE KEUZE VAN EEN ECONOMISCH MODEL

De COVID-19 epidemie legt, wereldwijd maar ook in ons land, dodelijke anomalieën bloot die in ons samenlevingssysteem geslopen zijn, voornamelijk door de keuze voor een bepaald economisch model.

Dit is een model waar waarde gereduceerd en gelimiteerd wordt tot dingen en handelingen waar een prijskaartje op kan worden geplakt, zaken die dus makkelijk verhandeld kunnen worden op een markt.

Inspanningen en activiteiten waarop niet onmiddellijk zo'n prijskaartje kan worden geplakt, blijven ondergewaardeerd, alsook hun bijdrage aan de bloei van de samenleving. Denk aan het werk dat in het huishouden gebeurt door één van de partners of aan de grootouders die op de kinderen passen zodat de ouders naar hun werk kunnen. Maar ook gezondheid, mensenlevens en de kwaliteit ervan worden in dat gekozen economisch model zwaar in waarde onderschat. Hun essentiële rol in het creëren (en behouden) van welvaart en welzijn, wordt bijna volledig genegeerd. Daarom zijn we als gezondheidswetenschappers er toe verplicht geworden om via gezondheidseconomie een prijs op een leven te plakken. Een prijs op een levensjaar, stel je voor.

Zonder met -ismes of etiketten te gooien maar vanop afstand nuchter en objectief bekeken, is die huidige manier van aan economie doen niet langer verdedigbaar. Supermiljardairs die nog rijker worden te midden van een economische crisis, bedrijven die extreme winsten maken door de pandemie, aandelen die de hoogte ingaan terwijl er duizenden mensen hun job verliezen en de armoede zienderogen toeneemt. De grootste spelers krijgen de ongelijkwaardige kans om faire belastingen toch te ontwijken, waardoor de belastingdruk op de middenklasse zo hoog blijft.

Een zo klein mogelijke overheid en zo weinig mogelijk overheidsinmenging, is een ander kenmerk van dit economisch model. Een continue besparingsdrang op alles wat maar naar overheid ruikt. Sommige domeinen binnen een overheid kunnen zeker wel efficiënter gemaakt worden zonder in te boeten aan kwaliteit van dienstverlening; ook binnen het brede domein gezondheidszorg is hier ruimte voor. Maar het principe van een 'alsmaar kleinere overheid' blindelings en ongenuanceerd toepassen over alle domeinen en onderdelen heen, zonder onderscheid, kan men moeilijk goed doordacht beleid noemen. Er zijn namelijk ook onderdelen van overheidsdienstverlening die niet mis te verstane nood hebben aan flink extra investeringen. Zoals het domein Preventieve Geneeskunde en Gezondheidspromotie.

Mensen en groepen die dankzij het gekozen systeem veel waardemiddelen hebben weten te accumuleren, kunnen daarmee letterlijk macht en invloed kopen. Deze worden aangewend om het hun wel dienende systeem te promoten en verdedigen. Met veel inspanning, en geld, is men erin geslaagd een groot deel van de wereld te doen geloven dat er geen alternatieve manieren zijn om een samenleving en een economie te organiseren. TINA werd geboren: 'There Is No Alternative'. Hele generaties economen werden door TINA opgevoed en gehersenspoeld. Het geloof in TINA waaide van rechts naar links over de partijen heen. Iedereen die er niet aan meedoet, wordt als irrationeel of communist uitgescholden. Terwijl als men gewoon nuchter, vanop afstand en wetenschappelijk kijkt, het overduidelijk is dat deze manier van aan economie doen al ver boven haar houdbaarheidsdatum is. Ze dient als experiment stopgezet te worden, wegens te veel destructieve nevenwerkingen.

TINA'S NEFASTE NEVENWERKINGEN

Als we de nefaste nevenwerkingen beperken tot gezondheid, bestaat er reeds een Himalayahoge berg studies die laten zien hoe destructief ons economisch model wel is. Zelf schreven we reeds in 2014 over een studie in het gerenommeerde medisch wetenschappelijk tijdschrift The Lancet, die de horroreffecten van het besparingsbeleid in Griekenland beschrijft. Daar zien we de terugkomst of ernstige opflakkeringen van de drie grote infectieziekten: HIV, tuberculose en malaria. Er is ook ondervoeding bij kinderen, stijging van doodgeboorte en vroeggeboorte, stijging van kindersterfte. Er zijn 2,5 keer meer zware depressies, een stijging van 36% van het aantal zelfmoordpogingen, een stijging van 45% van het aantal zelfdodingen. The Lancet, toch geen roddelblad, stelt dan ook: 'Tot op heden is men bij overheden en internationale organisaties in volledige ontkenning dat er serieuze problemen veroorzaakt worden door het beleid. Deze houding voldoet aan de criteria van denialism, waarbij men weigert wetenschappelijk onderzoek te erkennen en, inderdaad, zelfs tracht het in diskrediet te brengen'.

In Griekenland zien we de terugkomst of ernstige opflakkeringen van HIV, tuberculose en malaria.

Die andere pandemie, de meest dodelijke tot nu toe, is tuberculose. Die zorgde tot nu toe voor een totaal van 1 miljard doden. And still going strong. Toen deze Europese ziekte in het Westen onder controle was, stopte men met investeren in de uitroeiing ervan. Er vielen namelijk geen directe, monetaire winsten meer mee te halen. Dit leidde tot onderbehandeling en multiresistente vormen van de ziekte, met zeer hoge incidenties in de armste regionen van de wereld. Een nieuwer medicijn tegen de resistente vormen kreeg van de farma een prijskaartje van 25.000 euro per behandeling.

Ebola-epidemies ontstaan ook door het 'groei, groei, groei'-mantra. Er worden alsmaar meer natuurlijke bossen gekapt. Dieren die normaal op veilige afstand van mensen leven, verliezen hun habitat en komen dichterbij mensen op zoek naar eten. De complexe sociale gevolgen van industrie en ontbossing zorgen ervoor dat mensen gedwongen worden om zich dieper in de wouden te begeven op zoek naar overleving, waardoor het contact tussen mens en dier veel nauwer wordt. Alles wat je dan nog nodig hebt, is de toevallige aanwezigheid van een geïnfecteerde fruitvleermuis. Same same voor COVID-19.

Een behoorlijk deel van de productiecapaciteit ondermijnt zelfs actief de volksgezondheid. Een goed voorbeeld is de productie van tabak en sigaretten. De tabaksindustrie is op haar eentje verantwoordelijk voor 1 miljard doden. Ander groeiend probleem is de agressieve marketing van highly processed voedsel. We hebben vandaag voldoende productiecapaciteit om honger en ondervoeding uit de wereld te helpen. Maar in de plaats daarvan, en gedreven door de zoektocht naar alsmaar meer financiële winst, produceren we obesitas.

In ons land werd berekend dat een ongezonde levensstijl onze Belgische welvaart tientallen miljarden euro's per jaar kost, aan directe kosten voor de ziekteverzekering en indirecte kosten ten gevolge van verloren productiviteit. De cijfers zijn hallucinant: luchtvervuiling alleen al zorgt voor een geschat welvaartsverlies van 17 miljard euro per jaar, problematisch alcoholgebruik voor 9 miljard euro, tabak voor 13 miljard euro. Voor ongezonde voeding met te veel suiker, te veel vet, te veel zout, te veel rood vlees (onder andere frisdranken en industrieel bereide voeding) hebben we nog geen economische schattingen, maar ook hier is een sterk verband met ziekte en sterfte aangetoond. Het bewijs dat toegang tot natuur en stadsparken van primordiaal belang is voor een goede mentale gezondheid groeit snel. Maar handelen onze beleidsmakers, opgegroeid met TINA, naar die wetenschappelijke kennis?

DE PLOTSE TERUGKEER VAN DE OVERHEID

Toen COVID-19 toesloeg waren de luidste roepers om overheidsinterventies net degenen die tot gisteren nog zo tegen interventies van de overheid waren. De overheid moest plots dringend van alles doen. Enkel de meest extreme TINA-gelovers hielden vol dat de overheid helemaal niets moest doen, zoals in de VS en deels in het VK. De markt zou het COVID-19-probleem wel zelf oplossen. Laat ondertussen duidelijk zijn dat dat niet gelukt is, integendeel. Deze observatie haalt heel de TINA-ideologie onderuit. Ze bewijst dat een éénzijdige focus op marktwaarde niet in staat is gebleken om voldoende bescherming te bieden van de bevolking, noch van de economie zelf.

Te veel in private handen geconcentreerde monetaire middelen bleek heel onflexibel, en niet snel genoeg om urgente algemene problemen aan te pakken. Een voornamelijk privé gehouden vaccinproductie blijkt een snelle verdeling en vaccinatie van de wereldbevolking niet aan te kunnen. Generische coproducenten die daarbij snel zouden kunnen helpen, worden geweerd. Dat gebeurt onder het mom van privaat eigendomsrecht, terwijl de gebruikte vaccins allemaal ontwikkeld zijn met zware directe maar ook minder bekende indirecte steun van overheden en universiteiten.

Buiten wat minibijdrages aan, vaak nutteloze, charity zien we dat private grootverdieners geen enkele verantwoordelijkheid of risico nemen om massaal mee te helpen. Waar zijn de Frères, Hutsen en Couckes in deze crisis? Ze worden liever als slachtoffers beschouwd, zeker niet als medeverantwoordelijken, en forceren die framing graag.

Er wordt wel eens gezegd dat zonder de huidige tactiek van de grote farmabedrijven er geen goeie medicijnen op de markt zouden komen (zoals de HIV-remmers, vaccins, enzovoort) en dat we hun daar dus eeuwig dankbaar voor moeten zijn. Deze aanname is te kort door de bocht en mist onderbouwing. Het poliovaccin werd uitgevonden aan een universiteit en er werd nooit een patent op genomen. Het perfecte bewijs dat het wel anders kan, zonder TINA.

België doet het helemaal niet zo goed op een aantal gezondheids­indicatoren.

In eigen land riepen zowat alle experts op aan alle regeringen tot een urgente en massale investering in preventie. Infectieziektebestrijding valt in ons land onder Preventie, een historisch zéér slecht gefinancierde en ruim onderbemande discipline. De meest urgente nood werd geschat op 1 miljard euro per jaar. Dit was in oktober 2019, ruim pre-COVID-19. Men deed het omgekeerde. De brede consensus – interuniversitair en multidisciplinair, inclusief internationale grootheden – is dan ook duidelijk: België doet het helemaal niet zo goed op een aantal gezondheidsindicatoren zoals hart- en vaatziekten, obesitas, kankers, longgezondheid en mentale gezondheid. Laat dat nu net allemaal de ergste risicofactoren zijn voor een slecht verloop van COVID-19. Als een bevolking slecht scoort op al deze aandoeningen, moeten we niet verrast zijn door de bovengemiddelde mortaliteit door COVID-19. Als een land slechts een iniminiversie van een publiek gezondheidssysteem heeft opgebouwd omdat TINA niet toeliet te investeren in de overheid, dan mogen we ook niet klagen dat er te weinig getrainde mensen zijn om een epidemie serieus onder controle te houden. Stel u voor dat men in oktober 2019 geluisterd had naar de experts (waaronder de meeste van 'de virologen', trouwens). We waarschuwden toen al voor een ernstig probleem, maar er werd niet geluisterd. Vandaag is het probleem plots heel duidelijk, en dan mogen we zelf ook nog eens de boel redden.

VAN BNP NAAR BNG

Ik pleit sterk voor een drastische wijziging in politiek denken en in de shift naar een volledig rond gezondheid gecentreerd beleid. In plaats van het Bruto Nationaal Product (BNP) als godheid te aanbidden gaan we over naar een meer rationele Bruto Nationale Gezondheid (BNG) als indicator. Deze indicator wordt samengesteld door tientallen reeds bestaande en gemeten factoren in verband met gezondheid. Met gezondheid in de breedste zin van het woord, zoals de definitie van de WHO: 'Gezondheid is niet slechts de afwezigheid van ziekte of andere lichamelijke gebreken, maar een toestand van volledig lichamelijk, geestelijk en maatschappelijk welzijn'. Inclusief de Sociale, Politieke en Commerciële Determinanten van Gezondheid en het bij ons veel te onbekende vak Public Health.

Ook de grootste factoren die voor ongelijkheid en discriminatie zorgen, worden mee genomen in die indicator: racisme, seksisme, socio-economische klasse, seksuele geaardheid, religiehaat, islamofobie, beperkingen, enzovoort. Ter illustratie, racisme heeft al véél meer gezondheidsschade berokkend dan COVID-19 en veel public health departementen in de wereld riepen racisme uit tot 'officiële bedreiging van de volksgezondheid'. Tijd om dat eindelijk ook in Vlaanderen, België en Europa te doen.

In het politieke model waar met BNG gewerkt wordt, staan Gezondheid en Gezond Blijven centraal. Alle beslissingen in alle andere beleidsdomeinen moeten er tegen afgewogen worden. Door eerlijke, transparante en onafhankelijke Maatschappelijke Kosten-Baten Analyses (MKBA). Zijn er te veel negatieve effecten, dan kan de beslissing niet doorgaan. De sterkste determinanten van gezondheid zijn vaak sociaal en gelinkt aan armoede, ongelijkwaardigheid, sociale exclusie en uitbuiting. De sterkste determinanten liggen meestal buiten het domein van de gezondheidszorg.

Health in All Policies is een goed omschreven en geteste beleidstool, sterk aanbevolen door de WHO.

Voor mensen die denken dat dit een utopisch idee is dat alleen kan bestaan in de hoofden van zwevers, niets is minder waar. Het is een goed omschreven en geteste beleidstool, en sterk aanbevolen door de WHO. Health in All Policies is een principe dat zelfs al ingeschreven staat in menig federaal en Vlaams beleidsbrief. Het wordt alleen ruim onvoldoende toegepast. De Europese Commissie heeft in het Verdrag van Lissabon aan zichzelf opgelegd om Health Impact Assessments te doen rond elke beleidsbeslissing.

Health for All is dus geen ideologie, het is pure wetenschap.

Samenleving & Politiek, Jaargang 28, 2021, nr. 2 (februari), pagina 45 tot 49

• gezondheid
• economie
• Corona