‘De Belgische jongeren liggen vast aan de ketenen van de angst. Ze zijn de Prometheusgeneratie,’ aldus Elchardus. De resultaten van zijn onderzoek openen de ogen: 84,8% van de jongeren denkt dat het openstellen van de grenzen de eigen werkkrachten bedreigt, 90% ziet de pensioenen dalen, 77% denkt dat alleen met twee jobs het leven betaalbaar blijft, 68,8% ziet het aantal slachtoffers van terrorisme toenemen, 92,1% ziet meer rampen door de opwarming van de aarde, 82,8% denkt dat de rijken rijker worden en de armen armer.

Deze generatie hunkert naar zekerheid, zo lezen we: ‘60% wil een samenleving die sociaaleconomisch links is en tegelijk een afgebakende gemeenschap vormt. Die combinatie is nergens te bespeuren in het huidige partijaanbod.’ (Knack, 07/10) Elchardus dicht Groen een rol toe als de partij van de onbezorgde kosmopolieten, maar ook sp.a schenkt voor hem te weinig aandacht aan een duidelijk afgebakende gemeenschap; en een linkse sociaaleconomische koers van N-VA zit er ook niet direct aan te komen. ‘De Prometheusgeneratie is politiek dakloos in Vlaanderen’.

LINKS EN RECHTS TEGELIJK

Deze generatie wordt hier misschien niet bediend door de bestaande partijen, maar in andere landen speelt een aantal (extreem)rechtse partijen wel in op hun onzekerheden door op sociaaleconomisch vlak naar links op te schuiven. Geert Wilders pleitte vroeger voor een slankere verzorgingsstaat; vandaag werpt hij zich op als de verdediger van publieke voorzieningen. Ook de Deense Volkspartij, het Franse Front National en de Oostenrijkse Vrijheidspartij hebben zo’n evolutie doorgemaakt.

Omgekeerd lijkt die hybriditeit moeilijker: we zien elders niet direct (radicaal)linkse partijen die op cultureel vlak naar rechts opschuiven. Is het een kwestie van tijd dat ook deze partijen ontdekken dat ze stemmen kunnen winnen door de immigratie-kritische trom te slaan? Of blijft dit een brug te ver?

Dat (extreem)rechtse partijen linkse elementen in hun discours binnenbrengen, is redelijk recent. Hoe komt dat? Deels is het, gezien de achterban, niet onlogisch. Voor partijen die kiezers met een bescheiden inkomen en een lagere opleiding trachten te strikken, is de stap naar economisch linksere standpunten snel gezet. Deels ligt het ook aan de toenemende integratie in de eurozone. Nu de economische politiek meer dan ooit gelinkt is aan het vraagstuk van de nationale soevereiniteit, pleiten deze partijen voor een meer genereuze verzorgingsstaat op nationaal niveau. We zien een soort van ‘welvaartsstaat nativisme’ opduiken, als reactie tegen het bezuinigingsbeleid van de EU.

DE TELOORGANG VAN DE GOUDEN DRIEHOEK

Het is voor sociaaldemocraten niet eenvoudig concurreren met partijen die ‘zowel rechts als links zijn’. Los daarvan kampen ze met een ander structureel probleem: Peter Kerkhof noemt het ‘de teloorgang van de gouden driehoek van de sociaaldemocratie’ (blog, Wiardi Beckman Stichting). De gloriedagen van de sociaaldemocratie speelden zich af in het naoorlogse Europa binnen de gouden driehoek ‘natiestaat-democratie-welvaartsstaat’: binnen de grenzen van de natiestaat en binnen het carcan van de parlementaire democratie, werd de welvaartsstaat opgebouwd. Geen van de drie werd toen gecontesteerd.

Dat is vandaag anders. De drie benen van die driehoek staan op breken. ‘De natiestaat’ wordt door de toenemende migratie steeds minder ‘natie’ en door de voortdurende soevereiniteitsafdracht steeds minder ‘staat’. ‘De democratie’ is blijven hangen in een 20^ste eeuwse invulling, met op nationaal vlak een stembusgang om de vijf jaar, met apathie tot gevolg, en met op Europees vlak een joekel van een democratisch deficit. ‘De welvaartsstaat’, ten slotte, staat erg onder druk: eerst door de economische crisis, nu door de vluchtelingenstroom.

SOCIAALECONOMISCHE STRATEGIE

Om opnieuw electoraal succesvol te worden, moet de sociaaldemocratie volgens Mark Elchardus ‘sociaaleconomisch naar links en op gemeenschapsvlak naar rechts’. De kwestie gaat evenwel dieper dan dat. Concreet dringen twee fundamentele keuzes zich op: inzake sociaaleconomische strategie kiezen sociaaldemocraten best tussen meer selectiviteit of meer universaliteit in de verzorgingsstaat, inzake gemeenschapsstrategie tussen een volledige of een getrapte integratie van de nieuwkomers.

Inzake sociaaleconomische strategie dringt zich een duidelijke keuze op tussen, zeg maar, het kamp ‘Centrum voor Sociaal Beleid Herman Deleeck’ (UA) en het kamp ‘Chaire Hoover’ (UCL).

In dat eerste ‘kamp’ zitten o.a. Sarah Kuypers en Ive Marx (beiden UA). In een recente studie vragen ze zich af of het beleid zo sterk gericht moet zijn op de middenklasse. Sinds 1985 is die weliswaar gekrompen en de polarisering toegenomen, maar niet fundamenteel. De middenklasse blijft voorbehouden voor blanke en hoger opgeleide tweeverdieners. De outsiders worden, voor Kuypers en Marx, niet genoeg ondersteund (DS, 14/11). Lees: leid de publieke uitgaven weg van de middenklasse naar de minder gegoeden. Zulke ‘oude’ linkse ideeën hebben het voordeel van sterk herverdelend te werken, maar zij kunnen ook de bereidheid van de middenklasse tot meer solidariteit aantasten.

In het tweede ‘kamp’ zitten o.a. Philippe Van Parijs en Yannick Vanderborght (beiden UCL). Ze bewandelen de weg van een grotere universaliteit en een meer horizontale welvaartsstaat, met het basisinkomen als vlaggenschip. Dat laatste is voor hen de manier om het lot van iedereen, en dus ook van armen, te verbeteren. Zulke ‘nieuwe’ linkse ideeën dragen de belofte in zich van een wat meer wervend verhaal en spelen in op een aantal trends zoals de robotisering van de arbeidsmarkt. Ze houden echter minder rekening met het per definitie schaarse karakter van publieke middelen.

GEMEENSCHAPSSTRATEGIE

Ook inzake gemeenschapsstrategie dringt een fundamentele keuze zich op. De stroom vluchtelingen zal niet vanzelf ophouden. En hoewel de meesten onder hen helemaal niet komen om van onze sociale voorzieningen te profiteren (integendeel: ze willen niets liever dan zélf een nieuw bestaan opbouwen), zullen ze er de eerste jaren onvermijdelijk in hoge mate beroep op doen. Als solidariteit per definitie enkel in stand kan worden gehouden door anderen daarvan uit te sluiten, zijn gecontroleerde migratie, quota en strenger bewaakte grenzen een evidentie. Maar wat te doen als de instroom ook de volgende jaren massaal en oncontroleerbaar blijkt?

Een optie is aan die nieuwkomers direct alle rechten toe te kennen. Financieel is dit zeker haalbaar (we zijn rijk genoeg), maar of dit in de volkswijken - waar de prijs voor immigratie wordt betaald - zal worden geapprecieerd, is maar zeer de vraag.

Een andere optie is sterker inzetten op wederkerigheid. Het ontwikkelen van getrapte burgerschapsrechten voor nieuwkomers kan dan een volgende stap zijn. ‘Binnen zijn’ heeft dan verschillende gradaties, net zoals in immigratiesystemen op punten. Hiervoor kiezen kan onze welvaartsstaat financieel ontlasten, de bereidheid van autochtonen om ertoe bij te dragen verhogen, maar houdt het gevaar in dat daarmee een spiraal van minder sociale rechten voor iedereen in gang wordt gezet.

HERVERDELEN WORDT STEEDS MOEILIJKER

Het zijn moeilijke vragen, die enkel genuanceerde antwoorden kennen, maar wel gesteld moeten worden. De sociaaldemocratie staat voor fundamentele keuzes. Feit is: vandaag wordt de ex ante herverdeling steeds moeilijker (omdat winsten vliegensvlug de landsgrenzen oversteken) en de ex post herverdeling steeds minder aanvaard (omdat de gemeenschap diverser wordt). Herverdelen wordt steeds moeilijker. Het maakt dat sociaaldemocraten electoraal niet profiteren van de meervoudige crisis vandaag. Eerste opdracht: krijg de Prometheusgeneratie, die hunkert naar zekerheid, aan boord.

Wim Vermeersch
Hoofdredacteur Samenleving en politiek

edito - redactioneel - welvaartsstaat - integratie

Samenleving & Politiek, Jaargang 22, 2015, nr. 10 (december), pagina 1 tot 3

• redactioneel
• welvaartsstaat
• integratie
• edito