'Het Deense migratie- en integratiemodel'; 'de Scandinavische toplanden'. Scandinavië is weer hot, maar eigenlijk gaat het stiekem enkel over Denemarken. De Zweedse en Finse sociaaldemocraten inspireren minder. Dat is onterecht. Zij offeren de rechten van vluchtelingen niet op om links sociaaleconomisch beleid en ambitieus klimaatbeleid te kunnen voeren.
Bart De Wever (N-VA) heeft het in zijn startnota over 'de Scandinavische toplanden'. En sommige Vlaamse sociaaldemocraten zien in de keuze van hun Deense collega's voor een restrictief immigratiebeleid en een links sociaaleconomisch beleid de toverformule om sp.a te redden. 'Ooit waren we de pioniers van de verzorgingsstaat, vandaag een laboratorium voor Europees populisme', zegt de Deense schrijver Carsten Jensen.Jensen is al decennialang een veelgevraagde politieke waarnemer in zijn land. Zijn oordeel over de Scandinavische sociaaldemocraten is hard: 'Hun enige succes is dat ze niet ingestort zijn zoals de sociaaldemocraten in Nederland, Frankrijk, Duitsland en België. Maar ze zijn wel zwaar teruggevallen. De Deense sociaaldemocraten zijn gestagneerd sinds 2005. Sindsdien schommelen ze rond de 25%.'
Een resultaat waar menig sp.a-politicus van droomt, maar als je weet dat ze van 40% komen, verschijnt er een ander plaatje. 'Hun alom bejubelde verkiezingsresultaat van 2019 is geen heropleving', zegt Jensen. 'Ze zitten slechts 1,1% boven hun slechtste resultaat sinds 1903, dat ze behaalden in 2011. Ze overleven dankzij cherry picking bij andere politieke stromingen. Eerst bij het neoliberalisme, dan bij het rechts-populisme en nu ook bij het ecologisme.'
DEENSE TOVERFORMULE
Sociaaldemocraten verliezen kiezers aan anti-immigratiepartijen. Om hen terug te winnen, hebben de Deense sociaaldemocraten het centrale thema van die partijen 'geneutraliseerd': immigratie en integratie. Dat deden ze door al hun standpunten over te nemen. Hun hele oppositieperiode van 2015 tot 2019 stemden de sociaaldemocraten voor elke aanscherping van immigratiewetten voorgesteld door de liberale regering en de Deense Volkspartij, of onthielden ze zich.
'De kiezers zagen dat ze én een sterke verzorgingsstaat én strikte immigratiewetten konden krijgen en keerden terug naar de sociaaldemocraten', zegt Rune Stubager, hoogleraar politieke wetenschappen aan de Universiteit van Aarhus. 'Als sociaaldemocraten die mensen willen blijven aantrekken, is het met de combinatie van een links sociaaleconomisch beleid en een rechts immigratiebeleid. Daar zit een grote groep kiezers tegenwoordig. En die groep controleert de machtsbalans.'
'Daardoor verliezen ze ook veel kiezers, maar wel aan andere linkse partijen', zegt Kasper Hansen, hoogleraar politieke wetenschappen aan de Universiteit van Kopenhagen. 'Die voerden weliswaar campagne tégen het restrictieve migratiebeleid, maar de sociaaldemocraten gokten dat ze hen toch zouden steunen. Die gok kwam uit. Het linkse blok is nu groter dan ooit in de afgelopen halve eeuw.'
De Deense formule helpt misschien om kiezers terug te winnen. Maar om dan ook aan de macht te komen, is de Deense context te specifiek om elders dezelfde uitkomst te verwachten. Voor hun sociaaleconomisch beleid rekenen de sociaaldemocraten op gedoogsteun van links, voor hun immigratiebeleid op gedoogsteun van rechts. Zo kunnen ze zowel hun belofte van een links sociaaleconomisch beleid als een rechts immigratiebeleid nakomen.
Dit essentiële ingrediënt van de toverformule bestaat niet in België, waar enkel vaste coalities en compromissen mogelijk zijn. Als sp.a zou besturen met een links sociaaleconomisch beleid, kunnen ze waarschijnlijk geen rechts immigratiebeleid doorvoeren. En omgekeerd. Ze zouden in ieder geval kiezers 'verraden' en opnieuw afgestraft worden.
ZWEEDS ALTERNATIEF
De Zweedse sociaaldemocraten, die het immigratiebeleid ook aanscherpten zonder evenwel de gelijke rechten voor nieuwkomers op sociale bescherming in te perken, behaalden bij de recente verkiezingen hun laagste resultaat sinds 1911. Ze zijn wel nog altijd de grootste partij met 28%, groter dan hun Deense collega's. En de meeste andere linkse en centrumlinkse partijen groeiden.
In Zweden houdt een cordon sanitaire tegen de rechts-populistische Zweden Democraten al jaren onbetwist stand, maar nu zij de derde grootste partij zijn, groeit de kritiek. 'De sociaaldemocraten verliezen stemmen aan Zweden Democraten in plaats van ze terug te winnen', zegt Rune Stubager. 'Ze zijn dus niet groot genoeg en moesten een coalitie sluiten met een liberale partij die geen uitgesproken links sociaaleconomisch beleid toelaat. Dat maakt de sociaaldemocraten kwetsbaar voor hun eigen kiezers.'
De theorie die opgang maakt, luidt dat de Deense sociaaldemocraten zich bevrijd hebben van de invloed van rechts door te kiezen voor een rechts immigratiebeleid en zo het rechtse blok te verzwakken. Zij kunnen nu als links blok alleen besturen en hebben de vrije hand om een links sociaaleconomisch beleid te voeren. Om geen compromissen meer te hoeven sluiten met rechts zijn steeds meer sociaaldemocraten bereid om de prijs van de inperking van gelijke rechten voor vluchtelingen te betalen. Dit lijkt wel een trading off tussen vluchtelingenrechten en arbeidersrechten.
Maar klopt de theorie wel? 'De Deense sociaaldemocraten hebben géén volledig vrije hand op sociaaleconomisch vlak', zegt Rune Stubager. 'Ze moeten besturen met gedoogsteun van de sociaalliberalen, en die willen het minder aantrekkelijk maken om te leven met een werkloosheidsuitkering. Ze zijn ook gekant tegen de uitzonderingen op de verhoging van de pensioenleeftijd die de sociaaldemocraten bepleiten.'
Het is bovendien niet zeker of de keuze voor een restrictief migratiebeleid wel de belangrijkste reden is voor de schijnbare heropleving van de sociaaldemocraten. De duidelijke keuze voor een links sociaaleconomisch beleid kan wel eens een grotere rol hebben gespeeld. 'Rechtse regeringen hebben de uitkeringen verlaagd en zelfs ingetrokken voor langdurig werklozen', zegt Carsten Jensen. Er was dus een vruchtbare bodem voor de sociaaldemocraten om stemmen te winnen door hiertegen in te gaan.
Ook in Finland zitten de sociaaldemocraten opnieuw in de regering. 'Hun winst heeft te maken met hun keuze voor een traditioneel linkse politiek, eerder dan met hun restrictieve immigratiestandpunten', zegt de Fin Ov Cristian Norocel, hoofddocent aan de Universiteit van Lund. 'De sociaaldemocraten voerden succesvol campagne tegen draconische besparingen en privatiseringen in de gezondheidszorg, doorgevoerd door de conservatieve regering met de rechts-populistische Finse Partij. Een reeks schandalen over privébedrijven die winst maximaliseerden ten koste van het welzijn van patiënten, hielp hen daarbij.' De nieuwe Finse regering belooft nu de hervorming van de gezondheidszorg te herzien.
VERLIEZENDE STRATEGIE
Er zijn ook aanwijzingen dat de Deense formule eerder een verliezende, dan een duurzame, winnende strategie is. De Finse sociaaldemocraten neigen naar de immigratiestandpunten van de rechts-populistische Finse Partij – zowel de sociaaldemocraten als de Finse Partij kanten zich tegen de rekrutering van buitenlandse arbeiders – en toch kon dat hen er niet bovenop helpen. 'Van een heropleving kan je niet echt spreken: in 2011 doken ze onder hun slechtste resultaat sinds WOII en in 2019 worstelen ze nog altijd om dit te boven te komen', zegt Cristian Norocel.
De Noorse sociaaldemocraten verloren op 9 september meer dan 8% in lokale verkiezingen. Kiezers trokken naar groene, centrumlinkse en radicaal linkse partijen. En hun restrictieve immigratiestandpunten hebben er niet voor gezorgd dat ze kiezers terugwonnen van de rechts-populistische partij.
Dat is ook het verhaal van de Zweedse sociaaldemocraten. 'Wat vaak vergeten wordt, is dat ook zij een strikter immigratiebeleid doorvoerden. Het werkte niet om kiezers terug te winnen', zegt Ulf Hedetoft, hoogleraar verbonden aan de Universiteit van Kopenhagen. Zelfs in Denemarken hielp het niet om te groeien.
De Deense sociaaldemocraten konden wél veel kiezers van de rechts-populistische partij terugwinnen. Ze deden twee dingen die hun Finse, Noorse en Zweedse collega's niet, of in veel mindere mate deden. Ten eerste: ze lieten de extreme en xenofobe retoriek van de rechts-populistische partij betijen. Ten tweede: ze werkten actief samen met de rechts-populistische partij om immigratie- en integratiewetgeving te aan te scherpen. Hun Finse, Noorse en Zweedse collega's veroordelen de rechts-populistische partijen voortdurend en werken er niet mee samen.
Een vraag die elke Vlaamse sociaaldemocraat zich dus moet stellen tijdens de aankomende voorzittersverkiezingen: zijn wij bereid om samen te werken met extreemrechts en ál hun voorstellen rond immigratie én integratie over te nemen om het migratiethema echt te neutraliseren?
Anders Hellström, hoofddocent aan de Universiteit van Malmö en een autoriteit op het vlak van populisme in Scandinavië, wil hen geruststellen: 'Als hun progressieve steunbasis groot genoeg is, hoeven de sociaaldemocraten geen nostalgische retoriek over immigratie te hanteren. En als liberale partijen even fel gekant zijn tegen extreemrechts, kunnen ze samen besturen. Zoals in Zweden.' Zolang er een cordon sanitaire bestaat en rechts-populistische partijen geen regeringen aan de macht kunnen helpen, is de nood om hun kiezers terug te winnen bovendien kleiner.
Maar Rune Stubager waarschuwt: 'De Deense evolutie is onvermijdelijk voor Zweden. De conservatieven zullen ooit willen besturen met de steun van de Zweden Democraten. En dat zullen de sociaaldemocraten enkel kunnen breken door een restrictief migratiebeleid over te nemen.'
SCANDINAVISCH MODEL VOOR DE INTEGRATIE VAN VLUCHTELINGEN?
'We verwachten dat elke Vlaming zijn verantwoordelijkheid neemt en maximaal inspanningen levert. Wie aanspraak wil maken op de Vlaamse sociale bescherming en andere sociale voordelen, moet eerst vijf jaar ononderbroken, wettig en werkelijk in het land verbleven hebben.' Deze passage uit de startnota van Bart De Wever (N-VA) is direct geïnspireerd op het beleid van de voormalige Deense liberale regering, overgenomen door de sociaaldemocraten. In 2015 voerde de liberale minister Inger Støjberg een nieuwe 'integratie-uitkering' in, een apart leefloon en kinderbijslag voor erkende vluchtelingen dat bijna de helft minder bedraagt dan het leefloon van een Deen.
Eind vorig jaar oordeelde het Hof van Justitie van de Europese Unie in een zaak tegen Oostenrijk dat dat onwettig is. Maar Denemarken is niet gebonden omdat het een _opt-out _heeft gevraagd voor bindend Europees asiel- en migratierecht. België is wél gebonden aan het Europees recht. Toch hoor je nog pleidooien in die richting bij sp.a, CD&V, Open VLD, N-VA en Vlaams Belang.
Via een juridische spitsvondigheid omzeilde de Deense regering het verbod op discriminatie opgenomen in het VN-vluchtelingenverdrag. 'De lagere integratie-uitkering is van toepassing op mensen die gedurende zeven van de acht voorbije jaren niet in Denemarken woonden, dus ook op Denen', legt Tine Birkelund Thomsen uit, juridisch adviseur bij het officiële Deense Mensenrechteninstituut. Vandaar de woorden 'elke Vlaming' in de startnota van De Wever.
JÄMLIKHET
'Ten grondslag aan de verlaging van het leefloon ligt de opvatting dat de verzorgingsstaat gebaseerd is op sociale bescherming als iets dat je moet verdienen, door financieel bij te dragen via werk', zegt Rune Stubager. De Deense sociaaldemocraten geloven dat het te lang duurt om nieuwkomers te integreren op de arbeidsmarkt. Daarom willen ze integratie versnellen met de stok achter de deur. Het Deense Mensenrechteninstituut onderzocht al dat dit contraproductief werkt en armoede creëert, en dat het in strijd is met de Deense grondwet.
De maatregel was een voorstel van de Deense Volkspartij om het leven in Denemarken minder aantrekkelijk te maken voor mensen die nog willen komen, door de rechten van mensen die er al zijn, in te trekken. Ongelijkheid creëren als middel om af te schrikken. De sociaaldemocratische visie in het begin van de 20e eeuw was om heel de gemeenschap van een land samen te brengen en gelijkheid te creëren. Toen was er natuurlijk nog geen immigratie. De 'universele welvaartsstaat' werd gebouwd in en voor een etnische homogene samenleving. 'Maar dat betekent niet dat diversiteit automatisch leidt tot de neergang van de verzorgingsstaat', zegt Anders Hellström. 'Het succes van de verzorgingsstaat hangt niet af van de homogeniteit of diversiteit van de samenleving, maar van wat politieke leiders van die omstandigheden maken.'
De Zweedse sociaaldemocraten houden vast aan het principe van jämlikhet, of gelijkheid. Ook zij voeren een restrictiever immigratiebeleid – bijvoorbeeld striktere criteria voor gezinshereniging – maar iedereen die een wettig verblijf krijgt, verdient sociale bescherming als ze al hun verplichte engagementen van de integratie- en opleidingstrajecten nakomen. Inspanningen leveren om zo snel mogelijk van de bijstand af te geraken en werk te vinden: dat is de bijdrage die nieuwkomers moeten leveren.
Anders Hellström: 'Zo willen de Zweedse sociaaldemocraten de universele verzorgingsstaat en het geloof in de sociaaldemocratie als een ideologie van menselijke emancipatie overeind houden.' In plaats van te spreken over het intrekken van sociale rechten zou sp.a er dus voor kunnen pleiten om het integratietraject zelf dwingender en effectiever te maken, in ruil voor gelijke sociale rechten als je die plichten nakomt. Met Zweden als voorbeeld. Electoraal-strategisch is dit geen garantie om kiezers van het Vlaams Belang terug te winnen, maar de resultaten van de Deense aanpak zijn zo context-afhankelijk, dat het de vraag is of het sop de kool wel waard is.
WEL REVIVAL VAN RADICAAL-LINKS EN GROEN
Het beeld over de heropleving van de sociaaldemocratie is genuanceerd. De opmars van radicaal-links en groen is dan weer wél een constante in heel Scandinavië. 'Als de sociaaldemocratische partijen aan een revival bezig zouden zijn, waarom voelen zoveel Denen, Zweden, Finnen en Noren dan de nood aan partijen links van de sociaaldemocratie?', vraag Carsten Jensen zich af.
Het antwoord in Denemarken is misschien dat de Socialistische Volkspartij verdedigde wat overbleef van de verzorgingsstaat toen de sociaaldemocratische partij tussen 2011 en 2015 zelf een hard besparingsbeleid doorvoerde. Tegelijkertijd is de Socialistische Volkspartij kritiek blijven leveren op de extreme anti-immigratiemaatregelen gesteund door de sociaaldemocraten. Met die combinatie heeft ze haar zetelaantal verdubbeld. Zonder hun opmars had de veelgeprezen 'stagnatieoverwinning' van de sociaaldemocraten niet kunnen leiden tot een regering.
Vele groene kiezers stemden voor drie groene partijen die in Denemarken samen 17% halen. 'Klimaat was hét centrale thema van de recente verkiezingen', zegt Carsten Jensen. 'De sociaaldemocraten hebben hoogstens opportunistisch op deze golf gesurft. Ze kondigden meteen de meest geavanceerde reactie aan op de opwarming van de aarde: 70% minder CO₂-uitstoot tegen 2030, vastgelegd in een bindende klimaatwet. Ze zegden dat dit ambitieuze klimaatbeleid mogelijk werd dankzij hun bocht naar een restrictief immigratiebeleid.'
De nieuwe minister van Migratie, Mattias Tesfaye, liet al meermaals verstaan dat de regering niet van plan is om het restrictieve immigratie- en integratiebeleid terug te schroeven. Toch hebben de drie andere linkse partijen aanvaard om hen gedoogsteun te bieden. Volgens Rune Stubager zouden groene en radicaal-linkse partijen vluchtelingenrechten altijd opofferen aan hun corebusiness: sociaaleconomisch beleid en klimaatbeleid. 'Ze zouden een regering met anti-immigratie-sociaaldemocraten verkiezen boven een regering van rechtse conservatieven', zegt hij. 'Die laatste zou immers hetzelfde immigratiebeleid voeren, maar niet het linkse sociaaleconomische beleid en ambitieuze klimaatbeleid dat nu plots wel mogelijk wordt.'
MISVERSTANDSDOCUMENT
De Deense sociaaldemocraten kondigden hier en daar wel kleine verzachtingen van immigratie- en integratiebeleid aan. Vluchtelingengezinnen met kinderen zouden iets meer krijgen dan het verlaagde leefloon voor vluchtelingen. Een gesloten centrum voor kinderen zou tegen december gesloten worden. Minister Tesfaye verwittigde VN-vluchtelingenorganisatie UNHCR dat Denemarken opnieuw vluchtelingen zou toelaten via hervestiging: het zeer bescheiden aantal van dertig per jaar. 'Zo geven de linkse partijen aan de sociaaldemocraten tenminste nog een vernislaagje van gematigd internationalisme, humanitarisme en mondiaal moralisme', zegt Ulf Hedetoft.
Omdat de sociaaldemocraten erg gevoelig zijn aan de kritiek van de liberalen en de Deense Volkspartij dat de ze zich niet houden aan hun belofte om het restrictieve immigratiebeleid te handhaven, zei minister Tesfaye dat ook hervestigde vluchtelingen ooit zouden moeten terugkeren naar hun herkomstland. Dit gaat in tegen de lang gevestigde praktijk van de VN dat hervestiging een duurzame oplossing moet zijn. De linkse gedoogpartners hadden forse kritiek. 'Het is een blamage dat UNHCR ons land niet beschouwt als 'veilig derde land' voor hervestigde vluchtelingen', klonk het bij de sociaalliberalen.
Dat is niet het enige haar in de boter tussen de sociaaldemocraten en hun linkse gedoogpartners. Op 10 juli werd Denemarken veroordeeld door het Europese Hof van Justitie wegens te strikte regels voor gezinshereniging. De linkse partijen vragen nu een versoepeling, maar minister Tesfaye weigert. 'Het was nochtans de afkeer van dat hardvochtige immigratiebeleid die het linkse blok groot genoeg maakte om de sociaaldemocraten aan de macht te helpen', zegt Carsten Jensen. Jensen spreekt dan ook van 'misverstandsdocument' in plaats van 'verstandhoudingsdocument', zoals de regeerverklaring genoemd wordt.
Zulke conflicten zullen de Deense regering blijven achtervolgen. In Zweden en Finland zitten de groene en linkse partijen gewoon mee in de coalitie. De Finse groenen behaalden hun hoogste score ooit. 'Ze kregen dan ook de zwaarwichtige ministerpost van Binnenlandse Zaken', zegt Cristian Norocel. 'Dat geeft hen de mogelijkheid om een meer solidair immigratiebeleid af te dwingen. Ze kregen ook de post van klimaatminister.' De Linkse Alliantie, die voor het eerst sinds 1999 vooruit ging, kreeg dan weer de ministerposten van Onderwijs, Sociale Zaken en Gezondheidszorg. Deze radicaal-linkse partij controleert dus belangrijke pijlers van het sociale beleid. En zo voert een regering met sociaaldemocraten een humaan immigratie- en integratiebeleid, een links sociaaleconomisch beleid én een ambitieus klimaatbeleid. Het kan dus.
(Lees het dossier 'Denemarken Gidsland?' op www.MO.be.)
Samenleving & Politiek, Jaargang 26, 2019, nr. 8 (oktober), pagina 48 tot 54
BUITENLAND
Abonneer je op Samenleving & Politiek
Het magazine verschijnt 10 keer per jaar; niet in juli en augustus.
Proefnummer? Factuur? Contacteer ons via
info@sampol.be
of op 09 267 35 31.
Het abonnementsgeld gaat jaarlijks automatisch van je rekening. Het abonnement kan je op elk moment opzeggen. Lees de
Algemene voorwaarden.
Je betaalt liever via overschrijving?
Abonneren kan ook uit het buitenland.
*Ontdek onze SamPol draagtas.