"Ik ben hier niet zo goed in, in die lockdown," zegt Europees parlementslid Kathleen Van Brempt. "Thuis zitten is niet echt mijn ding. Ik heb ontdekt dat ik eigenlijk een beetje een workaholic ben én – wat niet evident is in tijden waarin de politiek geen al te beste naam heeft – dat ik dit werk ook héél graag doe. Het werk in het Europees parlement is ook helemaal niet stilgevallen. De commissie Internationale handel blijft – zoals de meeste commissies – vergaderen via videoconferentie, er zijn meetings met de collega's van de fractie, we blijven wekelijks met de collega's van de Nederlandse PVDA vergaderen, allemaal via het kleine scherm hier aan mijn keukentafel. Er is één groot lichtpunt; ik zie mijn dochter en mijn man vaker. En ik geniet ook van de fietstochtjes die we samen maken. Maar ik zal blij zijn als ik terug naar Brussel kan. Hoewel ik vrees dat wij in het Europese parlement als laatste uit de lockdown zullen gaan, precies omdat bij ons mensen vanuit de hele Unie samenkomen en dus de import van besmettingen reëel is."

Hoever staat de EU met haar reactie op de COVID-19 pandemie, want er was aanvankelijk veel kritiek op een afwezig Europa?

"Die kritiek is juist en toch weer deels onterecht. De EU heeft geen bevoegdheid over gezondheidszorg of zelfs over grenscontrole. Het is dus niet onlogisch dat de lidstaten eerst in actie schoten. Maar meteen werd duidelijk wat de gevolgen waren van wilde maatregelen die zonder overleg gebeurden. Herinner u de indrukwekkende files aan gesloten grenzen van Europeanen die niet meer naar huis konden. Of de exportban van medisch materiaal en medicijnen. In Duitsland vielen daar tubes onder die gebruikt worden in ventilatoren. Maar die worden in Polen geassembleerd, zodat de exportban verhinderde dat er beademingstoestellen konden worden gemaakt. De Commissie heeft gelukkig snel ingegrepen, de exportban opgeheven en green lanes voorzien voor essentiële goederen."

Op financieel vlak heeft de EU ook snel ingegrepen.

"Vind ik wel. Met een versoepeling van het Stabiliteits- en Groeipact zodat lidstaten zorgeloos kunnen investeren in de strijd tegen het virus, én het in stelling brengen van alle grote financiële instrumenten zoals de Europese Centrale Bank, de Investeringsbank, het Europees Stabiliteitsmechanisme en de overschotten uit de eigen begroting – samen gaat het over honderden miljarden euro's – om de eerste economische klap op te vangen. Wat de EU financieel kon doen, heeft ze gedaan. Maar dat zal niet voldoende zijn. Voor de volgende stappen heb je de goedkeuring van de lidstaten nodig. De Europese meerjarenbegroting moet worden ingezet om het sociaaleconomisch herstel te financieren. Dat betekent dat die middelen omhoog moeten, iets waar de lidstaten zich steeds tegen verzet hebben. En we hebben een nieuw instrument nodig in de vorm van Europese herstelobligaties, de zogenaamde coronabonds. Ook daar botsen we voorlopig op een njet van de noordelijke lidstaten."

We zien opnieuw de kloof tussen Noord- en Zuid-Europa. Nederland verwijt de Italianen dat ze niet goed op hun centen letten, terwijl de Italiaanse Europese commissaris Gentiloni waarschuwt dat de EU in elkaar dreigt te stuiken als het egoïsme aanhoudt.

"Gentiloni heeft gelijk. Maar ik ben er eerlijk gezegd nogal gerust in dat dat besef ook bij alle regeringsleiders zal doordringen. Kijk, zelfs mocht de EU uiteenvallen, dan gaan de dag daarop allerlei staatshoofden aan tafel zitten om samen te werken. Onze economieën zijn zo verweven én de uitdagingen die op ons afkomen zo evident grensoverschrijdend, dat samenwerken de enige optie is. De oplossing zal Europees zijn. Dat impliceert natuurlijk ook Europese solidariteit. En nee, ik begrijp dus niet dat de Nederlanders dat niet inzien. Waar gaan ze anders hun tulpenbollen verkopen? Ik geloof niet dat de doorsnee Nederlander met de caravan op vakantie wil naar een sociaal kerkhof in het zuiden. We hebben er echt wel belang bij om elkaars welvaart te beschermen."

Is er u verder iets bijzonders opgevallen in de Europese reactie, iets wat u nog niet wist?

"We hebben het woord austeriteit nergens horen vallen. Ik hoop dat dat zo blijft, want die liberale fetisj heeft ervoor gezorgd dat het meer dan een decennium duurde alvorens we konden herstellen van de vorige financiële crisis van 2008. Austeriteit heeft de sociale ongelijkheid doen toenemen én het heeft onze sociale vangnetten en de publieke gezondheidszorg verzwakt. Daar betalen we nu een prijs voor. We zien trouwens wereldwijd dat landen die beter met de coronacrisis omgaan, landen zijn met een sterkere publieke sector. De publieke sector, die historisch bij uitstek door de sociaaldemocratie verdedigd werd, krijgt nu de steun van bijna alle politieke families."

Het Europees parlement heeft een gezamenlijke resolutie goedgekeurd van de vier grote fracties - christendemocraten, sociaaldemocraten, liberalen en groenen – met een waslijst aan voorstellen om uit de crisis te geraken. In hoeverre is die aanpak verschillend van de vorige crisis van 2008?

"Het is héél opvallend dat nagenoeg al die voorstellen ooit al op tafel hebben gelegen maar toen werden weggestemd in het parlement door de conservatieven of bij de lidstaten op een koude steen vielen omwille van nationaal-egoïsme. De euro-obligaties die we voorstellen, lagen al na de financiële crisis in 2008 op tafel. Ook het dichten van de zogenaamde digitale kloof, namelijk aan iedereen toegang geven tot het internet, is een oud voorstel. Hetzelfde geldt voor een betere bescherming van sociale rechten en de arbeidsomstandigheden van mensen die in precaire jobs werken. De tijdelijke werkloosheidsvergoeding die de Commissie voorziet, is een zeer belangrijke stap. Maar ze moet uiteindelijk leiden tot een Europees herverzekeringsprogramma voor de werkloosheid, een voorstel dat wij al lang geleden op tafel hebben gelegd. Er wordt ook gepleit om mensen die geen toegang hebben tot een vervangingsinkomen, zoals de vele freelancers in de platformeconomie, te beschermen. Ook dat maakte al deel uit van de Europese Pijler van Sociale Rechten, die niet enkel door onze fractie werd afgedwongen, maar waarvan wij tijdens de vorige legislatuur hebben geëist dat die rechten wettelijk afdwingbaar moeten zijn."

Wat vroeger onmogelijk was, is nu haalbaar?

"Positief is dat een aantal voorstellen voor een Sociale Unie of een rechtvaardige fiscaliteit nu niet meer automatisch op een njet van conservatieve partijen botsen, maar bespreekbaar zijn geworden. We zijn er nog lang niet en vooral populistische partijen zullen zich weren als een duivel in een wijwatervat. Maar als we het nu verstandig aanpakken, zou Europa versterkt uit de crisis kunnen komen en kunnen we stappen zetten naar verdere integratie. Dat kan alleen betekenen dat Europa veel meer wordt dan een open markt ten dienste van de economie, maar ook een sociaal en politiek project ten dienste van de Europese burger."

Nochtans zullen we wel degelijk bedrijven moeten redden en zal er veel geld moeten gaan naar de economie en het bedrijfsleven.

"Precies. Massaal veel geld zelfs. Je weet wel, dat geld dat er niet was om van een parasitair economisch systeem naar een rechtvaardig en duurzaam systeem te gaan. Wie dat toen uitschreeuwde, is nu van mening dat die miljarden euro's er plots wél zijn om terug te keren naar business as usual. Laat ons daar nu eens hard mee lachen of misschien eens heel kwaad over worden. Het zal toch verdomme deze keer niet waar zijn. Ik ben voorstander van massale investeringen, maar onder voorwaarden. Dat zegt de resolutie van het parlement trouwens ook in een paragraaf die je in mensentaal kan vertalen naar: er kan géén steun zijn aan bedrijven die belastingen ontwijken of bonussen aan het management uitbetalen. We gaan toch nu geen luchtvaartmaatschappijen redden zonder daar de voorwaarde aan vast te koppelen dat ze eindelijk moeten bijdragen aan de beperking van CO₂-uitstoot. Wil je steun? Dan moet je meestappen in het emissiehandelssysteem en eindelijk kerosinetaks betalen. Steun krijgen, betekent goede arbeidsrechten garanderen, faire lonen uitbetalen, heropleidingsprogramma's organiseren voor werknemers. De economie zal er anders gaan uitzien. Heel wat bedrijven zullen investeren in digitalisering en robotisering, in afstandswerk, enzomeer. Dat zal in sommige sectoren zelfs jobs kosten. Welnu die werknemers moeten de garantie hebben dat ze een opleiding krijgen én recht hebben op een degelijk vervangingsinkomen, zoals dat reeds voorzien was in het Rechtvaardig Transitiemechanisme van de Green Deal."

Was het uiteindelijke resultaat van die Green Deal uiteindelijk geen ontgoocheling?

"Welnee, integendeel. De Green Deal werd gepresenteerd als een duurzame groeistrategie voor Europa, en dat is nu net wat we vandaag nodig hebben. Het verschil is dat er plots geld voor beschikbaar is. De Green Deal is het fundament van de economische heropstart. Als we het meteen slim aanpakken, slaan we twee vliegen in één klap: we starten onze economie weer op én we investeren in een rechtvaardig systeem dat ons toelaat de Klimaatakkoorden van Parijs én de Duurzame Ontwikkelingsdoelstellingen van de Verenigde Naties te halen.

Nog een voorbeeld hoe de Green Deal antwoorden biedt op vragen die de coronacrisis oproept? We waren voor levensnoodzakelijk medisch materiaal afhankelijk van landen buiten Europa, denk aan de mondmaskers. De vraag wordt nu gesteld of we de productieketens niet moeten inkorten zodat Europa zelfvoorzienend wordt voor een reeks strategische producten. Welnu de Green Deal voorziet een omslag naar een circulaire economie, wat de facto een inkorting van de productieketens inhoudt, omdat je je grondstoffen niet meer moet invoeren, maar ze zelf recupereert uit je eigen afval."

Als corona het failliet is van de onderling verbonden wereldeconomie, moet de EU in de toekomst dan nog wel vrijhandelsakkoorden sluiten?

"Ik zit in de Commissie Internationale handel, dus dat vraagstuk houdt me in het bijzonder bezig. In essentie is de redenering hetzelfde als die met de Green Deal: het is nu het moment om het meteen goed te doen en duurzamere handelssystemen op te zetten. Het probleem is niet internationale handel an sich, maar het misbruik, de uitbuiting of de ecologische roofbouw die ermee gepaard gaat. Dat betekent dat in handelsakkoorden de paragrafen over mensenrechten of klimaatactie afdwingbaar moeten worden. Het is toch een levende schande hoe sommige bedrijven van bij ons tijdens de coronacrisis de schurk uithangen in Zuid-Oost Azië. Internationale kledingbedrijven weigeren te betalen voor hun bestellingen in de sweatshops van Bangladesh, ondanks het feit dat die kleding reeds gemaakt is. Ze zorgen voor een extra crisis, bovenop de coronacrisis. We moeten goed beseffen dat ook internationale solidariteit noodzakelijk is én in ons eigenbelang."

U gaat dus niet mee in het discours dat we de internationale handel nu maar op een laag pitje moeten zetten en volledig zelfbedruipend moeten worden?

"Voor een aantal strategische sectoren is dat misschien nuttig, maar ik zie ons nog niet meteen onze eigen koffiebonen kweken. Waar we nu wel voor moeten zorgen, is dat die koffie sociaal-ecologisch duurzaam gekweekt én verhandeld wordt. Dat betekent dat we bedrijven in sectoren waarin handel wordt gedreven, moeten verplichten tot wat in het jargon due diligence heet, zodat ze het zorgvuldigheidsprincipe moeten toepassen op vlak van mensenrechten, sociale- en arbeidsrechten en milieubescherming. Én daarvoor aansprakelijk gesteld kunnen worden."

Amazon-baas Jeff Bezos betaalt geen belastingen maar wordt ook tijdens de COVID-19 crisis steeds rijker. Wat moet er gebeuren op Europees niveau voor eerlijke fiscaliteit?

"Het is inderdaad opmerkelijk dat een aantal multinationals en graaiglobalisten die nooit bijdragen aan de welvaart, maar die integendeel onderuithalen, nu profiteren van de crisis. Het is cynisch dat JP Morgan het advies gaf om te investeren in Amazon en een aantal andere bedrijven, vooral in de digitale sector, die trouwens ook nauwelijks belastingen betalen. We zullen ook de financiële markten in de gaten moeten houden en erover waken dat die niet gaan speculeren tegen landen die hun staatsschuld zien exploderen. Tijdens crises vallen er slachtoffers en dan duiken aan de blauwe horizon van de vrije markt aasgieren op om zich vol te vreten. Het moment is aangebroken om die aasgieren definitief vleugellam te maken."

Waar denkt u dan concreet aan?

"Ook hier liggen de oplossingen al lang op tafel: het gaat om een hele reeks maatregelen om eindelijk eerlijke belastingen in te voeren voor multinationals en superrijken. Bijvoorbeeld een digitaks voor de digitale sector die nu geld schept tijdens de crisis maar géén belastingen betaalt. Of een minimale belasting voor grote bedrijven, zodat we verhinderen dat ze hun winsten verschuiven naar lidstaten die belastingvoordelen aanbieden. Nederland is het typevoorbeeld van een lidstaat die met dat soort belastingvoordelen multinationals lokt en de facto een belastingparadijs is geworden. Als multinationals in om het even welke lidstaat een minimale heffing moeten betalen dan verhinder je dat gesjacher met belastingvoordelen die altijd ten koste gaan van andere lidstaten. En we moeten uiteraard de strijd tegen belastingfraude en -ontduiking opvoeren door alle achterpoortjes dicht te timmeren én belastingparadijzen definitief te sluiten. Wat mij betreft moeten multinationals die gevestigd zijn in een belastingparadijs niet kunnen rekenen op Europese economische steun."

Welke rol kan de EU spelen in de snelle ontwikkeling van vaccins?

"De Commissie heeft héél snel wetenschappers uit de hele Unie samengezet om alle beschikbare informatie te bundelen. Ze heeft onmiddellijk een Europese openbare aanbesteding uitgeschreven voor medisch materiaal én medicijnen. Dat laatste kan ook voor een vaccin. De Commissie is nu een databank aan het opzetten zodat alle onderzoekers meteen toegang hebben tot de laatst beschikbare studies over het virus. En via het Horizon 2020-programma wordt er geïnvesteerd in een gezamenlijke zoektocht naar een vaccin en een behandelingsmethode."

Maar voor een stuk blijft het rekenen op marktspelers als farmareus Johnson & Johnson?

"Uiteraard zullen privéspelers een belangrijke rol blijven spelen. Maar we moeten ons nu wel eens eindelijk de vraag stellen of je kan verlangen dat er met belastinggeld geïnvesteerd wordt in de zoektocht naar een vaccin, maar dat de winsten daarvan enkel door de privépartner kunnen worden opgestreken. Door gezamenlijke openbare aanbestedingen zullen we alvast de prijs van een vaccin kunnen drukken, maar we moeten ook de vraag durven stellen over intellectuele eigendomsrechten van ontwikkelingen die mee gefinancierd zijn met belastinggeld. Zo riep Costa Rica op om internationale patentrechten te poolen op het niveau van de Verenigde Naties, een voorstel waarop Nederland positief reageerde. In Italië werden er via 3D printing vervangingstukken gemaakt voor beademingstoestellen, wat indruist tegen het patent van de producent. Dat mag niet, maar iedereen beseft dat het in deze situatie wel nodig is. We moeten ook gebruik kunnen maken van compulsory licensing, verplichte licentieprocedures waarbij de overheid het recht heeft om voor kritieke medische producten of medicijnen generische varianten te maken."

Ons land heeft als enige in de Raad tégen de vrijmaking van cohesiefondsen gestemd, blijkbaar onder druk van Vlaanderen en meer bepaald van N-VA.

"Dat was van een ongeziene schaamteloosheid. Een pandemie die in Europa nu al meer dan 100.000 doden heeft gekost, uitbuiten om uit electorale overwegingen lokaal het communautaire vuur aan te wakkeren. De uitspraak over de 'coronamiljoenen voor Marokko' waren zo mogelijk nog erger, omdat ze de bedoeling hadden in te teren op vreemdelingenhaat. Er zijn helemaal geen coronamiljoenen naar Marokko gegaan. Marokko heeft toestemming gekregen om de jaarlijkse middelen uit het nabuurschapsbeleid, dat moet zorgen voor vrede, stabiliteit en ontwikkeling in de aan Europa grenzende regio, te gebruiken in de strijd tegen COVID-19. En dat is een hele goede zaak."

Wat toont deze affaire voor u aan?

"Dat N-VA het zich beklaagt dat ze in ons land niet mee aan het stuur zit om de grootste crisis sinds 1945 aan te pakken en van de weeromstuit moet terugvallen op haar traditioneel discours: het is de schuld van de Walen en we moeten wat strenger zijn voor de vreemdelingen. Maar ook dat N-VA zich wel degelijk verveld heeft van wat ooit een veel socialere en ecologische partij was – namelijk de Volksunie – naar een rechtse, neoliberale, ecorealistische partij die aanschurkt tegen het populisme. De Volksunie was een van de wegbereiders van het ecologische gedachtegoed. Vandaag zegt Johan Van Overtveldt luidop in het Europees parlement dat als de Green Deal opzijgeschoven moet worden, dat dat dan maar zo is. Haar Europese fractie zegt zelfs dat er geen geld naar klimaat moet gaan, maar wel naar corona. Terwijl de Green Deal dé herstelstrategie bij uitstek is. We mogen ons de komende maanden verwachten aan een discours tégen de Green Deal. Om een aantal bedrijven die nu al druk lobbyen tegen strengere milieu- en sociale normen ter wille te zijn. Maar ook om stemmen te rapen bij een deel van de bevolking dat – vaak terecht trouwens – ontevreden is, maar dat afreageert op migranten of klimaatjongeren. De dreiging van het populisme is nog lang niet over."

Welke fouten moet de linkerzijde na deze coronacrisis vermijden, die het wel maakte na de crisis van 2008?

"Tja, de fout dat sommigen – en helaas te veel – aan de linkerzijde zijn meegestapt in het austeriteitsverhaal zullen we nu niet meer maken. Sociaaldemocraten moeten staan voor het in balans brengen van welvaart en welzijn, én voor het bestrijden van fundamentele onrechtvaardigheid. Dat werd de afgelopen 10 jaar te gemakkelijk afgedaan als een wollig en versleten narratief. Dat is het niet. Die strijd tegen ongelijkheid en onrechtvaardigheid speelt zich ook op internationaal niveau af. Of het nu gaat over de aanval van Orbán op de democratie en de rechtsstaat, over de Poolse regering die rechten van vrouwen opnieuw verzwakt, over klimaatactie en de transitiebeweging of over een sociaal Europa. Wij moeten weer ongegeneerd durven spreken over solidariteit, rechtvaardigheid en vrijheid. Én de daad bij het woord voeren."

In het middenveld zien we de krachtenbundeling tussen progressieve media en denktanks in het initiatief #BeterNaCorona. Ligt de bal nu in het kamp van de partijen?

"Ik ben altijd een grote voorstander geweest van progressieve samenwerking. Eigenlijk is dat een no brainer. Maar na het opblazen van het kartel Samen in Antwerpen voor de gemeenteraadsverkiezingen van 2018 heb ik daar toch een minder naïeve kijk op ontwikkeld. Inhoudelijk staan de meeste progressieve partijen inderdaad dicht bij elkaar. De vorige verkiezingen hebben ons toch geleerd dat mensen geen rationele inhoudelijke analyses maken, maar dikwijls emotioneel gedreven worden. Dat is bij politici niet anders. De verschillen zitten dikwijls in de cultuur die heerst binnen een partij. Die verschillen zijn moeilijker te overbruggen dan ik aanvankelijk had gedacht.

In het Europees parlement hebben we de traditie om een Grand Coalition te vormen met de EPP achter ons gelaten. Onze fractie is een voorvechter om de Groenen te betrekken bij de belangrijke keuzes die moeten worden gemaakt. De gezamenlijke coronaresolutie, mét de Groenen erbij, is daar een tastbaar bewijs van. De Groenen zijn ook belangrijk om van de Green Deal een succes te maken."

Die Green Deal is, ondanks het feit dat het woord 'Green' erin staat, hét project van de Europese sociaaldemocratie?

"Het heeft in onze fractie vorm gekregen, werd door onze fractie afgedwongen tijdens de samenstelling van de nieuwe Commissie en het zijn onze sociaaldemocratische commissarissen die op het niveau van de Commissie de touwtjes in handen hebben. De essentie ervan is het terug in balans brengen van economie, ecologie én sociaal beleid. Die drievuldigheid is het toekomstproject van de Europese sociaaldemocratie. Het is ook de blauwdruk om uit de coronacrisis te geraken."

Samenleving & Politiek, Jaargang 27, 2020, nr. 5 (mei), pagina 14 tot 21

• interview
• Kathleen Van Brempt
• Corona
• Green Deal