We bevinden ons in een tijdperk waarin het neoliberalisme hoogtij viert. Terwijl het zich profileert als een model van efficiëntie en vrijheid, veroorzaakt het een toenemende kloof tussen arm en rijk en zet het de duurzaamheid van onze planeet onder druk. Onze samenleving draait steeds meer om een stringent rendementsdenken en dogmatische winst- en boekhouderslogica, waarbij gemeenschappelijke welzijn en zorg vaak naar de achtergrond verdwijnt.

HET NEOLIBERALISME VOORBIJ

In de nasleep van de coronacrisis en de financiële crisis klonk vaak het idee dat het tijdperk van het neoliberalisme ten einde zou zijn. Verschillende organisaties en denkers, variërend van het Wereld Economisch Forum en het IMF tot progressieve intellectuelen en publicaties, verklaarden het einde van deze overheersende ideologie. Ondanks dat het al meerdere keren is afgeschreven, blijft de invloed van nog steeds voelbaar in besluitvormende organen.

Ideeën ontstaan niet zomaar; ze worden bedacht en ontwikkeld door mensen en groepen. Hieruit komen vaak aantrekkelijke verhalen voort die we makkelijk voor waar aannemen. Het is belangrijk om te beseffen dat veel van deze verhalen bewust zijn gecreëerd en verspreid. Daarom is het essentieel om kritisch na te denken over de oorsprong van onze overtuigingen en de redenen waarom we ze accepteren. Neem bijvoorbeeld het idee dat huisvrouwen gerust thuis mogen werken, 'maar niet op kosten van de maatschappij', of dat we langer moeten werken omdat 'we langer leven'. Of de gedachte dat je een lands begroting kunt zien als een huishoudbudget. Dit zijn allemaal populaire opvattingen die makkelijk klinken, maar vaak een beperkte en neoliberale visie weerspiegelen.

Het neoliberalisme is meer dan alleen een economische filosofie. Het neoliberale DNA brengt liberale en kapitalistische waarden samen, met democratie als centraal element. Binnen deze theorie is er zelfs enige ruimte voor een minimale welvaartsstaat. Vrijheid is het sleutelwoord voor neoliberalen en heeft altijd centraal gestaan in hun denken. Of het nu gaat om persoonlijke vrijheid, de vrijheid om te ondernemen of om rijkdom te vergaren: de gedachte is dat hoe minder externe inmenging, hoe beter. In se gaat dit erom dat het najagen van een specifiek soort vrijheid eigenlijk alleen kan bestaan door middel van dwang en uitbuiting.

De regulerende functie van de overheid wordt daarin vaak op de korrel genomen. Ze geloven dat goede intenties van een krachtige overheid of planeconomie niet noodzakelijkerwijs tot de gewenste uitkomsten leiden. Ze waarschuwen tevens voor het gevaar van een te omvangrijke overheid, omdat die de kans op machtsmisbruik vergroot. Ironisch genoeg hebben grote ondernemingen en multinationals in de huidige tijd veel macht vergaard. Sinds de jaren 1970, toen het neoliberalisme in opkomst was, zijn zulke bedrijven alleen maar groter en invloedrijker geworden. Die machtsconcentratie is potentieel riskant, zowel voor arbeidsomstandigheden, de biodiversiteit als voor onze welvaartsstaat.

Het marktfundamentalisme waar het neoliberalisme op stoelt, is de laatste jaren steeds kritischer bekeken. Een recente belangrijke toevoeging aan de kritische literatuur is het boek The Big Myth. How American Business Taught Us to Loathe Government and Love the Free Market van wetenschapshistorici Naomi Oreskes en Eric Conway.¹ Daarnaast is er de afgelopen 15 jaar veel onderzoek gedaan om te toetsen of neoliberale ideeën empirisch ondersteund worden. Leveren de kernprincipes zoals economische vrijheid, individualisme en groei daadwerkelijk voordelen op voor de brede bevolking? Neen, zo blijkt uit recent onderzoek van het Roosevelt Institute.²

WELZIJN EN VRIJHEID

Laat ons daarom even terugkeren in de tijd. In de populaire opvatting wordt de Schotse econoom Adam Smith vaak gezien als de peetvader van ongebreideld kapitalisme, dankzij zijn idee van de 'onzichtbare hand' die de markt zou sturen. Maar als je dieper in zijn werk duikt, zie je dat Smith een veel complexer en genuanceerder denker was. Hij had oog voor de ethische en maatschappelijke aspecten van economie en was niet blind voor de gevaren van ongereguleerd kapitalisme. Hoewel hij zeker een voorstander was van marktmechanismen, zag hij ook de noodzaak van bepaalde vormen van regulering en maatschappelijk toezicht.

Adam Smith had een genuanceerde kijk op kapitalisme. Hoewel hij voorstander was van vrije markten, erkende hij ook de potentiële nadelen.

Smith had een complexe en genuanceerde kijk op kapitalisme. Hoewel hij voorstander was van vrije markten, erkende hij ook de potentiële nadelen, door de menselijke neiging tot eigenbelang en bedrog. Zijn The Wealth of Nations is een belangrijk en genuanceerd werk. Latere economen, zoals George Stigler en Milton Friedman, hebben zijn werk geïnterpreteerd op een manier die meer in lijn is met het neoliberale gedachtegoed, waardoor een vereenvoudigde versie van Smith's ideeën wordt gepresenteerd in het publieke debat.³

Adam Smith bepleitte een systeem van 'natuurlijke vrijheid' waarin mensen de vrijheid hebben hun eigen doelen na te streven. Tegelijkertijd benadrukte hij het belang van overheidsinterventie om een rechtvaardige samenleving te bevorderen, monopolies aan te pakken en basisvoorzieningen zoals onderwijs te leveren. Ook vond hij goede arbeidsvoorwaarden belangrijk. Hoewel hij vaak wordt geassocieerd met het concept van de 'homo economicus,' een rationeel en zelfzuchtig individu, is dit een versimpeling van zijn meer genuanceerde ideeën.

Dit eendimensionale beeld van Smith wordt verder gecompliceerd door hedendaagse denkers zoals Katrine Marçal. En terecht. Zij bekritiseert de mannelijke vooringenomenheid in het traditionele model van de 'homo economicus' en pleit voor een breder begrip van economische motieven, inclusief de rol van zorg. Het economisch denken is aan verandering toe. Wat goed is. Andere vrouwelijke economen zoals Kate Raworth, Mariana Mazzucato en Esther Duflo brengen eveneens nieuwe perspectieven in het economische discours. Vincent Van Quickenborne zou dus baat hebben bij het lezen van Marçals bestseller Who Cooked Adam Smith's Dinner? om deze nieuwe inzichten te verkennen.

POLITIEK EN VRIJHEID

In de kern van het neoliberale gedachtegoed wordt economische vrijheid verbonden met politieke vrijheid, en zakelijke autonomie met individuele zelfbeschikking. Dit idee is niet simpelweg het product van lobbywerk, maar wordt ondersteund door invloedrijke boeken zoals Friedrich Hayeks The Road to Serfdom en Milton Friedmans Capitalism and Freedom. Hoewel deze werken polemisch van aard zijn en vaak stevige uitspraken doen, bieden ze relatief weinig concreet bewijs, een kenmerk dat niet ongewoon is in de politieke economie.

Hayek schreef The Road to Serfdom in de onrustige context van de Tweede Wereldoorlog en de opkomst van totalitaire regimes zoals Nazi-Duitsland en de Sovjet-Unie. Gepubliceerd in 1944 en geschreven tijdens zijn tijd aan de London School of Economics, voegde het boek zich bij het debat over totalitarisme dat gevoerd werd door denkers als Karl Popper, Isaiah Berlin, Hannah Arendt en George Orwell. Hayek waarschuwde dat socialistische economische planning zou falen omdat centrale planners vraag en aanbod nooit zo effectief kunnen beheren zoals de vrije markt dat kan. Dit falen leidde volgens hem tot autoritarisme en zelfs totalitarisme, zoals hij geloofde dat het geval was met het opkomende nazisme.

Mensen als Hayek, die tot de neoliberale stroming behoren, worden vaak gezien als voorstanders van persoonlijke vrijheid en de onafhankelijkheid van kleinere groepen zoals gezinnen. In hun ogen betekent vrijheid vooral het wegnemen van beperkingen die door anderen worden opgelegd. Maar deze kijk op vrijheid is vrij smal. Het gaat vooral over wat je niet mag belemmeren, en niet zozeer over het creëren van kansen voor iedereen om het beste uit zichzelf te halen. Veel mensen zien vrijheid breder, als de ruimte om jezelf en je gemeenschap te ontwikkelen, ondersteund door een samenleving die daar de middelen voor biedt.

Friedrich Hayek waarschuwt vooral voor gevaren voor onze vrijheid die uitgaan van de overheid en andere mensen.

Hayek waarschuwt vooral voor gevaren voor onze vrijheid die uitgaan van de overheid en andere mensen. Maar hij lijkt over het hoofd te zien dat grote bedrijven en marktmechanismen ook een belangrijke rol spelen in het beperken van onze vrijheid. Dit laat een cruciaal aspect van moderne beperkingen buiten beschouwing, namelijk de economische druk en restricties die grote bedrijven en een ongereguleerde vrije markt op ons kunnen leggen. Dit heeft gevolgen zoals uitbuiting, weinig groei in salarissen en toenemende winsten voor bedrijven.

De winst voor enkelen is het verlies voor velen. Daarin schuilt de paradox van dit huidige economische model: terwijl een kleine elite profiteert van groeiende welvaart, worden de sociaal-economische kloven binnen de samenleving groter. Deze ongelijkheid heeft niet alleen financiële, maar ook maatschappelijke en ethische gevolgen, die het welzijn van de massa kan ondermijnen.

ECONOMIE EN VRIJHEID

Milton Friedman ging een opvallende richting in toen hij in 1970 in een bekend The New York Times-essay de sociale verantwoordelijkheden van bedrijven onder de loep nam.⁴ Zijn opvatting, die het populaire credo werd om 'de waarde voor aandeelhouders te maximaliseren,' heeft een diepgaande invloed gehad op onze samenleving. Hoewel dit de winstgevendheid van bedrijven ten goede is gekomen, roept het serieuze vragen op over de bredere impact op de samenleving en het milieu. In een tijd waarin we worden geconfronteerd met urgente uitdagingen zoals klimaatverandering en het verlies van biodiversiteit, is er geen plaats meer voor Friedmans ideologie. Zijn focus op financiële winst op korte termijn dreigt de langetermijngevolgen voor de samenleving en de planeet te negeren.

In een tijd waarin we worden geconfronteerd met urgente uitdagingen zoals klimaatverandering en het verlies van biodiversiteit, is er geen plaats meer voor Friedmans ideologie.

De obsessie met het maximaliseren van aandeelhouderswaarde heeft geleid tot een reeks ethisch betwistbare praktijken: misleiding van consumenten, uitbuiting van werknemers, belastingontwijking, en excessieve beloningen voor topmanagement in de vorm van aandelenopties. Deze kortetermijnvisie ondermijnt het bredere maatschappelijke welzijn en heeft hebzucht, ongelijkheid en onverantwoordelijkheid genormaliseerd. De filosofie van Friedman heeft de essentie van wat een economie zou moeten zijn – een systeem dat het welzijn van alle mensen bevordert – vervormd tot een mechanisme dat vooral winst naar aandeelhouders sluist. Deze vernauwing van focus mist het grotere plaatje dat een economie ten dienste moet staan van de hele samenleving, niet alleen van een bevoorrechte groep.

Friedmans visie is ook gelimiteerd. Een overheid die zich louter en alleen bezighoudt met het behouden van een juridische structuur lijkt mooi in theorie, maar in de praktijk creëert het een vacuüm waarin de machtigste entiteiten – vaak grote bedrijven – de dienst uitmaken. Dit kan leiden tot een oneerlijk speelveld waarbij de gewone burger zijn stem verliest. Het is net dat wat meervoudig is aangetoond, zoals in het werk van Katharina Pistor.⁵

VRIJHEID VANDAAG

In wezen biedt het neoliberalisme, zoals uiteengezet door Hayek en Friedman (en later ook James Buchanan), een beperkte, individualistische en onthechte opvatting over vrijheid. Hoewel deze neoliberale denkers hun visie op vrijheid proberen te nuanceren, blijven er inherente problemen in hun basisfilosofie. Ze stellen vrijheid voor als het ultieme goed, maar hun interpretaties hebben vaak de neiging om de machtsstructuren die deze zogenaamde 'vrijheid' mogelijk maken te verhullen.

De neoliberale ideologie gebruikt het nobele concept van 'vrijheid' als rookgordijn om diepere ongelijkheden en onrechtvaardigheden te verbergen. Het presenteert 'vrijheid' als het hoogste goed, maar verzuimt daarbij te benadrukken wiens vrijheid hier vooral mee wordt bedoeld. Hierdoor wordt de complexiteit van sociale, economische en politieke machtsstructuren versimpeld en zelfs genegeerd. In plaats van een echt vrije samenleving te bevorderen, werkt het neoliberalisme vaak als een mechanisme die de status quo in stand houdt, terwijl het de meerderheid van de bevolking laat geloven dat ze opereert in een systeem van gelijke kansen.

Het neoliberalisme, met zijn focus op maximale winst en minimale overheidsbemoeienis, heeft ons lang geregeerd maar toont nu duidelijke blinde vlekken. Enkelen profiteerden, terwijl het ongelijkheid negeerde en milieuschade er maar bij nam. Vrijheid is meer dan gewoon 'je gang kunnen gaan'; vrijheid behelst een collectieve verantwoordelijkheid. De macht en rijkdom zit in handen van een kleine elite, ten koste van het algemeen welzijn. Het is tijd om breder te kijken en een economisch systeem te overwegen dat de mens, dier en planeet ten goede komt, en niet enkel the happy few.

EINDNOTEN

1. Naomi Oreskes en Eric Conway. The Big Myth. The Big Myth: How American Business Taught Us to Loathe Government and Love the Free Market. Bloomsbury, London, 2023.↑
2. Mike Konczal, Katy Milani, Ariel Evans. 'The Empirical Failures of Neoliberalism', The Roosevelt Insititute, 2020.↑
3. JT Young. George Stigler's Adam Smith: Successes and Failures. In: Freedman, C. (eds) George Stigler. Palgrave Macmillan, London, 2020.↑
4. Milton Friedman. 'A Friedman doctrine. The Social Responsibility of Business Is to Increase Its Profits'. The New York Times, 13/9/1970.↑
5. Katharina Pistor. The Code of Capital: How the Law creates Wealth and Inequality. Princeton University Press, Princeton, 2020.↑

Samenleving & Politiek, Jaargang 30, 2023, nr. 7 (september), pagina 66 tot 71

• kapitalisme
• ideologie
• neoliberalisme

NEOLIBERALISME

Hoe links is de 'nieuwe Washington Consensus'

Ferdi De Ville

De economische erfenis van Pinochets staatsgreep

Guy Vanthemsche

De blinde vlekken van het neoliberalisme

Jurgen Masure