De Amerikaanse minister van Buitenlandse Zaken onder Bill Clinton en voordien al VN-ambassadeur, Madeleine Albright, schreef een boek over fascisme. Dat is voor een flink deel te verklaren doordat ze in 1937 in Praag is geboren. Ze was net 2 jaar oud toen ze de Duitse bezetting van Tsjecho-Slowakije onderging.

Het eerste deel van het boek is een geschiedenisles over Mussolini en Hitler, maar ook de nazi-sympathisanten in Engeland en de Verenigde Staten komen aan bod. Verder bespreekt ze vrij genuanceerd ook andere autoritaire leiders. Zo wijdt ze hoofdstukken aan Hugo Chávez, Recep Tayyip Erdoğan, Viktor Orbán, Vladimir Putin, Kim Jong-il en Kim Jong-Un. Al lijkt ze daardoor de definitie van fascisme wel erg breed uit te smeren. Al wie een paar methodes van Mussolini gebruikt verdient het etiket al. Ze citeert zelf George Orwell dat de beste term om een fascist in één woord te beschrijven het woord 'bullebak' is. Zo wordt de term meer een scheldwoord dan een politiek begrip.

Maar eigenlijk wil ze het ganse boek door over Donald Trump praten. Ook in de historische beschrijvingen signaleert ze al, zonder de huidige president te noemen, elementen die de lezer vlot kan herkennen als zijn gedrag. Zinnetjes als 'Hitler loog schaamteloos over zichzelf en over zijn tegenstanders. Hij wist miljoenen mannen en vrouwen ervan te overtuigen dat hij zielsveel om hen gaf terwijl hij hen zonder probleem zou hebben opgeofferd' (p. 49), kan men vlot projecteren.

Het boek is echt wel relevant omdat het waarschuwt voor de langzame uitholling van democratie met haast triviale stapjes en dat een paar fascisten ooit wel door verkiezingen aan de macht gekomen zijn. Er is in Vlaanderen een paar jaar geleden een verbod afgekondigd om reductio ad Hitlerum nog in te roepen waardoor je alvast in de media zelden parallellen ziet tussen hedendaagse evoluties en die van 90 jaar geleden. In onze geschiedenislesjes werden de Duitsers vaak afgebeeld als collectief verdwaasden die voor een schuimbekkende Führer vielen. Op YouTube vind je veel toespraken waar Hitler zelfs charmant overkomt. De losgeslagen dictator in hem toonde zich pas nadat hij alle macht naar zich toe had getrokken. En zoals Albright illustreert, zie je die kleine stapjes ook in de moderne geschiedenis met een aantal nationale leiders die werden geacht deugdzaam te zijn maar die later toch één of meerdere karakterfouten te hebben. Ze gaat erg ver in haar conclusies. Zoals Hitler zich liet inspireren door Mussolini, is er nu ook een kudde die de fascistische kant op beweegt, en van mekaar leert hoe ver ze te ver kunnen gaan. Ze ziet overeenkomsten tussen 'figuren als Maduro, Erdogan, Orbán, Duterte en – de enige die echt een fascist is – Kim Jong-un'. En als deze kring niet tot stand was gekomen, zou Trumps ontmoedigende invloed waarschijnlijk tijdelijk en beheersbaar zijn geweest; maar nu is volgens haar het immuunsysteem verzwakt.

Fascisme. Een waarschuwing is geen dik boek, maar uiteindelijk toch maar een zwak geargumenteerd pamflet. Het zal in de Verenigde Staten al wie al tegen Trump is overtuigen van hun gelijk, en weinigen aan de andere kant tot enige bezinning nopen. Wie al geen probleem heeft met zijn racisme, seksisme, narcisme zal zich ook niet erg bekommeren om zijn gevaar voor de democratie. Ook al omdat Trump niet als Hitler een Sturmabteilung inzet maar wel alle democratische instellingen voor de 'checks and balances' opzijzet. Terwijl ik dit schrijf is de strijd om de benoeming van Kavanaugh als lid van het Hooggerechtshof volop aan de gang. Waarbij nog los van het feit of hij in zijn jeugd een dronkenlap en verkrachter was (vroeger op zich al genoeg om gediskwalificeerd te worden) die kerel nu ongestoord mag duidelijk maken dat de Democraten nog veel prijzen zullen moeten betalen wanneer hij benoemd wordt. Onze eigen justitie in België is niet echt gedepolitiseerd, maar veel voorbeelden waarin een rechter openlijk zijn politieke voorkeuren laat meespelen in een vonnis zijn er niet, denk ik.

Albright trekt terecht aan de alarmbel, maar er zullen meer en betere boeken moeten komen om de ogen van mensen echt te openen. Al zal het misschien met de beperkte kennis van Amerikanen over geschiedenis en aardrijkskunde voor hen wel al een stevige introductie zijn in wat er in andere tijden en continenten aan de gang is. Een Europese hertaling is ook zeker nuttig, maar dan liever een grondigere analyse van hoe Mussolini en Hitler indertijd aan de macht konden komen en welke methodes vandaag herkend kunnen worden. Met daarbovenop de versterkers van het internet en de sociale media, en alle digitale instrumenten om de burgers permanent in het vizier te kunnen houden. De waarschuwing is terecht, maar er zal meer nodig zijn dan dit boek om het gevaar af te wenden.

Geert Mareels

Samenleving & Politiek, Jaargang 25, 2018, nr. 8 (oktober), pagina 70 tot 71