We ontmoeten Hans Bruyninckx in de schaduw van het Europese Parlement op dikketruiendag, het initiatief van de Vlaamse overheid om bewustzijn te creëren over ons energieverbruik. Sinds 2013 is hij directeur van het Europees Milieuagentschap, gevestigd in Kopenhagen. Hans Bruyninckx is in Brussel voor een reeks vergaderingen over de uitrol van de Europese Green Deal, waarvoor zijn Agentschap de nodige inhoudelijke input leverde. Als we hem de foto's op sociale media tonen van trotse Vlaamse kabinetsmedewerkers die voor deze dag een extra dikke trui hebben aangetrokken, rolt Bruyninckx met de ogen en zucht diep. "Er is nog veel werk." Heel zijn professioneel leven staat net in het teken van een systemische aanpak van de klimaatverandering.

Het Europees Milieuagentschap draagt als kennisinstituut bij aan het klimaatbeleid in Europa dat in 2050 het eerste klimaatneutrale continent van de wereld moet worden. Het Agentschap kijkt ook na of landen zich aan de Europese afspraken houden rond klimaat- en milieubeleid. België slaat daarbij geen goed figuur. "Met de huidige beleidsmaatregelen zal België de Europese klimaatambities 2020 niet halen," aldus Hans Bruyninckx. "Tegen 2030 moet België de CO₂-uitstoot verminderen met 35%, maar uit onze berekeningen blijkt dat het om een daling van slechts 13,3% zou gaan. Voor 2050 is er zelfs nog geen doelstelling. Nochtans is België één van de landen die de meeste beleidsmaatregelen rapporteert aan het Milieuagentschap."

Maar ze worden niet uitgevoerd?

"Precies. Of ze worden tegengewerkt door bestaande fiscaliteit. Van de federale regering horen we dat ze weinig hefbomen heeft om de klimaatverandering aan te pakken, maar fiscaliteit is toch bij uitstek een federale materie? Die is dringend aan herziening toe. We spreken al lang over de vergroening van de fiscaliteit, maar in de feiten staan we nog nergens. Slechts 6% van onze fiscaliteit is 'groen', waarvan het overgrote deel nog eens accijnzen op benzine en diesel zijn. Een enge invulling van het begrip. En dat terwijl we arbeid zeer zwaar belasten."

Hoe zou groene fiscaliteit er dan kunnen uitzien?

"De contouren daarvan zijn al twintig jaar bekend: het duurder maken van producten die niet duurzaam zijn en het relatief goedkoper maken van producten die wel duurzaam zijn. Het is geen rocket science hoor! Door middel van fiscaliteit kan je prijssignalen geven aan de burgers voor consumptie, maar ook aan het bedrijfsleven voor productie."

Op Vlaams niveau is het rekeningrijden afgevoerd. Niet te verkopen, luidde het bij Ben Weyts (N-VA).

"Het is nochtans een systeem van prijszetting dat werkt. Dat het niet gemakkelijk te verkopen is, is een andere kwestie. Welke boodschap krijgen burgers vandaag? Dat hun energie niet duurzaam is, dat hun huis niet is aangepast aan de 21e eeuw, dat hun auto te veel uitstoot, dat ze niet meer op citytrip mogen, dat ze geen vlees meer mogen eten,… De burgers vrezen dat ze op individueel vlak zullen verliezen. Het beleid zet daar bitter weinig tegenover op systemisch vlak. De uitdaging is om een verhaal te ontwikkelen dat burgers duidelijk maakt wat ze te wínnen hebben bij de transitie: gezondheid in de stedelijke omgeving, besparen door zaken te collectiviseren, en – (cynisch) misschien ook niet oninteressant – een toekomst voor onze kinderen."

De Vlaamse regering wil wel inspanningen leveren maar het moet 'haalbaar' en 'betaalbaar' blijven, horen we bij monde van Zuhal Demir (N-VA).

"Het spreekt voor zich dat het betaalbaar moet blijven. Maar de vraag is: betaalbaar in vergelijking met wat? Non-klimaatbeleid is pas echt onbetaalbaar. Hoe langer we het terugdringen van broeikasgassen uitstellen, hoe duurder ons adaptiebeleid wordt. Ik kan u zeggen: zich aanpassen aan een wereld die 4 graden opwarmt, dát zal niet 'betaalbaar' zijn."

Hoe ziet een wereld eruit die 4 graden opwarmt?

"Compleet anders. In het Middellandse Zeegebied krijg je een 'Australische' mix van toenemende droogte, hittegolven en bosbranden maar op andere momenten ook overstromingen door zeer hevige regen. En ook in grote stukken van Centraal- en Noord-Europa krijg je zeer natte tussenseizoenen en zeer droge zomers. Op dit moment zijn we op weg naar een stijging van 3,5 à 4 graden. Het is nog steeds mogelijk om die 2 graden te halen, zoals afgesproken in het klimaatakkoord van Parijs, maar dan moeten we nu drastische maatregelen nemen. De vraag is op dit moment eerder: hoe groot is de politieke kans dat dat zal gebeuren?"

Hoe verklaart u de kloof tussen de bewijslast van de wetenschap en de inactiviteit van de politiek?

"Je kan niet zeggen dat Europa de laatste vijftien jaar inactief is geweest. We zijn het enige continent dat zich houdt aan de Kyoto-afspraken. Maar wat we nu nodig hebben, is een scaling up and speeding up van de maatregelen."

Ziet u positieve signalen dat zoiets zal gebeuren?

"Toch wel. We zien steeds meer de gevolgen van klimaatverandering, wat tot actie zal aanzetten. Daarnaast is er in veel landen een generatiewissel van politici. In Scandinavische landen komt bijvoorbeeld een nieuwe generatie, vaak vrouwen, aan de macht. En ook de wetenschappers hebben een steeds beter zicht op hoe achteruitgang in biodiversiteit, extreme weersfenomenen, en conflicten en migratie op elkaar inspelen. Waardoor ze nog helderder kunnen communiceren."

Hoe krijgen we die wetenschappelijke kennis bij de kern van het beleid? Elke minister is als de dood voor een belasting die naar hem of haar wordt vernoemd, zoals de Turteltaks.

"Bij het opzetten van dat subsidiesysteem voor zonnepanelen had men beter ook wat méér naar de experts geluisterd. Milieueconomen waarschuwden op voorhand al dat de opbrengsten veel te hoog waren. Daardoor kwamen er wel veel zonnepanelen bij, maar niet aan een marktconforme prijs en niet enkel bij gezinnen. Wel bij investeerders die een mooie return on investment zagen. Een belangrijk debat is hoe we de belastingen verdelen tussen arbeid, consumptie en kapitaal, en bovendien over de verschillende lagen van de bevolking.

Ik ben niet naïef. Het is niet evident om kennis dicht bij het beleid te brengen. Al is het wat dat betreft toch prettig werken voor de EU. In de beleidspakketten van de Europese Commissie zit altijd veel achtergrondkennis. En ook in het Europees Parlement wordt het debat grotendeels gevoerd op basis van kennisargumenten en niet op vaste coalities. Ook hoopgevend is dat steeds meer landen een beroep doen op ons Milieuagentschap om beleid te onderbouwen met kennis. (fijntjes) België is daar vooralsnog niet bij."

Het Europees Milieuagentschap promoot systemisch denken en pleit voor systeemverandering. Betekent dat ook: afscheid nemen van het kapitalisme?

"We zijn een milieuagentschap, geen politieke instelling. Maar in ons laatste rapport waren we extreem duidelijk: zowel in het voedsel-, energie- als mobiliteitssysteem is echte systeemverandering nodig. Onlangs vroeg men mij in de VS: 'Are you allowed to say this?' (lacht). We leven in een systeem dat de Amerikanen 'capitalism' noemen. Als we een radicaal ander klimaat- en energiebeleid willen, zal het verduurzamen van het kapitaal en de financiële wereld daar een belangrijke rol in spelen."

Is dat niet gewoon marketing, met weinig impact op de kapitaalmarkten?

"Het verduurzamen van kapitaal komt nu echt in een stroomversnelling. De divestment-beweging (die ervoor pleit niet langer te investeren in fossiele brandstoffen, wv) wint elk jaar aan kracht. Een aantal grote pensioenfondsen, zoals het Noorse, springt op de kar. Grote banken vergroenen hun portefeuilles. En ook de Europese Investeringsbank stopt vanaf 2021 met het verstrekken van leningen voor fossiele energie, inclusief klassieke gasprojecten."

Maakt de financiële sector zich stilaan zorgen?

"Niet alleen zij. Ook de verzekeringssector is steeds meer bezorgd over het risicoprofiel van langetermijninvesteringen. Want waarom zou je nog investeren in een energiecentrale als je weet dat die binnen 15 jaar niet meer compatibel is met Europees klimaatbeleid? Uit onze analyses blijkt dat 20 tot 30% van de investeringen in kolen- en gascentrales in Europa stranded assets zullen zijn. Dat gaat over miljarden euro's. Of waarom zou je nog investeren in plekken waarvan je weet dat het risico op overstromingen erg groot is?

Op een paar jaar tijd is de nadruk van het debat komen te liggen op hoe de financiële sector mee de motor kan worden van het opschalen en versnellen van klimaatmaatregelen. De Commissie-Juncker richtte daartoe het Sustainable Finance Initiative op, waaruit een labeling systeem moet komen voor duurzame investeringen en waaraan financiële instellingen moeten rapporteren over hun portefeuilles."

In de Commissie Von der Leyen staan klimaatverandering en biodiversiteit centraal op de agenda.

"Dat was onder de vorige Commissie niet het geval. En binnenkort zal de Commissie de Europese klimaatwet opstellen die vastlegt dat Europa netto geen CO₂ meer mag uitstoten vanaf 2050. Dit alles stemt me hoopvol. Je kan cynisch zijn over deze mix aan maatregelen, zoals Yanis Varoufakis in het interview met jullie blad, maar ik draai nu al een tijdje mee: dit is het beste wat ik al gezien heb van de Europese instellingen."

Het zal nodig zijn. Want in de VS van Donald Trump ligt het klimaatbeleid stil.

"Daar zien we een afbouw van de milieuwetgeving ten voordele van een aantal industriële sectoren, met zeer nefaste effecten op de lucht- en waterkwaliteit. Een aantal staten, zoals California maar ook Oregon en Washington, gaan daar tegenin. En gelukkig gaan ook de investeringen in hernieuwbare energie voort. De economische wetmatigheden dicteren dat nu eenmaal. Op de voorbije klimaatconferentie in Madrid viel me op dat nog nauwelijks werd gepraat over de VS. Men richt het vizier nu op andere stroeve partners zoals Brazilië, Zuid-Afrika en India."

Dat zijn stuk voor stuk grote landen. Eén van de dogma's hier is dat België te klein is om een verschil te maken. We hebben een korte kustlijn en weinig zon.

"Dat is onzin. De meerderheid van de landen in de wereld zijn kleine landen. Als je die optelt, kan je wel degelijk een verschil maken. België is bovendien één van de 36 OESO-landen waar de omslag inzake productie en consumptie zal moeten gebeuren. Als we naar de gevolgen van klimaatverandering voor ons land kijken, hebben we daar toch ook wel enig belang bij."

Wat zijn de voorspellingen voor België?

"Meer extreme weersfenomenen. Meer stormen ook, zoals we onlangs de stormen Ciara en Dennis kenden. De zeespiegel zal stijgen; want dat eindigt niet aan Duinkerke en begint niet opnieuw aan Breskens. Dat gaan we niet oplossen met het Sigma-plan (dat het risico op overstromingen rond de Schelde en haar zijrivieren moet verkleinen, wv). Ik zag al plannen liggen van een ingenieursbureau voor de bouw van een waterkering met een gigantische zeesluis op de Schelde, zoals de Oosterscheldekering. Of recentelijk het voorstel om de hele Noordzee af te dammen. Denk je dat dat dan wel 'betaalbaar' zal zijn? Die kost wordt gigantisch."

Iets anders. Het Erasmus-project is één van de meest succesvolle EU-programma's, met ondertussen meer dan 1 miljoen Erasmus-kinderen…

"(onderbreekt) Niet akkoord. Het meest succesvolle project is het feit dat de Oost-Europese landen democratieën zijn. Zij waren economisch en institutioneel misschien niet helemaal klaar om toe te treden, maar werden om politieke redenen toch lid van de EU. Op mijn ipad staat een foto van een oorlogskerkhof in Duitsland met het opschrift: 'Darum Europa'. Dát is het meest succesvolle project van Europa."

Wat ik wilde vragen: heeft de EU ook geen vlaggenschipproject nodig voor het Europees klimaatbeleid, zoals het Erasmus-project dat was voor de Europese eenmaking?

"Wat denk je van 'het eerste klimaatneutrale continent in 2050'? Geen enkele andere regio in de wereld komt maar in de buurt van die doelstelling. Als we daarin slagen, krijgen we een revolutie in ons energie- en mobiliteitssysteem."

Volgens populisten zal de factuur daarvan terechtkomen bij de kleine man.

"Niet gehinderd door enige kennis en wetenschap, is de klimaatverandering voor hen een verhaal dat is uitgevonden door de elite om het volk meer belastingen te doen betalen, zijn auto of biefstuk af te pakken, en niet meer op citytrip te mogen. Het past in hun discours van elite versus volk."

Feit is dat door de lage-emissiezone (LEZ) meer dan 50% van de auto's in de arme Gentse wijken Brugse Poort en Rabot de stad niet meer in mogen.

"LEZ is een maatregel tegen fijn stof, niet tegen CO₂-uitstoot. Een grote SUV conform de euronorm stoot inderdaad meer CO₂ uit dan een oud dieselwagentje dat de stad niet meer in mag. Dat is inderdaad wat vreemd. Ik ben niet per se tegen de LEZ, maar de discussie is naast de kwestie. Wil je een stad grondig veranderen, is een circulatieplan een veel efficiënter en meetbaarder instrument. Daarmee kan je, samen met andere maatregelen, pas echt het mobiliteitsmodel verduurzamen."

U werkt en woont in Kopenhagen, gidsstad op dat vlak.

"In Kopenhagen, een agglomeratie van 1 miljoen mensen, gebeurt maar liefst 84% van alle verplaatsingen te voet, met de fiets of met het openbaar vervoer. De resterende 16% is met de auto, waarvan een groot stuk met de elektrische deelauto."

Hoe is Kopenhagen daarin geslaagd?

"De transformatie van het mobiliteitssysteem is een werk van lange adem. Het metrosysteem is jarenlang enorm uitgebreid. Parkeerplaatsen worden weggenomen. Straten heraangelegd met het oog op de algemene mobiliteit, niet op de auto. Autodeelsystemen fiscaal gestimuleerd. Het is dus een pakket aan maatregelen. Kopenhagen is al decennia bezig haar intermodaliteit te faciliteren en haar openbaar vervoer te verknopen. Ze is gegaan voor échte smart mobility. Ik heb 1 kaart voor alle openbaar vervoer in heel Denemarken. Hoe simpel kan het zijn?"

Zou 1 kaart voor alle openbaar vervoer doorheen de hele Unie niet dat vlaggenschipproject voor het Europees klimaatbeleid kunnen zijn?

"Misschien wel ja. Het moet de ambitie zijn om tegen 2030 alle steden met 500.000 of meer inwoners te verbinden met een functioneel en snel treinnetwerk dat lokaal is verknoopt. En dan kunnen we misschien jongeren tot 23 jaar ieder jaar twee gratis treintickets geven om hun Erasmus-lief te bezoeken."

Het is dus een combinatie van moed en systeemdenken?

"Vooral dat laatste. In zo goed als heel Denemarken zien alle fietspaden er exact hetzelfde uit. Ze zijn altijd twee fietsen breed, met een trage en een snelle strook. In Vlaanderen is een fietspad blauw of rood, 1 of 2 richtingen, een straat breed of 1 meter breed, een stippellijn desnoods, eindigend aan de gemeentegrens of dat nu zinvol is of niet,... Allez mannekes, als je niet eens deftig fietspaden kan aanleggen."

Voelt u zich terug gekatapulteerd in de tijd als u, zoals nu, in Brussel bent voor een vergadering?

"Dat is overdreven. Maar de files op de ring rond Antwerpen en Brussel, de invulling van de Wetstraat hier om de hoek, de verschillende mobiliteitskaarten, het niet verknoopt zijn van het openbaar vervoer,… je wordt er toch wat moedeloos van. In Vlaanderen zijn er 300 zwarte kruispunten; dat is ongeveer 1 kruispunt per gemeente. Is het nu zo moeilijk om dat op te lossen? Dat zou toch de ambitie kunnen zijn van de Vlaamse regering? Los er 60 per jaar op en je hebt het in één regeerperiode aangepakt. Daar zullen burgers niet tegen zijn. Draagvlak verzekerd. Eerlijk gezegd, dat is de basics."

De regering-Jambon verwijst graag naar de Scandinavische landen, maar steden als Oslo en Helsinki hebben 0 verkeersslachtoffers per jaar.

"Word je in Denemarken dronken gevat in de auto, ken je het einde van je miserie niet. De boetes zijn er gekoppeld aan het inkomen, zonder limiet. Vorig jaar kroop de Deense minister van Milieu na een receptie met één glas op na een paar uur achter het stuur. Zij had 0,2 promille in haar bloed en trad onmiddellijk af. (knipoogt) Ook dat is in Vlaanderen een tikkeltje anders."

Samenleving & Politiek, Jaargang 27, 2020, nr. 3 (maart), pagina 4 tot 10

• interview
• Hans Bruyninckx
• klimaat
• Green Deal
• Europese Unie