Samen met collega Richard Wilkinson schreef Kate Pickett in 2009 The Spirit Level. Why Equality is Better for Everyone, door het Britse weekblad New Statesman verkozen tot één van de 10 belangrijkste boeken van het eerste decennium van de 21e eeuw. In dat boek legden ze de verwoestende sociale en gezondheidseffecten van ongelijkheid bloot: minder gelijke samenlevingen kennen lagere levensverwachting, hogere kindersterfte, meer mentale ziekten, meer drugsgebruik, meer obesitas, enzovoort. Ze toonden in hun bestseller aan dat ongelijkheid de grote meerderheid van de bevolking raakt; niet alleen een arme minderheid, maar ook hoogopgeleiden met een goede job.

De data voor The Spirit Level werden in 2007 verzameld en zijn ondertussen meer dan 10 jaar oud. De wereld is sindsdien enorm veranderd – we kregen onder andere een financiële crisis, Donald Trump en de Brexit op ons bord – en ook het onderzoek naar de impact van ongelijkheid stond niet stil. Kate Pickett legt, opnieuw met coauteur Richard Wilkinson, een nieuwe laag bovenop het ongelijkheidsonderzoek in hun zopas verschenen boek The Inner Level. How More Equal Societies Reduce Stress, Restore Sanity and Improve Everyone's Wellbeing. Opnieuw is de bewijslast, gebaseerd op officiële bronnen en verzameld door The Equality Trust die Kate Pickett voorzit, indrukwekkend. "The Inner Level is niet zomaar The Spirit Level 2.0," aldus Kate Pickett in een Skype-gesprek met Samenleving & Politiek. "In ons vorige boek toonden we aan hoe ongelijkheid nefast is voor de samenleving in haar geheel. In ons nieuwste boek ontdekken we hoe ongelijkheid ons individueel raakt: in onze manier van denken, hoe we ons voelen en gedragen. We beginnen steeds beter te begrijpen hoe ongelijkheid zich in onze hoofden nestelt en op welke manier het schade berokkent."

Kan u een voorbeeld geven van hoe ongelijkheid zich in onze hoofden nestelt?

"Neen nu verlegenheid, een veel voorkomend teken van gevoelens van kwetsbaarheid. Onderzoek wijst uit dat maar liefst 80% van de Amerikanen in een periode in hun leven verlegen waren. Niets ergs, zou u denken. Maar verlegenheid is een vorm van ongemak. Het bemoeilijkt interactie met anderen. Verlegenheid gaat vaak ten koste van ons professioneel en sociaal leven, terwijl beiden essentieel zijn voor ons welzijn.

Economische groei heeft ons nooit geziene luxe en comfort gebracht, maar paradoxaal genoeg zijn de mentale aandoeningen en angstniveaus gestegen in plaats van gedaald. In het Verenigd Koninkrijk lijden meer dan 8,2 miljoen Britten aan angststoornissen."

Op welke manier heeft dat te maken met ongelijkheid?

"Steeds meer mensen maken zich zorgen over wat anderen van hen denken. Dat is nauw verbonden met zorgen over hun sociale status. Statusangst zit in het hart van hoe ongelijkheid leidt tot slechtere sociale en gezondheidsuitkomsten. In meer competitieve, ongelijke en materialistische samenlevingen is status zeer belangrijk. Waar mensen meer waard zijn dan anderen, oordeelt men meer op basis van status. Goed doen in de ogen van anderen wordt dan het belangrijkste begrip van succes.

In de Verenigde Staten steeg de aandoening van statusangst de laatste 30 jaar van 2% naar 12%. Net zoals we in The Spirit Level aantoonden dat ongelijkheid iedereen in de samenleving aantast – arm én rijk – is dat bij statusangst ook het geval: in ongelijke samenlevingen is iederéén meer bezorgd over status. Onze data zijn duidelijk: statusangst, mentale aandoeningen, depressie, schizofrenie,… het komt vaker voor bij álle inkomenscategorieën in meer ongelijke landen. Dat is wel degelijk een probleem. Want hoge mate van statusangst werkt zeer ontwrichtend voor een samenleving. Het vermindert vriendschappen, verzwakt gemeenschapsleven en verhoogt sociale isolatie. Het is op een manier zelfs levensbedreigend. In een ongelijke samenleving je status proberen behouden, kan zeer stressvol zijn; en extreme stress – dat weten we – zorgt voor hogere sterftecijfers."

U spreekt in uw boek ook over een narcistische epidemie.

"Ook een te grote eigendunk – de neiging om de eigen kwaliteiten te benadrukken en zich beter te voelen dan de ander – is te linken aan ongelijkheid. In de Verenigde Staten denkt 90% dat ze beter dan gemiddelde chauffeurs zijn, terwijl dat in Zweden minder dan 70% bedraagt. Opnieuw kan je denken: is dat nu een probleem voor de samenleving? Toch wel. Als iemand narcistische trekken heeft, is dat vaak op niets gebaseerd – over het algemeen zijn narcisten niet slimmer of hebben ze niet meer verwezenlijkt dan anderen – maar het betekent wel een probleem voor de omgeving, vrienden of collega's. Ook de samenleving zelf ondervindt schade door mensen die zich superieur voelen en daardoor vinden dat ze meer rechten hebben dan anderen. Helaas hebben veel bedrijfsleiders en politici een te grote eigendunk."

In de Verenigde Staten zit zelfs een onvervalste narcist in het Witte Huis.

"Precies. En dat is toch een grote zorg voor de wereld? Het is moeilijk om iemand te diagnosticeren op basis van tweets, maar die van Donald Trump verraden een grote eigendunk: 'Nobody knows banking better than I do', 'I understand the tax laws better than almost anyone' en misschien nog amusanter – of droever: 'The new Pope is a very humble man, very much like me'. Mensen met een te hoge eigendunk aan het hoofd van eender welke organisatie zijn gevaarlijk. Ze staan niet open voor de mogelijkheid dat ze verkeerd zijn of andere ideeën. Voor een democratie is het al zeker een gevaar om een narcist als staatshoofd te hebben; het mededogen voor anderen, en al zeker voor minderheden, sluipt weg.

Er is al veel gezegd en geschreven over de verkiezing van Donald Trump als president, maar één van de rode draden die we zien onder zijn kiezers is de hoge mate van obesitas, diabetes, alcoholisme, gebrek aan fysieke inspanningen,… allemaal kwalen die worden bepaald door ongelijkheid. Donald Trump scoorde in 2016 dan ook het best in de staten met een hoge inkomensongelijkheid."

Terug naar die statusangst. U schrijft dat we die het hoofd bieden met valse remedies.

"De constante evaluatie door anderen is afmattend. Doordat we moeten voldoen aan het ideaal van de samenleving worden we verleid door producten die de gewenste identiteit creëren, met activiteiten en aankopen die op korte termijn opluchting geven voor onze stress en angstgevoelens. Mensen worden vervangen door dingen. Onze data tonen aan dat in meer ongelijke samenlevingen meer aan reclame wordt uitgegeven dan in meer gelijke samenlevingen; de droom wordt er, letterlijk, meer verkocht. We zien in die samenlevingen ook meer compulsief eten, compulsief drinken, compulsief shoppen en compulsief gokken. Vandaag is ongelijkheid het familieleven echt binnengedrongen. Ongelijke samenlevingen kennen meer pesten op school en lagere scores inzake wiskunde en geletterdheid. Kinderwelzijn is er lager en huishoudschulden hoger."

Uw data tonen aan dat iedereen in de samenleving de gevolgen draagt van ongelijkheid, ook diegenen die het goed hebben. Toch lijken die dat vooralsnog onvoldoende te beseffen.

"Veel mensen geloven nog altijd dat hun vermogen hen beschermt tegen sociale en gezondheidsproblemen. Wij hebben dat argument uitvoerig weerlegd, maar het is moeilijk om diepgewortelde ideeën van mensen te veranderen over wat goed is voor hun familie. Nieuwe inzichten hebben tijd nodig om ingang te vinden."

Heeft ongelijkheid ook een impact op het leven van de 1%?

"Het is moeilijk om daar empirische uitspraken over te doen. De 1% komt vaak niet voor in de onderzoeksdata over ongelijkheid. Maar het feit dat ze zich moeten barricaderen in ommuurde gemeenschappen is een teken dat ze niet immuun zijn voor de problemen die ongelijkheid veroorzaakt, zoals geweld."

Zal het ooit mogelijk zijn om die 1% vermogenden te belasten?

"Vroeger werden de rijken alvast een stuk meer belast dan vandaag. Onder Margareth Thatcher bedroeg de hoogste belastingschijf 90%. We zullen vermoedelijk niet snel terugkeren naar dat percentage, maar belastingen kunnen zeker opnieuw meer progressief gemaakt worden. Ik zie veel publieke woede over bedrijven die hun winsten verstoppen in fiscale paradijzen. Het kan snel gaan. Met een regeringswissel kan je plots weer progressieve belastingen krijgen. Maar de sleutel ligt natuurlijk op internationaal vlak.

Progressieve belastingen zijn nodig om de ongelijkheid terug te dringen, zeker, maar herverdelen is niet genoeg. We moeten kijken naar andere manieren om gelijkheid meer stevig ingebed te krijgen in onze samenlevingen, zodat de ongelijkheid minder 'gerepareerd' moet worden via belastingen. We moeten de inkomensverschillen, vóór de herverdeling, weten te verkleinen door de democratie uit te breiden in de economische sfeer. Op lange termijn is dat de enige manier om ongelijkheid te verkleinen, want de rijken zien hun inkomen nu veel sneller stijgen dan de rest."

U pleit voor meer economische democratie. Wat bedoelt u daar precies mee?

"Economische democratie is een breed concept. Het omvat sterke vakbonden, werknemersvertegenwoordiging in bestuursraden en renumeratiecomités, maar ook verschillende vormen van eigendomsmodellen zoals coöperaties. Het zijn allemaal manieren om meer democratie op de werkvloer binnen te brengen met een ongelijkheidsverminderend effect.

Ik maak me geen illusies. Zolang bedrijven niet gedwongen worden door wetgeving zullen ze geen stappen zetten in de richting van meer economische democratie. De reden daarvoor is simpel: bedrijven maken niet alleen goederen of leveren niet alleen diensten die we nodig hebben, ze hebben vooral de neiging om macht te concentreren in de handen van enkelingen aan de top voor wie geldgewin op de eerste plaats komt. Beleidsmaatregelen om tot meer democratie te komen in de economische sfeer zullen dus op weerstand botsen van het bedrijfsleven. Toch moet de democratisering van de economie een publiek uitgesproken politieke doelstelling zijn."

Welke maatregelen zou een overheid kunnen nemen?

"De overheid kan bedrijven fiscaal stimuleren om werknemerscoöperaties te worden of om werknemersvertegenwoordigers in hun raden en renumeratiecomités op te nemen. Een andere manier om geleidelijk de controle in handen van werknemers te krijgen, is door elk jaar een klein percentage van de aandelen naar een door werknemers gecontroleerd fonds te transfereren; aan 2% per jaar zouden werknemers na 25 jaar een meerderheidscontrole hebben. Ook zou een overheid vormen van werknemersvertegenwoordiging een voorwaarde kunnen maken voor bedrijven om contracten in de publieke sector binnen te halen of om lagere bedrijfsbelastingen te krijgen. De regering zou ook meer steun kunnen geven aan werknemers, extra training organiseren en advies verlenen over hoe men een coöperatie of een bedrijf in handen van werknemers opstart. De overheid zou daarvoor speciale leningen kunnen voorzien. Ook zou de wetgeving zo kunnen worden opgesteld dat bedrijven in handen van werknemers niet opnieuw kunnen worden doorverkocht aan externe aandeelhouders. Er zijn dus verschillende mogelijkheden."

In uw boek denkt u ook aan een democratisch bedrijfslogo, naar analogie van het fairtradelogo.

"Hoe fantastisch zou dat zijn! Het fairtradelogo kwam uit het niets en kreeg snel een grote graad van herkenning. Vandaag baseren veel mensen hun aankopen in de winkel op dat logo. Waarom dus geen logo voor bedrijven die faire werkgevers zijn of die sociale, ethische of klimaatstandaarden naleven? Bedrijven zijn zeer gevoelig voor reputatie. Ze zouden hun werking veranderen voor zo'n logo, daar ben ik van overtuigd.

Een andere idee is de ontwikkeling van een internetportaal dat mensen voor hun shopping, bankieren en andere diensten verbindt met democratische bedrijven. Een egalitaire versie van Amazon, zeg maar, maar dan zonder de belastingontwijking en het werknemersmisbruik. Zo'n website zou het publieke bewustzijn voor meer democratische businessmodellen verhogen en de sector een boost geven."

Onze levens worden gedomineerd door een paar megabedrijven die enorme winsten maken. Kunnen we die bedrijven, met een bbp vaak groter dan landen, dwingen tot meer economische democratie?

"Een nationale regering kan dat niet op haar eentje, dat is duidelijk. Het zal via internationale samenwerking moeten gebeuren. Vooral inzake internationale regulering van belastingontwijking moeten stappen worden gezet. Er bestaat een financiële transactietax, maar er is nog veel werk. Daarnaast moeten we manieren vinden om met die bedrijven zelf samen te werken. Met hen overleggen hoe ze zich gaan aanpassen aan uitdagingen zoals de klimaatverandering. Blijven groeien zoals vandaag is geen optie. Klimaatverandering vereist een nieuwe economie.

Opnieuw is er een link met ongelijkheid. Onze data tonen aan dat bedrijfsleiders in meer gelijke landen het belangrijker vinden om in regel te zijn met internationale klimaatakkoorden en meer bereid zijn zich aan te passen aan nieuwe omstandigheden dan bedrijfsleiders in meer ongelijke landen. Minder ongelijkheid is dus ook goed voor het klimaat."

Zou uw pleidooi voor economische democratie een electoraal aantrekkelijke boodschap kunnen zijn voor de linkerzijde?

"Ik denk het wel. In ongelijke samenlevingen bestaat vaak weinig bereidheid om na te denken over progressieve belastingen. Er moet dus een andere set van mechanismen worden bedacht. Meer economische democratie is een argument dat wellicht meer de traditionele linkerzijde zal aanspreken, maar het is ook compatibel met de ideeën van de rechterzijde: democratie in de economische sfeer uitbreiden, betekent immers mensen empoweren."

Zijn mensen het herverdelen moe?

"Belastingen hebben alleszins een imagoprobleem. Dat is vaak het gevolg van misinformatie. Er doen veel leugens de ronde over het aantal uitkeringstrekkers en wie ze zijn. De Britse tabloids berichten vaak over uitkeringsfraude, terwijl het een minuscuul percentage van het bbp bedraagt, er veel meer geld verloren gaat door fouten van de regering in de uitkering ervan en de omvang van sociale fraude in het niets verzinkt met die van fiscale fraude. Bovendien zijn de meeste mensen die een uitkering ontvangen over hun hele leven bekeken nettobijdragers tot het systeem. We moeten in staat zijn een visie uit te tekenen die de voordelen van een samenleving gebaseerd op solidariteit voor iedereen duidelijk maakt. De Scandinavische landen bewijzen dat het kan."

Iedereen bouwt er samen aan 'het huis' dat de sociale zekerheid heet.

"Mijn ouders zeiden me dat ze tijdens hun reis in Noorwegen aan de ober vertelden hoe duur ze alles vonden en dat die hen doodleuk antwoordde dat ze 'de btw-inkomsten nodig hebben voor hun wegen, scholen en bibliotheken'. Ik zie het een Britse ober nog niet zo gauw zeggen (lacht)."

Een nieuwe samenleving creëren is een uitdaging die zo overweldigend is dat ze soms tot pessimisme kan leiden. Bij u ook?

"Eigenlijk ben ik nogal optimistisch als ik kijk naar het recente verleden. Veel landen hebben op korte tijd enorme vooruitgang geboekt inzake vrouwenrechten of burgerrechten voor etnische minderheden of de holebigemeenschap. Dat is niet gebeurd omdat een of andere centrale autoriteit besloot deze rechten uit zichzelf te overhandigen. Die verandering kwam er door de strijd van grassroots bewegingen en doordat mensen na verloop van tijd hun ideeën bijstellen over hoe een samenleving er moet uitzien en waar mensen recht op hebben.

Ik zie dus geen reden waarom ook de ideeën voor meer economische democratie geen ingang zouden kunnen vinden. Maar het zal tijd vragen en het zal incrementeel gebeuren. De ideeën van het neoliberalisme zijn flinterdun gebleken. De aanhangers van de vrijemarkt hebben ons van alles beloofd, maar stilaan groeit het bewustzijn dat er alternatieve modellen nodig zijn. Dat gebeurt in stappen: eerst moet je mensen bewust maken van het probleem; dan kan je gaan opmeten en raamwerken uittekenen; en vervolgens kan je pas zaken veranderen. Vandaag zou de verandering wel eens sneller kunnen plaatsvinden dan iedereen denkt. Een regeringswissel kan genoeg zijn."

De impact van ongelijkheid op welzijn opmeten, is wat 'The Inner Level' doet. Wat hoopt u met het boek precies te bereiken?

"Zoveel mogelijk mensen overtuigen van ons punt: namelijk dat mensen van nature niet competitief en zelfzuchtig zijn, en dat ongelijkheid niet het product is van natuurlijke verschillen in vaardigheden. We tonen met data aan dat inwoners in meer gelijke landen een hoger welzijn kennen en doen voorstellen om tot meer gelijke samenlevingen te komen.

Hopelijk wordt ons boek in de hoogste politieke kringen gelezen. Politici lezen vaak pas iets als het succesvol is; dan schrijft iemand voor hen een samenvatting van 1 pagina (lacht). We gaan er in elk geval alles aan doen om onze ideeën te promoten bij de mensen die aan de beleidsknoppen zitten. We hebben contacten bij veel partijen: Labour, Green Party, Liberal Democrats. Onze Equality Trust is de medeoprichter van de Britse parlementaire commissie Armoede. Onlangs werd ik benoemd in de Commission for Sustainable Equality, ingesteld door de S&D-groep in het Europees Parlement. Ook op dat niveau wordt ons boek hopelijk gelezen."

Wat zal de impact van de Brexit zijn op de ongelijkheid?

"Als het Verenigd Koninkrijk een op financiën gefocuste vrijhaven voor belastingen wordt, dreigt dat een enorme impact te hebben op de ongelijkheid. Deel uitmaken van de Europese Unie heeft veel sociale voordelen, vooral inzake werknemersrechten. Ik maak me zorgen. Maar het is afwachten tot volgend jaar. We weten niet hoe de Brexit er precies zal uitzien. En ik denk, eerlijk gezegd, dat de onderhandelaars het zelf ook niet weten."

Samenleving & Politiek, Jaargang 25, 2018, nr. 6 (juni), pagina 12 tot 19

• welzijn
• interview
• ongelijkheid