Waar was u toen u het nieuws hoorde van de aanslagen van 11 september 2001? Het is een vraag die iedereen kan beantwoorden, wereldwijd. Ik was op mijn bureau in het Vlaams Parlement toen een vriend me een bericht stuurde dat ik CNN moest opzetten. Toen ik de tv aanzette zag ik live een vliegtuig te pletter vliegen in de tweede toren van het World Trade Center. Ik stuurde mijn vriend een bericht terug: dit betekent oorlog. Hij antwoordde: ja, maar tegen wie? Ik had geen flauw idee.

9/11 was één van die zeldzame gebeurtenissen die zo goed als elke persoon in de wereld heeft geschokt. Zowat iedereen zag die dag de beelden van vernieling van het symbool van de macht van de Verenigde Staten. De schok had zijn effecten op verschillende niveaus. De New Yorkse psychiater, Charles Strozier, behandelde heel wat stadsgenoten na de aanslag. Velen vertelden hem dat ze dachten dat het einde der tijden was aangebroken.1 Mijn stelling is dat 9/11 niet alleen Amerikanen traumatiseerde, maar dat het wereldwijd een traumatisch effect had. Het startte een proces dat ik 'tribalisering' noem.

Tribalisering is een psychologische reactie van een groep op een traumatische gebeurtenis. Individuen reageren op een ernstig trauma vaak door het zoeken naar een houvast, een anker. Ze focussen hierbij op één aspect van hun identiteit en gaan daar helemaal in op. Ze zoeken veiligheid bij een groep van gelijkgezinden. Het is een proces dat Freud 'regressie' noemde: een terugval in een eerder stadium van ontwikkeling, waarbij het zwart-witdenken opnieuw domineert, wij tegen de anderen, en waarbij sterk leiderschap wordt gezocht.2 Om die reden sluiten mensen zich aan bij de Hare Krishna, de Jehova-getuigen of de Hell's Angels. Ze geven de voorkeur aan een eenzijdige, duidelijk identiteit, ook al is die negatief, boven een complexe, meervoudige identiteit.

Wat voor individuen geldt, kan ook met groepen gebeuren.3 Een grote massa mensen kan ook hervallen in regressie na een traumatische gebeurtenis, of een opeenvolging van trauma's. Als groep gaat men zich vastklampen aan één deel van de identiteit, vervalt men in een zwart-witdenken en zoekt men naar sterk leiderschap. De ander wordt dan de vijand. Met externe en interne vijanden, de zogenaamde verraders. Dit proces van terugplooien op een eenzijdig identitaire groep is het proces van tribalisering.

IT'S NOT THE ECONOMY, STUPID

In heel wat analyses over de opkomst van het wereldwijde populisme, wordt de oorzaak gelegd bij de globalisering. De financieel economische crisis van 2008/2009 is dan de crash van die globalisering als systeem en als ideologie. Dit zou dan de baan hebben vrijgemaakt voor populisten als verdedigers van de 'verliezers van de globalisering'. De vraag is of deze analyse wel klopt? Zo ja, dan zou de doorslaggevende factor voor het stemmen voor Donald Trump4 of de Brexit5 het inkomen van mensen moeten zijn en het feit dat ze al dan niet werkloos zijn. Dit is duidelijk niet het geval. Bovendien zeggen de statistieken van de Globalization Index van het KOF Swiss Economic Institute6 ons dat de globalisering al begon te sputteren in 2006. Met andere woorden, nog voor de financiële en economische crisis.

We moeten vaststellen dat het proces van tribalisering niet enkel economisch geïnspireerd is, maar dieper gaat. Het is een psychologisch proces dat wellicht op gang is getrokken door de aanslag in New York in 2001, gevolgd door aanslagen in Madrid, Londen, Istanbul, Mombasa, Mumbai en zoveel andere plaatsen. Ook al is het aantal slachtoffers van die aanslagen verwaarloosbaar met de meeste andere doodsoorzaken, ze hebben een gevoel van onvoorspelbaarheid, onzekerheid en angst veroorzaakt. In de tribalisering die erop volgde, plooien mensen zich terug op de eigen, gekende groep. Ze roepen om sterk leiderschap en zien overal vijanden opduiken. Democratie en mensenrechten worden opzijgezet in een ingebeelde strijd om het overleven.

In 2004 stemden de Fransen en de Nederlanders in een referendum tegen de Europese Grondwet. In Nederland ging het debat voornamelijk over symbolen. Ze waren tegen het officialiseren van de Europese vlag en de Europese hymne. Sinds 2006 gaat volgens Stanford professor en democratie-expert, Larry Diamond, de opwaartse democratiseringstrend plots naar beneden. Ook sinds 2006 daalt volgens de Freedom Index van de Amerikaanse denktank Freedom House de vrijheid wereldwijd. Een andere verrassende vaststelling is dat in 1989, het jaar dat de Berlijnse Muur viel, er 15 muren en hekkens waren tussen landen. Vandaag zijn dat er meer dan 70.

DE GELIJKENISSEN MET HET INTERBELLUM

Globalisering is geen trend van de voorbije decennia. Het is de richting van de geschiedenis. Sinds de Babylonische Rijken vijfduizend jaar terug, geraakten mensen steeds meer geconnecteerd met elkaar. Met het ontstaan van de zijderoute, die China verbond met Perzië en Rome, werd die connectie globaal. De zijderoute was niet enkel een snelweg van goederen, maar ook van mensen, religies en ideeën. Het (Nestoriaanse) Christendom verspreidde zich razendsnel over die zijderoute, en ook de islam. In Xian, de oude hoofdstad van China, staat een moskee die maar enkele jaren jonger is dan de 8e eeuwse moskeeën van Damascus en Aleppo. Ook uitvindingen, zoals papier, kwamen via deze route van China tot in Europa.

Met andere woorden, globalisering is niet nieuw. Het is de motor van de geschiedenis. Bovendien stopt globalisering nooit. Behalve op bepaalde momenten. Dan worden handelsroutes onderbroken en muren opgetrokken. Dan vallen politieke structuren uiteen en worden partners vijanden. Dat zijn momenten van historische regressie, van tribalisering. Het zijn ook meestal momenten van oorlog.

De laatste grote oorlog, de Tweede Wereldoorlog, werd ook voorafgegaan door een periode van tribalisering. We durven wel eens te vergeten hoe traumatisch de Eerste Wereldoorlog was, zelfs in dit herdenkingsjaar. Niet alleen vielen er om en bij de 18 miljoen doden. Niemand scheen tevreden met de 'oorlog die alle oorlogen zou beëindigen'. Drie keizerrijken hielden op te bestaan: het Russische, het Duitse en dat van Oostenrijk-Hongarije. Dat laatste werd bovendien in stukjes gesneden; met een Europese identiteitscrisis als gevolg. Ook toen werd de tribalisering niet gestart door de crash van Wall Street in 1929. Het proces startte veel eerder, in Italië.

Italië stond aan de kant van de overwinnaars. Maar waar het de oorlog had gewonnen, had het de vrede verloren en niet het stuk land gekregen waar het om had gevraagd. Toen de oorlogsveteranen in de straten van Milaan communisten zagen paraderen, voelden ze zich dubbel verraden. Onder leiding van Benito Mussolini organiseerden ze zich in 'fasci di combatimenti' (fascistische milities) met als doel om Italië opnieuw 'groots te maken'. Daartoe creëerden ze een mythologisch verleden, stelden ze een autoritaire leider aan die hen kon vertellen wat te doen en wie de vijand was. De Sovjet-Unie was de externe vijand. De Italiaanse liberale en linkse politici en intellectuelen waren de interne vijanden, de verraders.

Het fascisme van Mussolini werd niet alleen een inspiratiebron voor politici en bewegingen in Europese landen zoals Duitsland, Frankrijk, Polen of Spanje maar ook in Argentinië, Brazilië en zelfs in de Verenigde Staten. Door de traumatische ervaringen van de Eerste Wereldoorlog kozen Amerikanen voor isolationisme en protectionisme. Al in 1921 stemde het Congres in met een Emergency Tariff Act die importheffingen verhoogde om de Amerikaanse landbouw en oorlogsindustrie te beschermen. Een jaar nadien, in 1922, volgde een nieuwe wet met nieuwe invoerbelastingen. In 1930 volgde nog een Tariff Act die de invoerheffingen verhoogde voor maar liefst 20.000 producten. Bovendien verstrengde de Verenigde Staten migratie in 1924 met de Migration Act die quota invoerde voor immigranten en zelfs een volledig migratieverbod voor Aziaten.

In Europa waren niet de Aziaten, maar de joden het doelwit. Het volstaat om een aantal boeken uit die periode te lezen, zoals Joseph Roths Joden op drift, om te begrijpen hoe wijdverspreid de antipathie was voor de joden die als vluchtelingen uit Centraal- en Oost-Europa kwamen of de samenzweringstheorieën dat joden er op uit waren om de wereld te domineren. Vele Europeanen beschouwden joden als profiteurs die bovendien vreemd waren aan de Europese cultuur. In 1938 was het al duidelijk genoeg dat het voor hen niet goed ging aflopen. Dat jaar namen 32 landen deel aan de Conferentie van Evian om de joodse vluchtelingencrisis op te lossen en af te spreken welk land hoeveel vluchtelingen zou opnemen. De conferentie faalde. De Britse vertegenwoordiger beweerde dat Groot-Brittannië geen extra vluchtelingen kon opnemen gezien 'het land al overbevolkt was en bovendien te kampen had met werkeloosheid'. De Franse afgevaardigde verklaarde dat Frankrijk 'het extreme punt van verzadiging inzake de opname van vluchtelingen had bereikt'.7

De Tweede Wereldoorlog, met al haar wreedheden en vernieling, kwam niet uit de lucht vallen. Handelsoorlogen brachten de wereldhandel tot een halt. Internationale samenwerking kon niet meer tot afspraken komen over de meest belangrijke thema's. De voorloper van de Verenigde Naties, de Volkenbond, viel uit elkaar. Autoritarisme, isolationisme, protectionisme samen met een wij-zij-discours, het opblazen van vijandbeelden en angst voor de ander leidden de wereld naar een onvermijdelijke oorlog.

BACK TO THE FUTURE

Er is vandaag in rechtse kringen een grote weerstand ten aanzien van vergelijkingen met de jaren 1930. Het klopt ook dat de kreten over de terugkeer van Hitler of het nazisme vaak kant noch wal raken. Bovendien werd tijdens mijn opleiding Geschiedenis vele malen herhaald dat elke historische vergelijking mank loopt. Het zou evenwel een enorme fout zijn om daarom geen lessen uit het verleden te willen trekken. 'De geschiedenis herhaalt zich niet, maar het rijmt', zou Mark Twain ooit gezegd hebben.

De opkomst van nieuwe autoritaire leiders is onmiskenbaar. Het Poetin-model van illiberale democratie wordt gretig gevolgd en geïmiteerd door leiders in Egypte, Turkije, Brazilië, de Filipijnen, Hongarije, Polen of Italië. Zelfs Amerikaans president, Donald Trump, steekt zijn sympathie voor zijn Russische evenknie niet onder stoelen of banken. Net als in de jaren 1920 zijn de Verenigde Staten begonnen met het verhogen van invoertarieven, zij het deze keer op zonnepanelen, wasmachines, staal en aluminium. De slachtoffers van de nieuwe tarieven – voornamelijk de Europese Unie, Canada, Mexico, India en China – nemen tegenmaatregelen, terwijl ze waarschuwen voor een handelsoorlog.

We zien eveneens een verzwakking van de internationale orde. De Verenigde Staten zeiden het klimaatakkoord van Parijs op, net zoals verschillende internationale handelsverdragen. Trump zei zijn akkoord op in de nucleaire deal met Iran en doet er alles aan om te verhinderen dat andere spelers het akkoord wel nog naleven. Bovendien stapten de Verenigde Staten uit de UNESCO en decimeerden ze hun bijdrage aan UNRWA. In november 2016 trok Rusland zich terug uit het Internationale Strafhof in Den Haag. Net als de mislukte Conferentie van Evian, slaagde de Europese Unie er niet in om een gemeenschappelijke strategie op poten te zetten voor de Syrische vluchtelingen.

Net als in de jaren 1920 wordt immigratie beperkt. Het Schengenakkoord, één van de hoekstenen van de Europese samenwerking dat controles aan de binnengrenzen overbodig maakt, werd bijna naar de prullemand verwezen tijdens de zogenaamde vluchtelingencrisis van 2015. In Slovakije en Tsjechië werden er zelfs privémilities opgericht om buurten en dorpen te beschermen tegen 'de invasie van vluchtelingen'. Dit terwijl er in deze landen nauwelijks vluchtelingen zijn. Slovakije bijvoorbeeld gaf asiel aan 152 vluchtelingen, terwijl dat er in België meer dan 10.000 waren. Ook de Verenigde Staten beperkten de immigratie drastisch, ditmaal niet voor Aziaten maar voor moslims.

Wellicht de meest verontrustende trend is het toegenomen polariserende discours. De harde taal ten aanzien van tegenstanders en buitenstaanders is vaak grensoverschrijdend. De fascistische milities van de jaren 1920 zijn nu vervangen door legers van trollen en bots die van tegenstanders vijanden en verraders maken. De techniek is anders, maar het doel is hetzelfde: het uitschakelen van al wie het niet met hen of hun leiders eens is. Het hoeft ook geen betoog dat de plaats van de joden van weleer als interne vijanden zijn vervangen door Arabische moslims. Wanneer we daarenboven rekening houden met de groeiende onvoorspelbaarheid van leiders als Poetin, Trump of Erdogan, dan is het niet ondenkbaar dat de wereld kan terechtkomen in internationaal conflict. Oorlog is mogelijk.

QUE FAIRE?

Als de tribalisering zich doorzet, en alle vectoren in dezelfde richting blijven wijzen, dan is het mogelijk dat de internationale orde uiteen valt. Toch is niets onvermijdelijk. De vraag is hoe de wereld opnieuw op het spoor van de globalisering kan worden gebracht? Van de kant van de 'globalisten' zien we twee verschillende strategieën. De eerste is tactisch. Het zijn pogingen om tribalisering tegen te houden door hetzelfde discours in een lightversie over te nemen. Zo horen we allerlei stemmen een islamofobie light of een anti-Europa light verkondigen. Het is niet onze indruk dat deze strategie werkt. Daar was de Brexit-campagne een mooi voorbeeld van.

De andere strategie is die van de overtuiging. Het geloof dat een open, verdraagzame samenleving wel de toekomst is en het antwoord op een heel aantal problemen. De overtuiging dat meer internationale samenwerking en ook meer Europese integratie de te bewandelen weg is, dat mensenrechten niet optioneel maar fundamenteel zijn. Emmanuel Macron en Justin Trudeau hebben bewezen dat zo – tegen de trend in – ook verkiezingen gewonnen kunnen worden. Uiteraard gaat het hier niet enkel over verkiezingen. Het gaat over de noodzaak van een groot genoeg politiek en maatschappelijk tegengewicht tegen tribalisering en het gevaar van een komende oorlog als gevolg.

Voetnoten

1. Ch. Strozier, 'Apocalypse: On the Psychology of Fundamentalism in America', New York, 2002.
2. S. Freud, 'Massenpsychologie und Ich-Analyse', Wenen, 1921.
3. Zie Gustave Le Bon, Sigmund Freud, Wilfred Bion, Vamik Volkan, Eugen Koh.
4. Business Insider, 11 november 2016: http://uk.businessinsider.com/exit-polls-who-voted-for-trump-clinton-2016-11?r=US&IR=T/#more-women-voted-for-clinton-as-expected-but-trump-still-got-42-of-female-votes-1.
5. The Atlantic, 25 juni 2016: https://www.theatlantic.com/international/archive/2016/06/brexit-vote-statistics-united-kingdom-european-union/488780/.
6. Globalization Index 2018: http://globalization.kof.ethz.ch.
7. Yad Vashem, Shoah Resource Center: https://www.yadvashem.org/odot_pdf/Microsoft%20Word%20-%206305.pdf.

Samenleving & Politiek, Jaargang 25, 2018, nr. 10 (december), pagina 10 tot 15

• autoritarisme
• tribalisme
• 9/11

IN DE GREEP VAN DE AUTORITAIRE LEIDER

Autoritaire praktijken gaan om meer dan populistische leiders

Marlies Glasius

Oorlog is mogelijk

Koert Debeuf

Een eigen-volk-eerst-variant van het andersglobalisme

John Vandaele